Her serra ke mordem qayîtê medya sosyale kero, waxto ke jenosîdê Dêrsimî yeno yadkerdene, derheqa amora merdan de reqemê cîya-cîyayî vejînê meydan. Belgeyanê dewlete de vanê ke jenosîdê Dêrsimî de dorê 13.000 însanî merdê, tayê bînî vanê ke 100.000 ra zêde bîyî. Hama kamcîn reqeme raşt a?
Serba cewabkerdena nê persî antropologa Unîversîteya Kalîfornîya Dr. Dîlşa Denîz meqala xo “Jenosîdê Kurdanê Elewîyan ê Dêrsimî yê 1937-1938î Newe ra Erjnayîş” de ke par amora 14. ya kovara “Genocide Studies and Prevention”î de vejîye, tede qalê çimeyanê nê reqeman kena. Xora, Denîze vana, çimeyê ê demî yê raştî nadîr ê. Heto ju ra, dewlete aktîf nêwaşte ke reqemê merdan vejîyê meydan. Sersefîrê Brîtanya yê ê waxtî, Percy Loraîne, not kerd ke “çapemenîya tirkan seraser bêvenge menda, îstîsna rojnameyê Son Telgramî bî ke 14. gulane de meqalê neşr kerde, tede va ke mintiqanê rojhelatî de serebûtî estê. Rojname xafil de neşr ra ame guretene û çand rojî nêvejîya.”
Heto bîn ra hata ewro arşîvê dewleta Tirkîya cigêrayox û rayapêroyî rê rakerde nîyo. Teyna sîyasetmedar û cigêrayoẍa tirka netewepereste Serap Yeşiltuna nê belgeyî dîyî û ci ra veto ke amora merdan 13.801 a. Na reqeme hetê xêlê cigêrayoẍan ra guman vînena. Dewlete ne arşîvan kena ra ne kî derheqa nufusê ê waxtî de dayeyanê raştan dana. Hatta jenosîd ra raver nufusê Dêrsimî rind nêno zanitene. Wezaretê Karanê Zereyî ra gore serra 1935î de Dêrsim de mabênê 65.000 û 70.000 kesan de weşîya xo ramitêne. Cendirme ra gore 1932 de Dêrsim de 150.000 însanî estbîyî. Nurî Dêrsimî ra gore dewlete serra 1927î de dêrsimizî mordî û texmîn kerd ke 270.000 dêrsimizî estê, Pilemurîye netede. Juna temsîlkarê dewlete, Omer Kemal Agar, bê Pilemurîye nufusê Dêrsimî yê serra 1936î 105.911 de nano ro. Nê reqeman de gerek mordem xo vîr ra mekero ke xêlê dêrsimizî îtîbarê xo be dewlete nêardo û coka nêwaşt bikûyê qeydê ci. Reqemê nufusî xêlê reyî hetê muxtaran ra arê dîyêne, nê kî zafê reyan reqemêda ẍelete de.
46.000-63.000 dêrsimizî ameyî kiştene
Nê nufusanê corênan ra gore amora merdan bena 46.000-63.000 kesî. Nînan ra da-1.500 kesî kî, zafêrî domanî, bîyê vîndî. Ê demî de domanî zereyê nufusî de say nêbîyêne û coka tede nêasenê. Denîze ra gore jenosîd ra ver nufusê Dêrsimî 150.000 bî. A dewamê meqala xo da nîya vana: “Hîrê serrî jenosîd ra tepîya, 1941 de, xêlê kesî qeyd bîyî. Ci ra fam beno ke mordena ê kesan ke bomba, gazo aẍûyin, vêsnayena birran, kardîkerdîs, çekpanayîs û komkiştene ra ameyî kiştene, mumkîn nêbîya. Belge ra bellî yo ke bitaybetî 1938 de mordena merdan qet nêama cerebnayene. (…) Nê dokumanê corênî ra gore nufusê 1935î de 12 kesan ra teyna 3 kesî qeydkerde bîyî. Coka ne amorê nufusî ke 100.000 ra cêr o, raşt o ne kî amorê merdan ê 13.810.” Qirkerdene ra dima kî dorê 11.000 dêrsimizî surgunî bîyî.
Dîlşa Denîz: Tertele nîyo, jenosîd o
Boyna, Dîlşa Denîz meqala xo de nusnena ke serebûtê Dêrsimî yê 1937 û 1938î jê jenosîdî tesnîf bê. Herçiqas ke arşîvê dewlete rakerde nîyê, ma zanenîme ke operasyonê eskerîya tirke di serrî ramitî. Tede gazo aẍûyin û bombardumano giran ame gurenayene. Jê netîce, hêga, birr û dewî ameyî vêsnayene, nîya risk û derbara dêrsimizan kok ra ame çînkerdene. Denîze ra gore gurenayena çekuya “tertele”yî raşt nîya, çike giranîya jenosîdî nêdana. Aslê xo de tertele yeno ra mana “axme, talankerdene”. Kokiman ci ra vatêne “qirkerdene” (kirdaskî: qirkirin), mîsal vatêne “Milet qir kerdo, malê Dêsimî tertele kerdo”.
