Nê serranê peyênan de tayê kesî bi hawayanê nuştekî û fekkî îdîa kenê ke dêrsimijî kurd nîyê û ganî ê xo sey kirmanc ney, sey zaza name bikerê. Ê îdîa kenê ke kirmanc caran nêbîyo û nêbeno nameyê dêrsimijan, çike no name maneno nameyê kurmancî. Goreyê înan, eke dêrsimijî xo ra vajê kirmanc, ganî ê dima qebul bikerê ke ê zî sey kurmancan kurd ê. Gelo na îdîa raşt a? Ganî her îdîa bi delîlan bêro îsbat kerdene. Ganî ma bizanê ke çimeyanê tarîxîyan de û vîrê şarê Dêrsimî de no mesele senîn o. Coka ez wazena nê nuşteyê xo de xonamekerdişê dêrsimijan ser o vinderî.
Dêrsimo tarîxî (seke tirkan nameyê ci vurnayo ra) tena şaristanê Tuncelî yo ewroyên nîyo, mintiqayêda hîrayêr a. Verê ronayîşê Komara Tirkîya, eyaletêda bi nameyê Dêrsimî bi şeklê de facto estbîya. Merkezê na eyalete zî Xozat bîyo. [1] Na dinya ser o her şar hem bi ziwanê xo ya xo name keno (namekerdişê emîkî), hem zî şarê bînî înan name kenê (namekerdişê etîkî). Sey nimûne, ma şarê Almanya ra bi kirmanckî vanê “alman”, îngîlizî înan ra vanê “german”, rûsî înan ra vanê “nêmêts (нeмец)”, îtalyanî înan ra vanê “tedesco”. La almanî, xo bi ziwanê xo wa sey “deutsch” name kenê. Goreyê komelnasîye zî xonamekerdişo eslî yê yew şarî, namekerdişê kesanê teberî ra muhîmêr û hîna layiqê îtîbarî yo. Coka ma ganî bizanê dêrsimijan xo tarîxî ra nat çitur name kerdo. Gelo dêrsimijan bi xo xo senî name kerdêne? Tirêm, seke tayê merdimî îdîa kenê înan xo sey “zaza”yî name kerdêne û eleqeyê înan qet bi nameyê “kirmanc”î çin bî?
48 fermanan de dêrsimijî sey “kurd” name kerdî
Eke ma biewnîyê, şaranê derûdormeyan dêrsimijî senî name kerdê, ma vînenê ke hemeyê înan dêrsimijî sey kurdî name kerdê. Goreyê 48 fermanê ke mabênê serranê 1726 û 1880î de ameyê vetene, Dewleta Osmanîyan înan ra sey “kurdê Dêrsimî, kurdê dêrsimijî, kurdê dêrsimijî yê rafizî, taîfeya qizilbaşan, kurdê ducekî” behs kerdo.[2] Mîsyonero armenî Andranîk serra 1888 de kuweno rayîrî û bi yew embazê xo ya Dêrsim de gêreno. Dima nê gêrê xo ser o kitabêk nuseno û uca de dêrsimijan ra sey “kurdî, kurdê Dêrsimî, kurdê qizilbaşî” behs keno.[3] Bi nameyê G. W. Dunmore mîsyonerêdo amerîkayijo bîn, serranê 1850an de yeno bi Dêrsimî û mîyanê şarî de gêreno. Dima yew mektube nuseno embazanê xo rê û uca de şarê Dêrsimî ra sey “kurdê dêrsimijî” behs keno”.[4] Mîsyonero bîn bi nameyê H. N. Barnumî zî serra 1890 de Xarpêt de beno û demêk şino hetê Dêrsimî de gêreno, mîsyonerîye keno. Raporê xo yo ke derheqê dêrsimijan de nuşto de înan ra sey “kurdê dêrsimijî, qizilbaşî” behs keno.[5] Mistefa Kemal kitabê xo Nutuk de wexto ke behsê yew telegrafê xo keno, uca de şarê ma yê Erzingan û Sêwazî ra sey “kurdê ke înan rê zaza vajîyeno” behs keno.[6]
