Kolonyalîzm û ziwan

(Seba 21. gucige, roja ziwanê dayîke ya cîhanî)

 Bîyayîşê ziwanî

Bi fikrêde qetî derheqê bîyayîşê ziwanan de zanayîşê kesî çin o. La no derheq de fikrê merdimanê îlmî estê.

Goreyê yew teorîyê îlmî, însanan vengê derûdorê xo teqlît kerdo û bi na qeyde ziwano tewr verên viraşto. Goreyê teorîyêde bîn, însanan bi vengê tersî, bi vengê dejî, bi vengê demê heskerdişî û sey nê rewşanê nîyanênan  vengî vetê û ebe nê vengan ziwan virazîyo.

Demê tarîxî mîyan de nê vengan xo vurno, bîyê xurt , şax bi şax bîyê zêde û xo ser ziwanî virazîyê. Ziwanî ebe fikrê pêroyî di qisman de analîz benê.

1- Ziwanê tebîî
2- Ziwanê viraşteyî

Eke ma  yew nimûneyî ser o vinderîme, şikînîme vajîme kke ziwanê kurdkî  ziwanêde orijînal o,  la osmanîkî ziwanêde viraşte yo.

Komela însanan de ziwanê dayike çîyêde zaf-zaf muhîm o. Însan heyatê xo de şikîno her çî ra derbaz bibo, la nêşikîno ziwanê xo yê dayîke ra derbaz bibo. Eke merdim ziwanê xo ra derbaz bî, şexsîyetê xo ra kî derbaz beno. Eke şexsîyetê xo ra derbaz bî, o kes endî seba xo nêciwîno, seba kesanê bînan emr keno. Na rewşe rewşêde zaf xirabin a.

Helbet însan cawo hop û hazir de ziwanê dayîka xo ra derbaz nêbeno. Sebebê xo yê muhîmî estê. Qolonyalîzm nê sebeban ra sebebo en giran o. Her çiqas ke însan binê bandora kolonyalîstan de bimano kî gere seba ziwanê xo yê dayîke mucadele bikero. Çimke seba komela însanan ziwanê dayîke çîyêde zaf meqbûl o, zaf muhîm o. Zaf weş û zaf şirîn o. Sey  estbîyayîşêde bican o. Dezgehêde sosyal o. Ruhê kulturê şaran o. Sebebê estbîyayîşê komela însanan o. Têkîlîya însanan de yew hacetêde muhîm o. Miletanê neteweyan mîyan de yewbîyayîş o. Şeveknayena miletanê netewan o. Hacetê kulturê miletanê netewano muşterek o. Kulturan mîyan de pirdêde zaf muhîm o. Bi kilmekî, ziwan mezgê komele yo.

No semed ra yo ke însan ebe ziwanê xo yê dayîke beno medenî û kulturê xo raver beno. Însan bi ziwanê xo yê dayîke beno însanêde birûmet.

Bi kilmekîye, cuya komele de cayê ziwanê dayîke cayêde zaf meqbûl o. Ziwan sebebê estbîyayîş û çinbîyayîşê însanî yo. Komele derheqê estbîyayîşê xo û kulturê xo de hertim ziwanî rê deyndar a.

Seserra 19. de şexsîyetê zanyarê îlmî Ferdînand de Saussure seba ziwanê dayîke vano:

“Çîyê estbîyayî û vengê nê çîyan mezgê însanan de cewabê xo vîneno û zereyê mezgê însanan de girêdayîşê xo yeno ca. La no girêdayîş seba miletanê cîya-cîyayan mecburî nîyo. Mecburîyet teyna ke seba miletê netewî yo.”

Mesela îngilizî kutikî ra vanê “dog” , almanî vanê “Hund”, fransizî vanê “chien”, kurdê kurmancî vanê kuçik, kurdê zazayî vanê kutik. Manaya nê vengan seba cîya-cîya miletanê  netewan cîya-cîya r’ a, la mecburî nîya. Na rewşe seba her miletê neteweyî mecburî ya. Eke rewşe nîya nêbo, însananê komele mîyan de hetê ziwanî ra yewbîyayîş nêno viraştene.”

