Korkmaz Arslan: Kurdîstan bi xo western o

Not: No roportaj sey xo temamê xo de keyepelê BasNewsî ra ame girewtene.

Roportajkerdoxî: Nadîre Guntaş Aldatmaz/Zelal Mevlutoglu

Ma no hewte Korkmaz Arslanî de qisey kerd. Korkmaz Aslan kaybaz o, Almanya de ciwîyeno. Ey fîlmê Hîner Salemî “My Sweet Papper Land” de sey serkaybazî kay kerd û temamê fîlmî de bi kirmanckî qisey kerd. Korkmaz Aslanî hem bi kayê xo yê rindekî hem kî bi kirmanckî qiseykerdîşê xo dîqatê ma ant. Na raya verên a ke yew serkaybaz temamê fîlmî de kirmanckî qisey keno. Ma waşt ke ey de hem fîlmî ser o hem kî kirmanckî ser o qisey bikerîme.

Birêz Arslan, ma nameyê to bitaybetî bi fîlmê “My Sweet Papper Land” (Hîner Salem) heşna. La ma zanenîme ke to fîlmê Fatîh Akinî ”The Cut” de kî kay kerd. Wendoxê ma yê ke sînema ra eleqedarîyê to rind nas kenê, ancî kî ti şîkîna seba wendoxanê ma yê bînan tenê xo bidê nas kerdene? Ti kam î, kotî ra yî, ti çi wexto Almanya der î? Sînema rê eleqeya to key dest pêkerd?

Ez 23. aşma temmuze yê serra 1983 de Dêrsim de ameya dinya. Serra 1994 de kî ma keyeyê xo bar kerd şîyîme Almanya. Wexto ke ez Almanya de şîya mekteb, mi tîyatro o wext nas kerd. Belkî verê cû yew hewes bî, belkî çîyode newe bî, coka mi ci ra zaf hes kerd. Mi wexto ke tîyatro de kay kerdêne, malimanê mi mi ra timûtim vatêne “Gerek ti qisimê tîyatroyî biwanê.” Labelê ez tersayêne, çike almankîya mi hende rind nêbîye. Xora malima min a almankî kî mi ra vatêne “Heqa to esta. Almankîya to kêmî ya, hem aksanê to kî esto. Wextê xo tîya de zaye meke, şo xo rê meslekê bimuse.” Vera nê qiseyan de ez zaf dejaya. Labelê malima min a resimî, a ke tim leyê mi der a û ma hîna yewbinî vînenîme û bi tekilîya xo dewam kenîme, rojê mi ra va “Kaybazîye bi qal ney, bi hîs bena. Eke ti biwazê ti şîkîna heme çî bikerê.” Mi no qiseyê malima xo qet xo vîr ra nêkerd. Mi mektebê xo wend, qedêna û ez bîya teknîsyenê elektrîkî, labelê ez tîyatro ra qet dûrî nêkewta û tim mîyanê tîyatroyî de bîya. Kotî de ke yew tîyatro bî, ez uca de bîya. Ez tena seba tîyatroyî aşme de 2.000 km ra zêde rayê şîyêne. Seke mi meslekê xo girewt xo dest, ez kewta îmtîhanê konservatuarî û mi no îmtîhan girewt. Tek camêrdo ke no îmtîhan girewto, ez bîya û peynîya konservatuarî de mi gama xo eşte be dinyaya sînema.

Kaybazîye bi qal ney, bi hîs bena

Eke xelet nîyo, fîlmo dergo ke to sifte tey kay kerdo “My Sweet Papper Land” o. Ti no fîlm de hem kî serkaybaz a, ma zanenîme ke serkaybazîye muhîm a. Ti şîkîna tenê bahsê nê prosesî bikerê. Yanî, tekilîya to û rejîsorê fîlmî çitur bîye. Rejîsorî çitur no rol pêşnîyazê to kerd? To çitur qebul kerd?

No fîlm fîlmo dergo ke mi sifte tede kay kerdo, o nîyo. Labelê no fîlm fîlmo dergo ke mi raya verêne serkaybazîye kerda, o yo. Birayê min o delalî Mehmet Aktaşî (mitosfilm) seba nê fîlmî ez pêşnîyaz kerda. Ez verê cû tena seba yew rolêde qijî şîya Kurdîstan. Mi be Hîner Salemî ra kî raya verêne uca de yewbinî nas kerd. Ez Kurdîstan de çar rojî menda. Provayî û dîmenkêşîyê ceribnayîşan ra dima pêşnîyazê serrolî ame. Mi kî bi zerrî û can û bi heskerdiş no projeyo delal qebul kerd.

Mi rejîsorî de bi zafane îngilizkî qisey kerdêne. Ê ke peyê kamera de gureyenê kî hema hema pêro Fransa ra ameybî, coka mi înan de kî îngilizkî qisey kerdêne. Xêrza mi ra kesî kirmanckî (zazakî) qisey nêkerdêne, tena mi qisey kerdêne. Kaybazanê bînan de kî mi hem tirkî hem kirdaskî qisey kerdêne. Axir ma yewbînan fehm kerdêne (huyeno).

