24. gucige ra nat çimê dinya Ukrayna ser o yê. Artêşa Rûsya nawa hêrişê Ukrayna kena û qisimê welatî dagir kerd. Pêrodayîşî hîna dewam kenê. Ancîya cengo bi çekanê modernan, ancîya taktîkê asîmetrîk û kompleksî, ancîya melumatê cîya-cîyayî û dezenformasyonî benê vila. Analîzêk.
Bingeyê Cengî
Sebebê dişmenîya di welatan resenê çend serrî, hetta desserrî ver. Rijîyayîşê Yewîya Sovyetan ra dime Ukrayna êndî bîye welato xoser û eynî dem de dinya de bîye wayîra çekanê atomî ya girsa hîrêyine. DYA û Rûsya pîya ser o gureyayî ke çekê Ukrayna yê nukleerî bêrê çinkerdene. Bi peymanan, Kîevî bi seyan çekê nukleerî peyser dabî Rûsya, Rûsya kî garantî kerdbî ke Ukrayna raştê hêrişan nêro. La çi esto ke serra 2014î de Rûsya erzîyaye Ukrayna ser û nêmgirawa Krîmî îşxal kerde, dima kî mîlîsê rûsî ke rojhelatê Ukrayna de bîyî, dest da înan. Nê têkewtişan de da-14.000 kesan canê xo dayî. Çira, hende serrî dima, Rûsya peymana xo ser o nêvindete û hêrişê cîrana xo kerd?
Mesele, pozîsyonê Ukrayna yo. Bitaybetî, badê ke serekkomaro kan Vîktor Yanukovîço ke terefgirê Rûsya bî, rîyê protestoyan ra mecbur bî ke îstîfade bikero, mesele reyna vejîyaye rojeve. Xeylê wext o ke serekkomarê Rûsya Vladîmîr Putîn wazeno tayê parçeyê ke yê împeratorîya kane bîyî, înan peyser bîyaro, bi no tewir Rûsya biresno qeweto xo yo verên. Nê xeyalî de Ukrayna cayo muhîm cêna. Moskova ra gore ukraynayijî û ûrisî yew milet ê. Labelê, ukraynayijî bi xo, ser o kî Ewropa û bitaybetî DYA, pê nê dîyayîşî qayîl nîyê. Bi serekkomarê xo yo newe, 2019 ra nat Ukrayna tenêna bîye nêzdîyê Yewîya Ewropa û NATO. Herçiqas ke DYA wad kerd ke Ukrayna endama NATO nêbo, Ukrayna ancîya DYA ra hende pereyî seba artêşa xo girewtî ke girewtoxanê tewr girsan mîyan ra bîye çarine. Îstîhbaratê her di welatan kî pîya gureyenê. No, çimê Rûsya de xeter o. Herçiqas ke hem Moskova hem kî Putîn fam kenê ke Ukrayna resmî endama NATO nêbena, eynî dem de a bena endama neresmîye. Ser o kî, bi serekkomarê neweyî Volodîmîr Zelenskî hukmato nikayin wazeno hîna zaf demokratîk bibo, xo Rûsya ra hîna zaf xoser bikero. Coka, peynîya peyêne de, Rûsya va qey eke teba nêkena, a do Ukrayna vîndî bikero bi NATO, DYA û Ewropa, nîya dişmenî bêrê verê çêberê Rûsya.
Amedekerdiş û Serkewtişê Verênî
Wexto kilm de Rûsya besekerd artêşa xo modernîze bikero, çekanê modernan bicêro û cengo asîmetrîk plan bikero. Mezgê peyê nê planî general Sergey Şoygû yo. Şoygû serra 2012î de bîbî wezîrê asayîşî. Ey înovasyonê teknolojîya berze û sîber-komandoyî berdî raver û Hêzê Feza û Hewayî yê Rûsya awan kerd. Semedê nê modernîzekerdişan ra Rûsya besekerd 2014 de Krîmî hende çîp bicêro xo dest. 2015 de kî artêşe qewetê xo Sûrîye de musna dinya.
Badê ke DYA binê Trumpî de xo Rojhelatê Mîyanênî ra peyser ant, Rûsya dest kerd ci ke hîna zaf xo ra bawer bikero. Rûsya şîkîna faktorê DYA nîya zar bivîno. Seba ke Yewîya Ewropa semedê petrol û gazî ra îhtîyacê Rûsya der ê, Rûsya va ke Ewropa kung manena. Heto bîn ra teyna erja pertol û gazî ney, la yê genim, ardî, asin, nîkel û paladyumî kî sereyanê DYA û Ewropa dejnenê, çike nê welatî binê rîskê enflasyonî der ê. Putînî ney rind hesab kerdo û va qey nê faktorî do şerê ci rê avantajin bibê.