Ziwan bê azadîye nêbeno. Ziwan ke azad nêbo, şar kî azad nêbeno. Şarê komele gere ziwanê xo azad qisey bikero û azad bifikrîyo. Eke şar bi azadîya xo ziwanê xo qisey mekero, bi azadîya xo seba ziwanê xo xebat mekero, uja qedexe kerdene esta. Wexto ke derheqê ziwanî de qedexekerdişê kolonyalîstan bî, o wext ziwan binê zulmê kolonyalîstan der o, ziwan bindest o.

Ziwan sey estbîyayîşo candar o. O kî beno, emr keno, eke emrê xo zêde nêbo mireno. Goreyê tesbîtanê UNESCOyî yê serra 2005î , dinya ser o 6.912 ziwanî aktîf yenê qisey kerdene. Ewro nê ziwanî qasê  6.500 yê. La nêmêde nê ziwanan demêde kilmek mîyan de mirenê û benê vîndî. Çimke nê ziwanî ya tewr qisey nêbenê, ya kî hetê komele ra neqlê az-uzê neweyî nêbenê. Henî aseno ke 100 serrê ke ver bi ma yenê, na 100 serre mîyan de nê ziwanan ra zafê xo mirenê.

Ziwanê zazakî jî nê ziwanan mîyan der o. Eke ma zazayî/kirmancî ziwanê xo ro wayîr nêbîme, ziwanê ma zazakî/kirmanckî ziwanê perwerdeyî nêbo, mireno. Ziwanê zazakî ewro duştê tahlukêde girsî der o. Çimke eke no ziwan ziwanê perwerdeyî nêbo û neqlê az-uzê ameyoxî nêbo, merdena xo ra nêşikîno biremo.

Helbet no merdiş, merdişêde bîyolojîk nîyo. No merdiş neqlnêkerdişê ziwanî yo. Ziwan ke neqlê az-uzê komele nêbo, beno bêfonksîyon û nêşuxulîno. Bi rastîye, eke ziwan bibo ziwanê perwerdeyî, rojan ra rojê mîyan ra rawurzo kî zereyê kulturê komele de rêçe verdano. Mesela ziwanê romanan, latînkî, ewro çin o, la ziwananê îtalyankî, franskî, rumenkî mîyan de hona rêça ziwanê latînkî esta. Her çiqas ke ziwan mîyan ra rawurzo kî tesîrê xo tarîx mîyan de dewam keno.

Perwerde û ziwan
Estbîyayîşanê  bicanan mîyan de estbîyayaîşo ke fikirîno, qisey keno, hacetan virazeno însan o. Estbîyayayîşo ke fikrê xo zanayîşanê xo bi ziwanê xo neqlê az-uzê xo yê ameyoxî keno, reyna însan o.

Însan duştê hukmê estbîyayîşanê bînan û tebîyetî de dest keno xo. Duştê weqatan de çareserîye ro cêreno, weqatan rê çare vîneno. Yanî, însan wayîrê fikrî yo. La estbîyayîşê candarê bînî bê sermîyanîya mezgê xo hereket kenê. Yanî, wayîrê fikran nîyê. Heywanî veng vejenê, ebe nê vengan xo mîyan de îmîş benê, la no ziwan nîyo. No bê emrê mezgî dubarekerdîşê vengan ra dot çîyê îfade nêkeno.

Însan hetê hacetviraştişî ra kî estbîyayayîşêde zaf hewl o. Vîyarteyê tarîxî mîyan de kemeran ra hacetî viraştê, kemer û daran ra zonpê viraştê, daran ra tîrkivanî viraştê. Poxê nê hacetan ra neçîrvanîya xo asan viraşta û werê xo bi asanîye kerdo top. Bi nê hacetan zîret viraşto û îstiîqbalê xo kerdo xurt. Bi na qeyde îstîqbalê kedê însanan, heyatê însanan de bîyo wayîrê  yew qîymetêde pîlî.

Demo ke însanan mîyan de ziwanê qiseykerdişî bîyo awan, a roje ra dime têkilîya însanan bîya zêde, zanayîşê însanan bîyê zêde, hetê zanayîşî ra têkilîya însanan raver şîya û bîya xurte. Sayeya zonî ra zanayîşanê însanan de zêdebîyayîş virazîyo, derheqê hacetviraştîşî de jî averşîyayîşêde zaf zixm amo ca.