Fîlm de kaybazan lehçeyanê kurdkî ra hem kirdaskî hem kirmanckî hem kî sorankî qisey kerdêne. Wexto ke şima no fîlm ant, nê durumî, na zafziwanîye şima rê teba tengîye peyda kerde? Yanî jewbinî fam kerdene de şima senê zehmetî dî?

Çitur ke mi verê ney kî va, karê kaybazîye bi qal ney bi zerrî, bi hîs yeno kerdene. Fîlm de heme lehçeyê kurdkî estbî. Ma ge-ge yewbînan fehm kerdene de zehmetî antî. Mi heme senaryo zanayêne, çike mi rê metno îngilizkî ruşnaybî û pêro mi bi îngilizkî wendbî. Hema hema pêro dîyalogî mi zanayêne. Provayê ke ma dîmenkeşîye ra aver kerdêne, karê ma hîna zaf kerdêne rehet. Embazanê min ê kaybazan winî rind kay kerdêne ke sahneyan bi qal ney, bi qise ney, bi hîsanê xo îzeh kerdêne. Sewbîna kî ma de yew ruhê grûbe yo zaf rind virajîyaybî. O ruh winî qewetin û rind bî ke ma hîna kî yenîme têleye û yewbînan vînenîme.

To hema hema temamê fîlmî de bi kirmanckî qisey kerdo. Dinya de raya verên a ke yew serkaybaz fîlmêde derg de bi kirmanckî qisey keno. Ma ke fîlm seyr kerd zaf şa bîme ke ziwanê ma qisey beno. Kirmanckîya to kî zaf rind bîye. To wexto ke no fîlm de bi ziwanê maya xo qisey kerd, to çi hîs kerd, ma hîsîyatê to kî meraq kenîme.

Ya, kaykerdena serrolê xo yê verênî de qiseykerdena kirmanckî tabî ke zerrîya mi zîz kerde, ez zaf mutehesîs bîya. No ziwan ziwano ke mi domanênîya xo de verê cû heşna û verê cû qisey kerd, o yo. Ma keyeyê xo de tim bi kirmanckî qisey kenîme. Verê cûyan mi bi tirkî cewabê persan dayêne, çike qiseykerdena mi zaf rind nêbîye, labelê fehm kerdene de problem çin bî. Nê fîlmî seba kirmanckîya mi kî rayêda bîne kerde ra. Dîmenkêşîyan ra dima bi kirmanckî qiseykerdena mi aver şîye, naye ser o kî ez zaf şa bîya. Şima dinya de çend ziwanan zanenê wa bizanê, wa qisey bikerê, şima ke ziwanê xo, ziwanê maya xo nêzanenê, ziwanê dayîka xo nêzanenê, demek şima banê xo bêbinge virazenê. Wexto ke şima ziwanê dayîka xo nêzanenê, ê bînî ke şima dima musayê, pêro hewa ra manenê

Şima ke ziwanê dayîka xo nêzanenê, demek şima banê xo bêbinge virazenê

Kirmanckî tena Tirkîya de yeno qesey kerdene. Rejîsor û senaryonuştoxê fîlmî kî başûrê Kurdîstanî ra yê. No durum de replîkê kirmanckî çitur nusîyayî? To nusyayîşê replîkan de ardim kerd?

Seke mi verên de ra kî va, senaryoyê fîlmî îngilizkî bî, labelê seba ke ez heqa nê karî de bêrî, mi mîsayîbê xo ra, apê xo ra û waya xo ra ardim girewt. Seba qisey kerdene mi bi Mîsayîbê xo ra zaf reyî prova kerde. Wexto ke mi xelet qisey kerdêne, ey qiseyê mi kerdêne rast. Tabî ez xo bi xo kî zaf gurîya. Mi qet nêwaşt ke ez binê nê projeyî de bimanî. Ala mewzubahîs ke kirmanckî bî, mi dahîna qeyret kerd.

Sînemaya kurdan de sifte no fîlm sey fîlmanê westernî ancîya. La ma ke tey nîyadîme, xora kulturê Kurdîstanî bi xo kî nêjdîyê Westernî yo. Nika hema hema pêro mintiqayanê Kurdîstanî de vera neheqîye mucadele esto. Coka western şarê ma ra zaf dûrî nîyo. No durum ke ma ard verê çiman, to ra gore sînemaya kurdan de meste-bîro ma tewrê “Westernê Kurdîstanî” heşnenîme?