çîyo muhîm xonamekerdişê şarî yo
Hetê namekerdişî ra ma vînenê ke kesanê teberî dêrsimijî zafane sey “kurdî” name kerdê. La seke mi cor ra zî va, çîyo ke muhîm o namekerdişê teberî ney, xonamekerdişê yew şarî yo. Çike keso ke qerar bido nameyê yew şarî çi yo, ancax o şar bi xo yo. Gelo dêrsimijan raşta zî caran xo sey “kirmancî” name nêkerdê? Tirêm, înan seke tayê kesî îdîa kenê timûtim xo ra vato “zaza”? Eke winî yo, nê çekuyê “kirmanc, kirmanckî û Kirmancîye” ke ma kilamanê kanan de hertim rastê ci yenê, çi yê? Seba ke ma cewabê nê persan bivînê, ganî ma vîrê şarê Dêrsimî ro dest bi raywanîyêk bikerê. Semedo ke tarîxê ma çi heyf ke zaf nênusîyayo û bi şeklê fekkî ameyo roja ewroyêne, ma mecbûr ê verê xo açarnê kilam û şuwaranê şaîranê xo. Hela ma biewnîyê şaîr û hozanê ma yê ke goreyê mi tapuya welat û kamîya ma destê înan der a, derheqê nê meseleyê xonamekerdişî de se vanê.
Ma biewnîyê hela şaîro dêrsimij Sey Qajî kilama xo “Hewa Pardîye” de se vano:
“Roze ama disemiye
Mistefa Beği ağleri dê are berdê
Sondê Bonê Tosniye.
Vano: Aşirenê juminde mekerê bêbextiye
Mekerê babağıye.
No zalım baro de gırano
Dewleta Ali-i Osmani (Devlet-i Aliyye)
Eve na gavıri nêşikiye.
Wurışi gureto Anadoliye
Gâwıri gureto Anadoliye
Padisi kerdo qexpeni u yintızar u babağıye.
Bıxeleşnime şerefê Anadoliye
Bıxeleşnime şerefê Dêsım u Kırmanciye”[7] [sic]
Şaîra namdare Wakile zî yew kilama xoya ke tede behsê Sey Qajî kena de wina vana:
“Dêsım, welatê Kırmanciyo
Tenga Sey Rıza u Sey Qaji’yo”[8] [sic]
Ancîna şaîr Pîr Heyderê Alî Doştî zî yew şîîra xo ya ke tede Sey Qajî goyneno, wina vano:
“Sey Qaji melemê serê derd u dıvetu vi
Çhiçeğê cem u cematu vi
Sagırt nêvi, sayırê Kırmancu vi”[9] [sic]
Şuwara Babayê Sey Rizayî ya ke hetê zaf hunermend û şaîranê Dêrsimî ra yena vatene (Silo Qij, Qemero Areyiz, ûsêb) de zî nê îfadeyî vîyarenê:
“Vaji vaji vaji
Bavaê hoser vaji
Bavaê mı sono Xozat’o vêsae
Ceno pasayiya Kırmancıye”[10] [sic]
Şaîro dêrsimijo qedirgiran Saît Baksî (Seyîdê Kalî) kilama xo ya “Îmtanê Beşîncîye” de vano:
“….
Ewro suwalunê ke ti nus kena, pêro suwalê Gîawurîstanîye
Peyê Qislî de sona ondêra Golbaşîye
Arda verê mi de na ro, kaxita sipîye
Vanê; Ferat biwane, to kerde eskerîye
Mi reyê tede nîyada ke, tede çîn a qesêda kirmancîye
Mi va; Heqî ard hurê, mi ke gurete dîploma beşîncîye
Ez sonû beno basqanê Anadolîye
Sima malimûnê Nazimîye surgin kenû
Rusnenû ondêra Rumelîye”[11]
Yew kilama Dêrsimî esta Xidê Alê Îsme ser o ke poşmanîya aşîranê Dêrsimî ra behs kena. Aşîrî îtîbarê dewlete kenê û çekanê xo benê teslîm kenê. Dima dewlete sey pûkî verdîna ro înan ser. Kilame ra yew qisim wina yo:
“….