Eke însanan ziwan nêzanitêne, bi têkîlîya ziwanî zanayîşê xo zêde nêkerdêne, nêşikîyêne kulturê xo û zanayîşanê xo neqlê az-uzê xo bikerdêne. Eke ziwan çin bîyêne, însan û heywanan mîyan de qet ferqê nêmendêne.

Coka têkilîya însanan de hunerê ziwanî zaf o. Na pox ra perwerdeyê însanan kî zaf muhîm o. Bi perwerde têkilîya însanan virazîna, zanayîşê însanan benê xurt, însanî bi kulturê xo, estbîyayîşê xo danê dewam kerdene.

Perwerdeyê însanan bi ziwanê qiseykerdişî nêvirazîno. Ziwanê perwerdeyî gere ziwanê nuştişî bo. Çimke ziwanê nuştişî bi qeydeyanê gramerî virazîno. Seba miletanê netewan ziwano nuşte muhîm o. Edebîyat, kultur, folklor miletanê netewîyan mîyan de ebe ziwanê nuşteyî virazîno.

Komelanê hemwextan de, komelanê demokratîkan de perwerdeyê şar û miletan azad o. Perwerde bi ziwano esas, yanî bi ziwanê dayîke yeno viraştene. Mektebo verên ra hetanî unîversîteyan perwerde bi ziwanê   dayîke virazîno

Eke ziwan û kulturê şar û miletan azad nêbo, ê şarî û miletî binê bandura kolonyalîstan der ê. Azad nîyê. Perwerdeyê xo kî sey ziwan û kultur xo azad nîyo û qedexe yo.

Na derheq de şaro kurd azad nîyo. Bi seserran o binê bandorê kolonyalîstanê dewleta tirkan der o. Eke ma îdeolojîya kemalîstan de nîyadîme, vînenîme ke bi seserra ke ziwanê kurdan, kulturê kurdan, nameyê dorûverê kurdan bîle qedexekerde yê. Şaro kurd vatena nameyê xo ra bîle bi serran ceza werda û binê zulme kolonîstanê dewleta tirkan de mendo. Dewleta tirkan a kolonî de tirkî ra dot pêro ziwananê bînan ser o bi serran zulmêde zaf pîl viraşto. Estbîyayîşê kurdan înkar kerdo, bi ziwanê kurdan tinazî kerdo, ziwanê kurdan qij dîyo. No derheq de bi zuran xeylê nuşteyî neşr kerdê, xeylê kesî wezîfedar kerdê. Nê kesanê wezîfedaran verî de tirkbîyayena kurdan ser o xeylê zurî kerdê, ziwanê kurdan ser o xeylê senaryoyî nuştê. Bi nîjadperestîya xo şaro kurd bi kulturê tirkan perwerde kerdo.

Bi rastîye, dewleta tirka kolonyalîste vilaweka heqanê însanan a enternasyonal a 1948î, vilaweka heqanê domanan a 1959î, peymana heqanê  sosyalan a Ewropa ya 1961î û peymana şertanê Parîsî ya 1990yî qebul kerda, la wezîfeyê xo nêardo ca û zulmê xo do dewamkerdiş.

Nê vilawekan û  peymanan ra tayê nimûneyî sey cêrî yê:

Vilaweka heqanê însanan- mad : 26
“Her kes wayirê heqa xo ya perwerdeyî yo…”

Vilaweka heqanê domanan-mad :7
“Perwerdeyê doman mekteba verêne de mecburî û bêpere yo…”

Peyvnameya  enternasyonala 1976î ya heqanê  sîyasalan-made:27
“…şarê zafşenikî wayirê heqa xo ya perwerdeyî yê…”

Peyvnameya  enternasyonala 1976î ya heqanê  sîyasalan-made: 24
“Her doman wayirê yew nameyî yo.No name hetê maye û pîyê domanî ra êno kivşkerdîş…”

Derheqê heqanê kulturî de ,peyvnameya miletanê yewbîyaya  1960î
“Pêroyê şaran wayirê heqa tayinkerdîşê qederê xo yê…”

Dewleta osmanijan û  ziwan
Dewleta osmanijan  de, kulturî ,baweriyî,ziwanî serbest bî. Her şarî  bi ziwanê xo qisey kerdê, bi baweriya  xo  bawer kerdê, bi kulturê xo  ciwîyayişê xo dêne dewam kerdene.