Serebûtê Ukranya ra ver 2021 de xafil de Qazaxîstan û Rûsyaya Sipîye qewimîyabîyî. Nê di dewletan nîya xo şana leyê Rûsya û Rûsya kî leşkerê xo berdî Rûsyaya Sipîye. Dima, 2022 de mesela Ukrayna vejîyaye ser. 21. gucige de Putînî da zanayene ke Donetsk û Luhanks yê herêmê rojhelatê Ukrayna Donbasî sey welatanê xoseran qebul keno. Ney ra pîya ferman da ke leşkerê Rûsya bikewê uca û “şarê cayî biseveknê”. Fecîrê roja panşemîye, 24. gucige de, hêrişê Rûsya bi Ukrayna axir gina de û Rûsya top û roketê xo eştî cîrana xo ser. A roje ra net Ukrayna û Rûsya cengo rakerde der ê.
Rûsya nika (27.02.2022) hîrê cepheyî kerdî ra: yewêk hetê vakurî ra verbi paytextê Kîevî, yewêk hetê vakurê rojhelatî ra verbi Xarkîv û yewêk hetê başûrî ra Krîm ra. Hêzê Ukrayna nêverdayî ke ûrisî Kîev biresê û eynî dem de rojhelat de mîlîsanê herêmê Donbasî de lej kenê. Her het ra melumatê cîya-cîyayî yenê. Ukraynayijan ra gore da-4.500 leşkerê Rûsya û 200 ukraynayijî ameyî kiştene. Tirêm nê reqemî raşt ê, nêzanîno. Rûsya hema hûmarê fermî nêweşanayî. Goreyê wezîrê asayîşî yê Brîtanya Ben Wallaceyî ra, saetanê hêrişî yê verênan de 450 leşkerê Rûsya ameyî kiştene. Çîyo ke zanîno no yo: ceng de zeraro tewr girs sîvîlî cênê. Neteweyanê Yewbîyayeyan ra gore heta ewro 350.000 ukraynayijî ceng ra remayî welatê xo terikna.
Ma nika?
Hende ke avantajê Rûsya estê, hende kî dezavantajî xo tede nimnenê. Ceng de her çî plan ra gore nêqewimîno. Duştê faktoran de ke cor ra nusîyayî, beno ke maceraya Ukrayna seba Rûsya û bitaybetî seba Putînî peynîye de dame bo. Panc serrî yo ke artêşa Ukrayna kî xo berd raver, vurna û destekê Ewropa û DYA girewtî. Eke Ukrayna besekena bi çekanê modernan tayê aşmî xo ver bido, no karê artêşa Rûsya keno puç. Eke nîya bî, raverşîyayîşê Rûsya yê des serran qedîno û ney ra kî pîya Putîn hukmatî keno vîndî. Îhtîmal o ke Putînî ra pîya hevalê ey ê dîktatorî yê bînî kî sehneyê tarîxî ra benê vîndî. Heta ewro, Ukrayna verba pêro hêvî û texmînan rind xo ver o dana. Cengê bilûskî yo ke Putînî waşto, hema serkewte nêbî. Henî aseno ke her di hetî, Ewropa û DYA kî tede, xo seba cengêdo wextderg kerd amade û hîna kî kenê.
Çi heyf o ke heta ewro ne Rûsya ne kî Ukrayna besekerd sîstemo demokratîko sîyasî û ekonomîk awan bikero (Ukrayna hawa ceribnayêne). Wextê xo de her dimêna sîyasetê populîzmî dima şîyî. Tehluke yo ke Ukranya mabênê hêzanê mîyanneteweyîyan de bena meydanê şerî. Şar kî binê nê şerî de zeraro girs vîneno. Menfeatî û kar ke kewt ci, ceng beno qilêrin û têwerte, bi des hezaran kesî yenê kiştene. Ma ney Vîetnam, Kore û Sûrîye de dî. Dergkerdena pêrodayîşan her di welatan kena wêran. Hêvî esta ke her di welatî bêrê têlewe û yew masa de ronişê, na mesele reyna bi dîplomasî hel bikerê. Netîceyo îdeal de Ukrayna heqanê ûrisanê Donbasî qebul kena û Rûsya kî xeyalanê xo yê împeryalîstan ca verdana Ukrayna sey dewletêda xosere qebul kena. Seba aştîya demderge ganî sîstemê her di welatan bibê demokratîk û têduştkerî. Dîktatorî û populîstî feqirîye û ceng ra qederî teba nêanê.