Vano, “Bira na zalimî ma qir kerdîme
Cendegê ma têde kerdî ver ra tîjî
Bira!
Xidir vano, “Na kelepurê ma
Wertê Kirmancîye de
Çira honde bîyê ucizî”[12]
Seyd Usênê Seydî serra 1937î de bi Sey Riza û çend kesanê bînan a Xarpêt de ame darde kerdene. O bi xo pîlê kurêşijan û merdimêdo zanaye bîyo. Wexto ke eskerî Seyd Usênî nîşnenê erebeyî û ver bi Xarpêtî benê Vileyê Sorpîyan de xo çarneno bi hetê welatî û reya peyêne welatê xo ra ewnîyeno. Kilama ey ra qisimêk wina yo:
“….
Vano, “Sey Rizayî ra vazê
Rojî qedîyê mendê deqe û saatî
Ma dayîme arê berdîme kerdîme tûm vîlatî”
De bîye bîye bîye wela Begê mi bîye
Hêfê mi yeno ve Sey Usênî rê
Heqê dîna cor vêneno ke rêîsê Kirmancîye
…”[13]
Hewa Derê Laçî, cengo ke mabênê tirkan û sevkananê dêrsimijan de bîyo ser o ya û beno ke kilama Dêrsimî ya tewr namdar a. Ma biewnê kilame de se vano:
“…
Bira pêro dê na qewxa aşîre nîya,
Merevê kirmancan û zalimanê tirkan o,
Destê xo ra xo ver mecêrê
Sar ma rê qolaye vano.
…”[14]
Wextê Terteleyê Dêrsimî de qumandaranê namdaran yê dêrsimijan ra yew zî Şahan Axa bî. Şahan Axa bextîyarij bî û hem bi zanayîşê xo hem zî cesaretê xo şarî mîyan de ameyêne hes kerdene. Cebheyê hetê Xozatî ey seveknayêne. Çi heyf ke no qehreman gina bi dame û kişîya. Kîştena ey ra tepîya xoverodayîşê Dêrsimî derbayêda girane girewte. Ey ser o zaf şuwarî vajîyayê. Înan ra yewe ra qisimêk wina yo:
“Ax de bîye bîye Şahanê mi bîyê,
Şahanê mi kî merdo nêmerdo
Şîkîyo tilsimê Kirmancîye
…”[15]
Qemero Areyiz şaîranê Dêrsimî ra yo, hîna weş o, Almanya de ciwîyeno. Kilamê ey raşta zî heme hetan ra nimûneyê tewr weşî yê hunerê kirmanckî ra yê. Destpêkê “Şuwara Axleranê Çuxure” de wina vano:
“Ax bego bego bego, begê min ê welatî
Çîkî panîso, bivêso qanûnê na hukumatî
Ondêra Kirmancîye darîya we
Nîşto ro begê mi qanûnê cumuretî
Sulî Axa vano, “Birayêne voz dê ma voz dîme,
No kafir ma qir keno, keno pakî.”
Hesen Axa vano, “Metersê birayêne,
Jêde ke zor bikero, ma surgin keno.
Surginê nê welatî.”
…”[16]
Seke mi cor ra zî nuşto, vîrê dêrsimijan de sey nameyê etnîkî “kirmanc”î ra teber nameyêk çin o. Şarê ma xo ra vano kirmanc, ziwanê xo rê vano kirmanckî û welat û sîstemê xo ra zî vano Kirmancîye. Ez nameyê “zaza”yî înkar nêkena, la çîyo ke ez wazena nê nuşteyê xo de vaja o yo ke dêrsimijî xo bi ziwanê xo wa sey “kirmanc” name kenê, sey “zaza”yî ney. Êyê ke nê serranê peyênan de nameyê şarê xoyê eslî red kenê, ganî delîlanê xo bîyarê. Seke mi va, tapûya welat û kamîya ma destê şaîr û hozananê ma der a. Çirê? Çike tarîxê ma nênusîyayo, bi kilam û şuwaranê înan ameyo resayo bi ma. Şaîr û hunermendanê ma yê verênan ra kesî caran şarê ma sey “zaza”yî name nêkerdo. Sey nê înanê corî, kilam û şuwaranê Dêrsimî de ma eşkenê bi seyan nimûneyanê bînan peyda bikerê. La kes nêeşkeno yew deyîre, şuware yan zî kilama Dêrsimî bivîno ke tede dêrsimijî xo sey zazayî name bikerê. Ma qey û çitur nê îdîayî yenê kerdene? Seba ke kirmanc û kurmanc eynî kokî ra yenê nêbo?