Perwerdeyê  şaran , medresan de virazîyêne. Her şarî  bi ziwanê xo  perwerdeyê xo bi azadîya xo ardê ca. Ziwanê osmanijano fermî ziwanê osmanijkî bî. Lê osmanijan, perwerdeyê xo de alfabeya ereban şuxulnêne. Kulturê osmanijan, binê tesîrê  kulturê bisilmanan de mendbî. Erebkî ,perwerdeyê osmanijan de ziwan û kulturê de mandor bî.

Dewleta osmanijan ,zaf kulturîye û zafziwanîye û zafbawerîye ra virazîyabî.Osmanijkî ra dot , zonê bînî kî  amênêne qiseykerdîş. Sey osmanijkî,  kurdkî,  farskî,  çerkezkî,  lazkî , rumkî. Şaranê osmanijan , bi waştîşê azadîya xo kamcî ziwan biwaştêne , ebe ê ziwanî qisey kerdêne û perwerdeyê xo kî ebe ê ziwanî viraştêne. Kurdan bi kurdkî qisey kerdêne û perwerdeyê xo ebe kurdkî viraştêne. Cayê perwerdeyê xo kî medresê bî. O çax de, hunermendanê kurdan ra Ehmedê xanî, bi nameyo tirkkî “doğu Beyazît”  de  yew  mektebe kerda ya . Reyna  hetê Ehmedê Xanî ra bi kurdkî û erebkî yew ferheng amade bîyo.

Na rewşe, teyna osmanijan de nîya nêbîye. Çaxê feodalî de hama-hama pêroyê dewletan de rewşa ziwan û kulturan nîya bîye. Çimke  ,o taw hona dewletê netewî çînêbî. Demo ke dewletê netewî  hedî-hedî dinya de bî wayirê hukmî, a roje ra dime ziwanan û kulturan sero bandorîye  de zaf girse virazîye.

Dewleta netewîye û ziwan
Awankerdîşê dewletanê netewan de, polîtîkaya dewletanê netewan redkerdîşê  zafkulturîye sero  awan bîya. Her çiqas ke dewletê netewî demoqrasî û rindîya demoqrasî ra behs bikerê kî  derheqê ziwanê dayike de goş nêdanê qeydeyanê demoqrasî ser. Faydeyê  dewleta înan a netewîye kamcî hetî ser bo , aye anê ca. Ewro dinya sero  zaf şarî, şarêzafşenikî/azınlık, grubê şaran estê. Lê derheqê  ziwan û kulturî  de heq û hiquqê dewletanê netewan ra dot , heq û hiquqê  zaf şaran  bindest o, binê  bandora  dewletanê  qolonyalîstan  der o.Bi rastiye, ziwan û kulturê bindestî , bi asîmîlasyon ,bi  redkerdîş û înkarkerdîş roj bi roj benî weza û mîyan ra wurzenê ra. Nê  dewletê  qolonyalîstî , goş  nêdanê  şertanê dewletanê yewbîyaya ser û ziwanan û kulturanê bêkêsa teyna verdanê  û merdena înan wazenê.

Şoreşê fransa ra ver ziwan û kulturî xoser bî. Lê şoreşê fransa yo netewe ra dime , pêroyê dinya de dewletê netewî awan bî. A roje ra dime her dewleta netewîye bîye wayirê yew beyraqe, marşa xo ya netewîye  dênasdayîş û îlan kerde, ziwanê xo yo netewe  danasdayîş û îlan kerd. Motacîya  xo û perwerdeyê xo jî bi perwerdeyê netewî arde ca. Endî na dewleta netewîyê rê ziwan û kulturê bînî lazim nêbî.Coka kê polîtîqaya xo ya perwerdeyî înkarî sero awan kerde. Zereyê dewleta netewîye de çiqas ke ziwan û kulturê bînî estbî , pêroyê înan înkar kerd û nê ziwanan û kulturan sero
qedexeyê de zaf pîl viraşt. Hem bi înkar , hem bi asîmîlasyon çînêkerdîşê nê ziwanan û kulturan sero zulmê de zaf giran ard ca. Mexsedê nê dewletanê qolonyalîstan o bî ke, ziwan û kulturê xo bandor bikerê û miletê de homojen virazêne. Polîtîqaya înan a bingeyine na bîye. Neteweperwerîye,  polîtîqaya dewletanê netewan a esas a.