Eke Kurdîstan azad bimano, serbest bimano, xasekî û rindekîyê ke ma heta nika nêdîyê, nêzanê, ê vejînê meydan. Rast a, hem cografyaya Kurdîstanî hem kî hedîseyê ke Kurdîstan de benê, şîyê re fîlmanê westernî. Fîlmanê westernî de kî hem ê ke binê zordestîye der ê, ê ke maruzê neheqîye benê estê û hem kî kesê ke wazenê înan bixelesnê, estê. Şarê kurdan kî maruzê neheqîye bîyo. Nê şarî heta nika nuştoxê xo, sînemakarê xo û hunermendê xo, yanî heme qehremanê xo kî mîyanê xo ra vetê. Ma bi no fîlm westernê kurdan o verên ant, la gerek peyên nêbo.

Eke Kurdîstan azad bimano, rindekîyê ke ma heta nika nêdîyê, vejînê meydan

Yeno vatene ke kurdî (kirmanc, kirdas, soran…) huner de tewr zêde sînema de aver ê. Rast a? Kurdan de sînema hende aver şîya? Ti sînemaya kurdan ser o çi fikrîyena, bitaybetî heqa sinemaya Tirkîya de û averşîyayîşê fîlman û rejîsoranê kurdan ser o fikrê to çik o?

Rast a. Sînemaya kurdan zaf aver şona. Yew şaro ke bi serran binê zordestîye de mendo, yew şaro ke bi serran binê zulmî de û binê qedexeyan de mendo, bi serran heme dej û waştişê xo zereyê xo de nimnayê, nika ê pêro sey yew volkane erjînê teber. Çîyo ke volkane ra erjîno teber kî fîlmê rindek ê, senaryoyê rindek ê û kaybazê zaf hunerin ê. Ez vana no hîna destpêk o. Zeman sînemaya kurdan dinya de ano yew cayode zaf muteber. Tena gerek destek kêmî nêbo û no kar bi bawerî, bi îtîbar bêro kerdene.

Fîlm de Govende (Golşifteh Farahanî) waştîya Baranî (Korkmaz Arslan) bîye. Kaybaze Govende fîlm de hem malima dewe bîye hem kî xosere bîye. Labelê unca kî destekê yew camêrdî (Baran) rê îhtîyacê xo bî. To ra gore fîlm de temsilê cinîyan de xeletîye esta ya kî çin a? Yanî fîlm de halê cinîyan şexsê Govende de rast îzah bîyo? Na çarçewa de averşîyayîşê hunerî, averşîyayîşê zonî û serbestîya kurdan de rolê cinîyan çik o?

Helbet cinî bîyayene her cayê Kurdîstanî de zor a. Vera nê sîstemê feodalî de seba heyatêde azadî, seba serbestîye mucadele şert o. Govende seba ke meslekê xo yo ke ci ra zaf hes kena (malimîye) bikero, verê cû pîyê xo ra, dima kî birayanê xo ra îzne gêna, şona dewe. Dewe de kî axa vejîyeno vernîye. Na rey kî vera axayî mucadele kena. Biwazê-nêwazê, rojê qeweta aye kî qedîna. Tam o sire de Barano ke aye fehm keno û destek dano ci, o vejîno yeno. Eke Baran kî sey Govende nêfikrîyêne, belkî karê aye dahîna zor bî. Peynîya fîlmî de Govende hem seba kerdena meslekê xo hem kî seba ke bireso waştîyê xo Baranî, vera birayanê xo de vindena û axir no mucadele qezenc kena. Çike a zanena ke birayanê aye ra taye kî leyê aye der ê, hetê aye der ê.

Kirmanckî to rê çik îfade keno? Ti belkî teberê welatî de bîya pîle, coka zaf zahmetî nêantê. Ancî kî ma wazenîme ke pers bikerîme, eceba kirmanckî seba to çik o? Bi kirmanckî zobî gureyê to estê? Ti gureyanê kirmanckî (roman, hîkaye, şîîre ûsn.) taqîb kena?

Yew ziwan kulturê yew merdimî û çimeyê tarîxê merdimî yo. Înkarkerdena ê ziwanî înkarê nînan pêrune yo. Yanî, înkarê kulturî û înkarê tarîxê xo yo kî. Ziwan ke bî vîndî, kultur û tarîxî kî tey beno. Halbukî dinya bi nînan rindek a. Mi hende ke firset dî, ez kovaranê kirmanckî taqîb kena û ez şîîranê kirmanckî ra zaf hes kena. Muzîka kirmanckî kî timûtim heyatê mi der a.

Înkarkerdişê Ziwanî înkarê kulturî yo

Ti wazena wendoxûnê ma rê çîyode pêyen vazê?

Ez peynîye de wazena ke tena vajî, xo ra hes bikerîme. Çike her çî bi “ma” dest pêkeno û her çî bi “ma” qedîno. Merdim ke xo ra hes bikero, her kesî ra hes keno.

Ma to rê zaf sipas kenîme ke to ma nêşikitîme, cewabê persanê ma da. Weş û war be. Ma hêvîdar ê ke ti hîna zaf fîlman de kay kena û zaf fîlman de kirmanckî qisey kena. Bimane weşîye de!