No nuşte hûmara 49. ya kovara Vateyî de weşanîyabî. Bi destûrê nuştoxî reyna DêrsimInfo de redakte bî û weşanîya. Bê destûrê nuştoxî no nuşte qet cayêk de nêno weşanayene, kopya kerdene yan vurnayene.
[1] Kaya, Ali; İlçemiz Hozat, Can Yayınları, İstanbul, 2004, r. 28.
[2] Soylu, Kerem; Osmanlı Belgelerinde Dersim ve Civarı, İstanbul Kürt Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 2013
[3] Andranîk; Dêrsim, Raywanî û Cografya, kurmancî ra açarnayox: Roşan Lezgîn, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2010
[4] Bayrak, Mehmet; Êzîdî, Kızılbaş, Yaresan Kürtler: Belgelerle Kürdistan’da Gizli Dinler, Özge Yayınları, Ankara, 2014, r. 192-195.
[5] Bayrak, env., r. 229-231.
[6] Atatürk, Mustafa Kemal; Nutuk, Cilt: I (1919-1920), Devlet Matbaası, İstanbul, 1934, s. 72
[7] Cengiz, Daimi; Dizeleriyle Tarihe Tanık Dersim Şairi Sey Qaji, Horasan Yayınları, İstanbul, 2010, r. 311.
[8] Cengiz, Daimi; r. 293.
[9] Cengiz, Daimi; r. 293.
[10] Dulkadir, Hıdır; Pepugê Des u Dı Kowu, Kalan Yayınları, Ankara, 2011, r. 111.
[11] Aydin, Sevîm; Deyîrbazê Dêrsimî Saît Bakşî, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2013, r. 22.
[12] Çem, Munzur; Dêrsim Merkezli Kürt Aleviliği, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2009, r. 540.
[13] Çem, Munzur, r. 541.
[14] Çem, Munzur, r. 527.
[15] Çem, Munzur, r. 527
[16] https://www.youtube.com/watch?v=EtQ10l462QQ&nohtml5=False (31.01.2017)
ÇIMEYÎ
Andranîk; Dêrsim, Raywanî û Cografya, kurmanckî ra açarnayox: Roşan Lezgîn, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2010.
Atatürk, Mustafa Kemal; Nutuk, Cilt: I (1919-1920), Devlet Matbaası, İstanbul, 1934.
Aydin, Sevîm; Deyîrbazê Dêrsimî Saît Bakşî, Weşanxaneyê Roşna, Dîyarbekir, 2013.
Bayrak, Mehmet; Êzîdî, Kızılbaş, Yaresan Kürtler: Belgelerle Kürdistan’da Gizli Dinler, Özge Yayınları, Ankara, 2014.
Cengiz, Daimi; Dizeleriyle Tarihe Tanık Dersim Şairi Sey Qaji, Horasan Yayınları, İstanbul, 2010.
Çem, Munzur; Dêrsim Merkezli Kürt Aleviliği, Weşanxaneyê Vateyî, Îstanbul, 2009.
Dulkadir, Hıdır; Pepugê Des u Dı Kowu, Kalan Yayınları, Ankara, 2011.
Kaya, Ali; İlçemiz Hozat, Can Yayınları, İstanbul, 2004.
Soylu, Kerem; Osmanlı Belgelerinde Dersim ve Civarı, İstanbul Kürt Enstitüsü Yayınları, İstanbul, 2013.