Seserra  18 îne de , dewleta fransizan de fransizkî ra dot 30 dîyalekte qisey bîyêne.  Sey baskkî, bretonkî, flemenkî, elmankî, îtalyankî . 1794 bi qanunê qedexekerdîşî, fransizkî ra dot pêroyê dîyalektê bînî qedexe kerdî. Nê qanunî de ponc madê muhîmî estbî.Gorê nê qanunî:
1-Fransizkî naye ra dime ziwanê perwerdeyî yo.
2-No qanun her tim  bineyê qontrolî der o.
3-Elmankî qedexe yo.
4-Kes  neşkîno zerar bido ziwanê fransizkî.
5-Naye ra dime ziwano fermî fransizkî yo.

Demê de şenik ra dime, dûştê serewedardîşê  mintiqayanê BASQUE, BRETON, KATALAN de  no qanun mîyan ra wuşt ra û perwerdeyê nê şaran  ebe ziwanê dayike înan virazîya.

Nêkesîkerdîş/bi tirkki kişiliksizleştirme polîtîqaya kolonîstan a bingeyin a. Na derheq de merdim şikîno çend nimûna sero vindero.

IRLANDA
Irlanda qolonîyê  birîtanya yo. Birîtanya şarê kolonî sero nêkesîyê de zaf pîle viraşta. Rojan ra rojê , leşkerê  birîtanya  venga Manus Owenî  danê.Manus Owen yew domanê irlanda yo. Lê bi nameyê ey venga ci nêdanê, ci ra  vanê Roland.Lê Owen  qet vengê xo nêkeno . Na rewşe de kî zaf keyfê xo êno. Hevalê  Owenî ci ra vanê:
-Owen, to dîyo, leşkerê birîtanya  bi nameyê  to venga to nêdanê .Her tim to ra vanê Roland. Ti qey  cara vengê xo nêkena?
Owen vano:
-Hiiiiiiii. No fikrê şima  çiqas çîyê de  xirabin û komîk  o. Leşkerî ya nameyê mi nêzanê , ya  kî neşkînê vajê Oven coka mi ra vanê Roland. Xora na pox ra  kî, ez şima pîncan ra  zaf xuye keno.

GAMBÎYA DE
Gambîya  , efrîqaya rojhîlate de welatê de qişkek o. 1965 de kolonîyê birîtanya yo. Ziwanê gambîyayo fermî îngilizkî yo. Her qebîla ziwanê xo qisey kena lê tewr yew ziwan , ziwano nuşte  nîyo. Ziwano fermî ziwanê şarê gambîya nîyo, ziwanê kolonyalîstan o.

Birîtanya ya kolonyalîste , gambîya de verinde mensubanê sinifa dewlemende  perwerde kenê. Çimke sinifa dewlemende , kulturê birîtanya ra hes kerdo û rengê xora, kulturê xora  nefret kerdo. Kultur û ziwanê birîtanya seba înan çîyê de zaf rind bî. Mezgê înan de , kulturê îngilizan  bî  kulturê înan o orîjînal. Lê kulturê xo yo orîjînal kî xo vîr ra kerd. Welatê xora zêde welatê îngilizan nas kerd  û welatê îngilizan û kulturê îngilizan  musayî.

Gambîya de , ziwanê qebîlan sey ziwanê dayike qisey bîyêne.Xora ziwanê dayika înan kî ziwanê qebîlan bî. Nifisê  gambîya ra , % 42i ziwanê Mandinka, % 20i ziwanê Fula ,% 15i ziwanê  Wolofî  qisey  kerdêne.
Lê nê ziwanî , ziwanê nuşteyî  nêbî. Ziwano nuşte û fermî , îngilizkî bî. Dezgehanê dewlete de, karanê fermîyan de, mekteban de îngilizkî amêne  şuxulnayene. Tayê mekteban de kî sey  ziwanê  dîyinî fransizkî û îngilizkî şuxulîyêne. Pêroyê cayanê bînan  de kî ziwanê orîjînalî / ziwanê dayika gambîyayijan  qisey bîyêne.

Her çiqas ke perwerde, bi kulturê gambîya virazîyêne  kî  mexsedê  birîtanya ya qolonyalîste,   qebulkerdena kulturê îngilizan  sero bî.

