Îlhamî Sertkaya: “Edebîyato bêşar, şaro bêedebîyat çin o, nêbeno.”

Roportajkerdox: Alî Aydin ÇÎÇEK

Ma bixeyr dî birêz Îlhamî Sertkaya, keremê xo ra ti eşkenî bi kilmekî xo bidî sinasnayene?

Îlhamî Sertkaya (ÎS): Ez Çewlîg ra, mintiqaya ke nameyê new dewan o, ci ra vanê “Karêr”, nika girêdayîya Azaper a, aznê dewan de, dewa Pîrcanan de ameya dinya. Yew roja hamnanî, wareyê Pîrcanan de ameya dinya. Nameyê mi zî, şewa bîyayîşê mi de yew meymanê ma estbîyo, nameyê ey no mi ra. Serra bîyayîşê mi 1957 a. Ma pêro pîya new way û bira yîme. Ez dîyin a. Seba ke pîyê mi ê serran Kanîrêşe de memur bî, domanîya mi uca de vîyarte. Mektebo verên ê tirkan mi uca û Gêxî de wend. Mektebo mîyanên Dêrsim de, Mazgêrt û Çewlîg de qedêna. Dime ra, lîse û enstîtuya mamostayîye Çewlîg de wende, bîya mamosta. Serra 1979-1980 de, Dêrsim de, dewa ke girêdayîya Xozatî ya, dewa Kirnîge de, tenya yew serre mamostayîye kerde. Na serre seba ke cuntayê tirkan ê 12 êlule hukmê xo peyda kerd, seba kar û fealîyetê sîyasî ver ra mi mamostayîye terikne, bîya îlegal, vejîya koyan. Di serrî ke koyan de menda, payîzê 1982 de mi beşekerd û verî şîya welatê Yunanî. A serre ra nat welat ra dûrî ya, Ewropa der a.

Ti demê cuntaya 12 êlule 1980 de fealîyetanê sîyasîyan ver fek malimîye ra verada û vejîya koyan. Ez wazena ti tayê qalê ê wextî bike? O taw senên bî û şima zereyê psîkolojîyêde senîn de bîyî?

ÎS: Çi heyf ke heta nika zaf kesî derheqê ê serran de zaf pers nêkerd. Nê serrî zaf het ra zaf taybetî bîyî. Ma xo xafil de koyan de dî. Ne tidarek, ne tecrube… Zafêrî çîyo ke bala ma antêne, psîkolojîyê şarê ma bî. Şarê ma seba ma bêomid bî û waştêne ke ma şîme teslîmê dewlete bibîme. Helbet na seba “selametîya ma” waştêne. Nê koyan û şarê ma heta ê waxtî tarîxê xo de gerîlayî dîbî. Sareberzkerdişê Dêrsimî ra nat Kurdîstanê Başûrî de koyî hewn de bîyî. Şêx Seîd û Dêrsim ke ameyêne vîrê şarê ma zî, seba ke kewtîbîyî bin, seba ke xederîye ciwîyaybîyî, ters û psîkolojîyê bêomidîye de bîyî. Çiqas ke çekdaranê kurdan ra o waxt bivatêne “fîrarî” zî, fîrarî ver bi ordîyê tirkan de beşekar nêdîyêne. Ma zî o waxt zor dêne xo ke şarê ma bi naye îqna bikîme: Ma fîrarê ke şima zanenê, ê nîme, ma gerîla yîme. La teorî çi beno bibo, şarê ma çîyê ke bi çiman dîyê û vînenê, bawerê înan keno. Heto bîn ra, ordîyê tirkan zî rastê gerîlayan nêamebî, coka zaf qure bî. Îmkanê ma zî hama ke qet çin bî. Xora ma pêro pîya o waxt di sey kesî ya estbîme ya zî çin bîme. Helbet ordîyê tirkan wayîrê tecrube bî û hezar qat ma ra zêde wayîrê îmkanan bî. Henî ke seke birêz Îsmaîl Beşîkçî vatîbî: Koyan de esker çin bî, la tersê eskerî şarê ma ser o est bî. Axirî ma çend kesî o waxt koyan de bibîme zî, eskerê tirkan bi na quretîye zaf rehet vecîyêne koyan, dewan, halanan dêne xo ra, şarê ma tersnêne. Bi nê halî ma zî mabênê di adirî de bîme.