Bıraye mın çiyokı to nışto be şık raşto
Dimê terteleyê û asîmîlasyonê, Dêrsim de raver serekî û lîderî tepîya sarrî sîstematîk amey qirrkerdene. No 1970-1980 de bî kayê çepgirîya Tirkîst dewam kerd. Hina bî sîyeseta xirabin û xeleta Tirkîyayistê PKK asîmîlasyon tenena bi jede. Planê girana dewleta Tirkî 90 serrîyo ke ge bi çekan ge bi maskeyê çepgirî ge maskeyê Tirkîyayist ame ronayis. Na semeda 90 serre tepîya Dersimizî tarixê xo, îtîqatê xo, sîyaseta xo kerd vîndî. Ziwan wendegehê Tirkî de, sîyaset bî çepgirê Tirkî û îtîqatîk bi Cemxaneyê Tirkî de ame xirabin kerdene. Çike serekê Kurdan besenikerd verrê no xerepîyayis bicere, kritîk kerdena raya de asano.
1992 de Ankara’de iskencexanede komserê Tirkî mira nîya vat bî “Sima Kurd nîye, Zaza ye”. Ez ney tewr raver uskade hesinîyay bî. Tepîya no her cade bi vila. Hata 1990 qe ju dewanê Dêrsimî de kes xora Zaza nevatene, “Ez Kirmanc ne” vatene. Seke sima vane, Kirmanc sê Kurmanc yewin yeno ra gosanê mordem, na semeda xeyle kesî na çekuye cawerda, zon xafilede Kirmanckî ra vurrîya bî zazakî, taye ney tenena berd “raver” û kerd Dersimce, ZoneMa 🙂
Raver de Basur de, Ewropa de dugelê bînî de Kirmancî cora Ereb, Fars yakî Tirkî vatene, xora sermîyayene. Labele dime dewletbiyayisê Basur û tekosîna Rojava Kurdî endî xo înkar nikene. Hetta ez tayê Tirkî û farsî nasken ke xora Ewropa û Amerîka de bi Kirmanc dane naskerdena. Tarîxê ma û rastîya ma zelala, labele serekî û sîyaseta ma besenikena asîmîlasyon demdo, bîlakîs xizmeta na sîyaset kena. Dime azadîya Kurdîstan pero Dêrsimîzî xo ju rozede Kirmanc îlan kene. Bê dewleta Kurdî, 20 serrê ra tepîya Dersim ra qe dae nemanano, o wextîk sîrowekerdena rastîye endî muhîm nîyo.
Ez von, ma nae ra tepia zonê ma de ne vacime “kırmanc” ne ki vacime “Zaza”. Vacime “Dımıli”, bıxeleşime 🙂
Name muhim niyo, zerre u mane muhimo. Dımıli etnisite ra Kurdi niyê, Kurdu ra domanê apanê. Çıra? Çıke Dımılki zonê do xosero, aidê zonanê kurdu niyo. Hetê ilmê zonu ra kes hata nıka nêşkiyo isbat kero ke Dımılki kurdkiyo. Ma zanime ke sıma pê siyasetê xo zor kenê, hama uncia ki nêşkinê isbat kerê ke dımılki çıra kurdkiyo. Kurdki: kırdaski, soranki u kelhurkiyo. Zobi thawa niyo. Eke heni biyêne, hunde iranologanê dina ki vatêne, mı ki vatêne.
Dêsımıcê Mameki u Erzıngani xo Kırmanc name kenê
Dêsımıcê Qerebêl u Qers u Ardahani xo Zaza name kenê
Dêsımıcê Xınıs u Varto u Azapêrte xo “Şarê ma” name kenê. Nıka 3 namu ra hirê mıleti vecinê? Nê. Dêsımıcê zerre u teveri jü zon qesey kenê, jü raa itıqati ramenê. U zê ma ni namu xo rê derd nêkenê.
Kesanê ke omidê xo înkarkerdena nameyê “Kirmanc”î ra birno, na rey omidê xo bi nameyê “dimilî” ra besto. Kird û kirmancî ra dûrî remenê. Sebeb? 🙂