Komara tirkîya ya qolonyalîste û ziwanê kurdkî
Komara tirkîya ya qolonyalîste , roja awanbîyayişê xora nat, înkarê şaran û ziwanan sero xo awan kerd. Ziwan û kulturê tirkan ra dot tewr yew ziwan û kultur qebul nêkerdo û destur nêda perwerdeyê înan. Hem qedexekerdîş hem înkarkerdîş , bingeyê polîtîqaya dewleta tirkî yo. Seserra ke na polîtîqaya xo ya înkar û qedexeyî dewam kena. Dewleta tirkî de yew ziwan /tirkkî, yew mileto netewe/tirk, yew beyreqe/beyreqa tirkî, yew kultur/kulturê tirkî esas o. Xeyaya na polîtîqa entegrasyon û çînêkerdîş o.

Eke ma  bi na fikr dewleta tirkîya netewîye de nîyadîme , vênênîme ke polîtîqaya xo ya bingeyine, homojenîya miletê tirkî sero ya. Tirkbîyayîş, kemalîstbîyayîş, bisulmanbîyayîş/ sunîbîyayîş û înkarkerdîş bingeyê polîtîkaya dewleta tirkî yo.

Na polîtîqaya  dewleta tirkîya netewîye , 1908 de bi wasitaya “qanunî esasî” dest kena ci û hetanî ewro dewam kena. Gorê hukmê nê qanunî , karê dewlete de zanayena  ziwanê  tirkkî   mecbur a.  Ziwanê tirkkî ra dot , pêroyê ziwanê bînî qedexe  yê. Bi ziwanê dayika şaranê bînan  perwerdeviraştîş qedexe  yo.

Wayirê qanunî esasî Abdulhamît, wazeno ke bandora dewleta osmanijan  bido dewam kerdene. Çimke Abdulhamît  merkezcîtîya  xo  û bisulmanîya xo sero  zaf  hessas  o. Coka ke seba perwerdeyê bisulmanîye  û  merkezcîtîya  xo paytextê  osmanijan estanbol de  mekteban  keno ya. Nê mekteban de perwerdeyê  domananê kurdan  û ereban  virazeno. Wextê abdulhamîtî de,  endî  tirkkî ziwanê dewlete  yo fermî yo.

Tarixa 1908  û 1913yî  mîyan  de  teşkîlatê  îttîhat teraqqî  beno xurt. Qanunanê neweyan vejeno û ziwanê kurdkî  û erebkî  serheb qedexe  keno.

1923 ra dime komara tirkîya ya netewîye awan bena. Îlankerdîşê komara netewîye ra dime , polîtîqaya îttîhat teraqî dewam kena. Ziwanê tirkkî û kulturê tirkan her ca de beno serdest.Mexsedê  dewleta tirkîya netewîye  înkarê  kulturanê bînan û ziwananê bînan  sero yo. Îlankerdîşê şoreşê ziwanî ra dime , tirkkî ra dot pêroyê ziwanî endî qedexe yê.

1935 de çekuyê tirkkîyê neweyî hetê  fakulteya dil tarih coğrafya ra ênê viraştene. Hetê nê xebatkaran ra ,bi nameyê  “güneş dil teorîsî” yew teorî   virazîno. Gorê nê teorî , pêroyê ziwanan ziwanê tirkkî ra awan bîye.

1934 de qanunê  peynameyan  vejîno û peynameyê hemwelatan pêro , gorê ziwanê  tirkkî  ênê nuştene. Nameyê  şaranêzafşenikan , kurdan, ereban û ê bînan pêro carnînê  bi tirkkî.  Ezane  bi tirkkî wanîna. Qampanya ya dewleta tirkîya netewîye ya en muhîme  “vatandaş türkçe konuş” o. Bi na qampanya ,şaran sero zulmê de zaf giran  virazîno.

1932e  ra dime  pêroyê  mekteban  de tirkkî endî  mecburî  yo. Mektebanê xerîban de kî rewşe nîyanên a.

Rojnameyan de, radyoyan de ,dezgehanê dewlete de, kurdî qedexe beno. Çêyan de qiseykerdîş bîle qedexe yo.Şaro kurd keyeyê xo de bîle qiseykerdîşê ziwanê xora terseno.

Na polîtîqaya  qolonyalîste , hem  kurdistanê  bakurî  de , hem  kurdistanê rojawanî de, hem  kurdistanê başurî de hem kî  kurdistanê rojawanî  de nîyanên bîye.Pêroyê letanê kurdistanî de 40 mîlon kurdî rê ziwanê xo qedexe bîbî. Kurdbîyayîş bîle cezayanê girsan rê bes bî.