[quote_left]Ma çend reyî seba ke vêşan memirîme, qet ke mebo bi pêrodayîş bimirîme, wa mevajê vêşanîye ra merdê, bi zanayîş ver bi eskeran şîme.[/quote_left]

Nimûneyê bidî ke wa ez rind bêrî fam kerdene: Reyî, keyeyo ke ez teder a, tenya yew muxbîr ameyo, eşkere vano “şima ke fîrarî zanenê, mi ra vajê, eke mevajê, ez şima pêrune ancena qereqol”. Şima nê halî û quretîya nê ehmaqî fam kenê? Zaf raya zî, cayo ke ez nimite ya, eskerê tirkan verê mi ra ke vîyartêne, qefelîyaye, perîşan bî. Yanî, mi zaf rehet ê eskerî teslîm zî girewtêne, vîndî kerdêne zî. La dima? Ez beno ke nê cayan ra şîyêne, na raya eskerê tirkan ê dewî û dewijî kerdêne xan û xirabe. Eke o waxt ma ke cewabê naye nêşikîyêne bidîme, to esker teslîm bigêrê vîndî bikerê ke se beno? Qet! Halê ma nîya bî. Ma tenya xo şeveknêne. La tenya xo şeveknayîş helbet zaf çetin bî. Ordîyê tirkan ver bi ma dest bi herbî kerdo, ma zî tenya xo şeveknenîme! Ez zaf tenya bîya. Koyan de, dewan de, birr û zimeyan de helbet tenyayîye dezavantaj bîye, la çare çin bî. Operasyonî têdime virazîyêne. Ma xo tenya eskerê tirkan ra ney, seba nezanayoxî ke waştêne ma bigêrê, teslîmê eskeran bikerê yan ra zî ma xo şeveknêne. Vêşan-têşan, bêhewn, serd ra mendene zî endî ez qal mekerî. Mi vaş werd, tarî de kewta çeman masuyî girewtî kal werdî, mar werd, werd û werd. Tecrubeyê eskerê tirkan henî zêde bî ke tayê dewan de xerîta vetêne, bi name qalê tayê çengel û zîndananê kemerinan kerdêne, dewijan zî nêzanitêne. Dewijan ke nêzanitêne, eskerî bawer nêkerdêne û înan ra heqeret kerdêne. Yanî, eskeranê tirkan nuqta bi nuqta koyê welatê ma zanitêne ke ne ma ne zî dewijan zanitêne. Ez endî qalê îmkananê hacetê herbî û hacetê teknîkê tirkan mekerî. Ma rut û rubal bîme. Ge-ge zî dima operasyonan de, qutîyê werdê eskeran ê ke mendîbî, înan ra gêrêne ma û dîyêne, werdêne.

[quote_right]Mi ke sebeb pers kerd, vat ke “raxelesîyena şima çin a, ez qedayê şima! Qet ke mebo ebe destê eskeran mekişîyê, coka xo biercê awe”[/quote_right]

