Goreyê tarîfê ziwanzanan çend xususîyetê ziwanî estê. Nê xususîyetan ra a) ziwan seba pêkerdişî yew hacet o. Merdim bi nê hacetî fikrê xo, derdê xo, ê zereyê xo yewê bînî ra vano. b) Çew nêzano ziwan çi wext, kamcin tarîx de dest pêkerdo. No tesbît seba heme ziwanan o. c) Her ziwanêk wayîrê yew quralî yo û goreyê xo yew vengê xo esto. Nê vengî goreyê yew quralî yenê têver benê hece. Nê heceyî reyna goreyê quralê sîstemê xo pêresenê benê çeku. Nê çekuyî zî bi eynî quralê sîstemî têdima ra rêz benê, benê cumle. Bi nê cumleyan merdim waştişanê xo, yê zerrîya xo derûdorê xo ra vano.
Nê nuqteyê ke mi cor de pêşkêşê şima kerdê, çend xusîsîyetê ziwanî yê. Bê nê xususîyetan hema tayê xusîyetê ziwanî yê bînî zî estê. Yew xususîyeto bîn zî esto ke, mi gore nê prosesî de ganî tim ma çiman ver de bo û ma vîrî de bo:
d) Ziwan yew dezgeh yew muessesê cematkî (sosyal) yo. Însan zî yew ganîyê cematkî yo. Însan bi sereyê xo tena nêciwîyeno, nêeşkeno biciwîyo. Her însan mecbur o ke mîyanê yew komelî de biciwîyo.
Her însan bi genê yew qalkerdişî maya xo ra beno. Labelê o gen o ke însan pê qalî keno, yê komelî de esto. Merdim gama ke maya xo ra beno rasta-rast xo mîyanê ziwanêko hazir de vîneno.
Însano ke hema newe maya xo ra beno, ey rê zaf çî lazim benî. Ma vajîme çîyê werdî, çîyê sihetî yê tibî, hewa (oksîjen) ûsn. Nê çîyan ra çîyo zaf muhîm û mecbur ziwan o, ziwanê yê kesî yo. Yanî tutê (gede, doman) ke hema newe maya xo ra benê, îhtîyacîya înan a pîle ziwan o. No zî komela înan de mewcut o. Ziwanê maya înan, ziwanê komelê înan o.
Tîya de ganî merdim baş bizano ke ziwan malê şexsan nîyo. Şexsî, hukmatî, dewletî, împaratorî, qiralî, padîşayî… nêeşkenê însano ke hema newe maya xo ra beno, tera vajê bi nê ziwanî qalî bikerê. Yan zî nê quwetî nêeşkenê vajê bi nê ziwanî qalî mekerê.
Verê ke Komara Tirkîya awan biba, yanî dewrê osmanîyan de rewşa komelê kurdan winî bî: Tutê ke newe maya xo ra bîyêne, ziwanê ê tutî, ziwanê komelê ê tutî bî. Eke ê tutî kurdî bê bi kurdkî, eke armenî bê bi armenîkî, eke erebî bê bi erebkî dest bi qalkerdişî kerdêne. Osmanîyan nê warî de xem nêkerdêne û eleqeyê xo bi ziwanî nêkerdêne.
Badê ke komara Tirkîya awan bîye, dewlete dest bi mudaxaleyê ziwanî kerd. Nê mudaxaleyî ra pey zî tutê ke maya xo ra newe benê, mecbur ê ke bi ziwanê komelê xo ney bi ziwanê komelêko bîn, bi ziwanê tirkî qisey bikerê.
Nika sîlehî nêteqenê. Kiştiş nêvirazîyeno. Mayî nêbermenê. Prosesê pêameyîşêk dest pêkerdo. Peynîya ci do senî bo ma nika ra nêzanê.
No pêameyîş yê di şexsan nîyo. Eke no pêameyîş ê mîyanê di kesan bo, kultur û edetê ma de şert û şeklê ci her kes zano. Çend kesî yenê têver. Zafane zî şêxî, melayî, rîsipîyî dest erzenê nê gureyî. Vêndenê nê kesan bi usulêk înan pêanê.
No proses de dewlete, yanî Komara Tirkîya û komelê kurdan yenê pê. Rojeva nê konjuktutrî no yo. No pêameyîş, pêameyîşêko sîyasî yo. Bi çend kesanê rîsipîyan nêvirazîyeno.
Tarîx de na rey reya çendin a ke kurdî sere danê we? Dewa heqê xo yê netewî kenê, dewa welatê xo, dewa xoserîya şarê xo kenî. Her serewedaritiş de ver a nê waştişan de lec dîyo. Top û tifing dîyo.
Nê şertê pêameyîşî de çi esto, çi çinî yo, hema dîyar nêbîyo. Mi gore şerto verên ganî azadîya ziwanî bo. Ganî verê verkan ziwanê kurdkî binê vesayetê tirkan ra bixelesîyo. Ganî dewleta Tirkîya bin ra eleqeyê xo ziwanê kurdkî ra bibirno. Gani dewlete îradeyê kurdkî bê şert û şurtî teslîmê kurdan bikero. Şaro kurd sey heme şaranê dinya bieşko heqê ziwanê xo tam bîyaro ca: Mektebê destpêkerdişî ra hetanî unîversîteyan bê munaqeşe bieşko heqê perwedeyî bişuxulno. Ancax pêameyîşêko birûmet bi nê şertî beno rûmetin.