Duştê zulmê dewleta kemalîstan a kolonyalîste de , ziwanê kurdkî  mîyan ra nêwuşt ra û hetanî ewro ame. Çimke ziwanê kurdkî  bihêz bî.  Poxê di sedeman ra   orîjînalîya  xora çîyê kemî nêkerd û nêmerd.
1-Vîyarteyê xo de ,edebîyatê de  fekkîyo zaf bihêz bî
2-Şarê kurdî, şarê mezopotamyayo orîjînal bî.

Nika kî xelasa ziwanê kurdkî ( kurmanckî û kirmanckî )girêdayê  hîrê çîyan a.
1-Gere  ziwanê kurdkî wayirê  bazarê rotîşî bo.
2-Gere ziwanê kurdkî dezgehanê neteweyan de qisey  bibo.
3-Gere  qiseykerdoxê  ziwanê kurdkî  ,  wayirê  yew otorîte  bo.

Nê hîrê şertî , demê şoreşanê netewan de kurdan mîyan de çînbî.Lê bi edebîyatê xo yê bihezî ziwan û kulturê xo hetanî ewro ard.Lê  şertê corênî seba nêmerdena ziwan û kulturê kurdan ewro mecburî yê.

Ewro ,  kurdî heqa perwerdeyê  xo wazenê.  Na derheq de mucadeleyê de xo ya zaf girse esta. Şaro kurd endî nê heqanê xora derbaz nêbeno. Na derheq de dewleta tirkî  xoserîya kurdan ra hona tersena. Neteweperwerê tirkan  vanê temam, kurdan nasbikerê lê heqanê înan  cimedê. Fikrê bisulmananê  neokemalîstan kî  sey înan o. Gerek ,wayirê deolojîyo fermî kemalîstî, gerek temsîlkarê îdeolojîyê fermîyê newî îslamê polîtîkî  , şenikbîyayişê hukmê tirkî ra tersenê.

Nê kolonyalîstan ,psîkolojîyê kesîya kurdan sero  rewşê de zaf xirabinê viraşta. Kesê kurdî, şexsîyetê înan ra fîştê dûrî, xoserîya înan ra fîştê dûrî,dûştê tirkan de kerdê bêşexsîyet. Zaf kesê kurdî ,dûştê tirkan de xo qij vînenê û zereyê kompleksî der ê.

Na derheq de  merdimê  îlmî vanê:

“ Eke însan,  ziwanê dayika xora dot  ebe ziwanê de bînî biwano, o kes hetê  domantîya  xora ,  hetê psîkolojîyê xora, hetê  kesîya xora  beno xerîbê koma xo.  No ziwano  xerîb , zanayanê ê kesî nêkeno zêde  , keno  şenik. Şexs, hetê ruhî ra nêbeno dewlemend, beno feqîr. Çimke  musayena ziwanê xerîbî , ê kesî kena wayirê kompleksê de zaf  pîlî. Bi kilmekîye, ziwanê kolonyalîstan , seba  welatê kolonî , hacetê kolonîkerdeno”.

Coka ke ,demo ke ziwanê kurdan raxelesîyo ,şexsîyetê kurdan, pîsikolojîyê kurdan, edebîyat û kulturê  kurdan , bi kilmekîye ameyoxê kurdan xelesîno ra.

Ziwan , seba şarê kurdî çîyê de bêderbaz o. Şaro kurd , gere her tim ziwanê xo ro wayir vejîyo. Pîsîkolojîyo ke hetê kolonyalîstan ra virazîyo  ,ê psîkolojî ra derbaz bo, kompleksanê kolonyalîstan ra derbaz bo û bibo kurdê de xoser.

Ewro ra dime , şaro kurd  gere  netewetîya xoro wayir bo, bi ziwanê xo perwerdeyê  xo  bikero , bi ziwanê xo tarixa xo binuşno, edebîyatê xo, muzikê xo, kulturê xo bikero xurt û biresno azuzê xo.

Şaro kurd , dewletanê dinya mîyan de  encax bi ziwanê  xo û kulturê xo cayê xo cêno û beno wayirê şexsîyetê de pîlî.

Alî Beytaş