Ê rojan de şewê, ez û di kesî, ma yew dewa Dape (Qereqoçan) ra vecîyayîme. Hîrê rojî yo ke ma leteyê nan nêwerdo û quwetê ma endî hama ke biqedîyo. Ma çend reyî seba ke vêşan memirîme, qet ke mebo bi pêrodayîş bimirîme, wa mevajê vêşanîye ra merdê, bi zanayîş ver bi dewan, keyeyê ke eskerî uca der ê, şîme. Na şewa ke ez qalê ci kena, şewêda nîyanêne bîye. Yanî, ma rastarast ver bi eskeran şîyêne. Kutikî lawayî, la qet vengûvaj çin bî. Vengo ke ma pawitêne, vengê çekanê eskeran bî, o zî hîna nêameyêne. Destê ma de zî tenya hîrê “patpatikî” estbîyî. Ma şîme yew keye. Uca de wayîrê keyeyî yew camêrd û yew cênîke estbîyî. Hîna zî veng çin bî. Ma va, “Şima qey bêveng ê? Kutik laweno, şima qet meraq nêkerd, sebeb?” Eskerî ewro na dewe teriknabî. Vizêrî şewe zî seba ke yew dewijo ke aqil ra nêweş bîyo, seba ke vecîyo teber, eskeran no dewij kiştîbî. Hewa û psîkolojîyê dewijan zaf xirab bî ke, heta ke kes mevîno, meciwîyayo, fam nêkeno. Yew cênîka bîne ameya zere. Na cênîke zaf berbayêne. Mi ke destê xo est sareyê cênîka ke serranê maya mi de bîye, tayê ke mi ci ra hes kerd, leqe kerde, aye vat ke “xo bierce awe”. Na qesa zaf zere ra vate. Mi ke sebeb pers kerd, vat ke “raxelesîyena şima çin a, ez qedayê şima! Qet ke mebo ebe destê eskeran mekişîyê, coka xo bierce awe”. Na cênîke xalika Delîl Doganî bîye û Delîl Dogan par payîz kişîyaybî. Pîyanê ma, mayanê ma zî waştêne ke ma teslîm bibîme keko! Helbet fikrê înan no bî ke “wa teslîm bê, tayê hepis de manenê, raxelesînê”. Seba ke mi bi xo no mentalîteyo xirab zanitêne, qet nêkewtêne nêzdîyê nasanê xo. Naye zî bizanîme ke dewleta tirkan yew kesî di rayan de gêreno: yew raya nas û dostê ê kesî, didi raya tevgera ê kesî. Yanî, psîkolojîyê şarê ma bi kilmekî nîya bî. Heta ke serranê 1985-96 û serranê bînan… Zanîno ke endî serran ra tepîya, gerîlayî kome bi kome koyan de gêrêne, îmkan û tecrube zî bîbî zêde. Endî şarê ma gerîlayan ra nêvatêne “xo biercê awe”, ebe gerîlayan bî, bi keyf piştî dêne înan.

Ti 1982 de vejîya Ewropa. Wexto ke ti şîya Ewropa verê cû ti uca de se kerd? Yanî şima û dewlete, reyna şarî ucayî reyde senî têkîlîye rone?

ÎS: Ez verî yew şewa payîzî derbazê Yunanîstanî bîya. Roja bîne bi roj, di serran ra tepîya, raya verêne bîye ke mi bêqisawete qayîtê tîje kerdêne. Çimê mi lerzayî. Xora aşmanê peyênan de destê mi, hermeyê mi ge-ge lerzayêne. Yunanîstan de ma kampê Lavrîyonî de bîme. Ez şîya doktor, nêweşxane de bi aşman menda. Ma na babete caverdîme. O waxt, Kenan Evrenî ge-ge qalê nê kampî û qalê terorîstîye û xayîntîya ma kerdêne. Eleqedarê ma û şarê yunanî roje bi roje bîyêne rind û hîra. Mi firsendo verên de derheqê welatê ma û cuntayê tirkan de waştêne ke tayê zanyarîye bidî şarê yunanî. Mi broşurê amade kerd, bi yardime tayê hevalanê yunanî yê ke tirkî û yunankî zanenê, no broşur çarna yunankî. Her hal ke no broşur bi yunankî broşuro verên bî ke derheqê rojeve û halê a roje yê welatê ma û cuntayê tirkan nusîyaybî. No broşur zaf vila bî, zaf zimîya, henî ke çapxaneyî çapa dîyine weşane. Ma penaberan Ewropa de derheqê sîyasetî de herekîyayîşêde newe peyda kerd. Cuntayê tirkan xeylê teşhîr bî. Ma tesîr da, xebatkarê welatê ma yê ke rew ra ameybî Ewropa ser o zî. Nûmayîşî, konferansî, karê dîplomasî, komelî têdime awan bîyêne. Xora welatê ma de herb zî estbî.

[quote_left]Ma na demokrasîya Ewropa de îmkananê na demokrasîye ra zaf çîyê neweyî zî musayî.[/quote_left]

Mabênê partîyan û tevgeranê ma kurdan rind mebo zî, her kesî goreyê xo xebetîyêne. Ge-ge çîyê xirabî zî çi heyf ke bîyêne. Dewleta tirkan zî nê çîyanê xirabinan ra her firsend de îstîfade kerdêne. Ez şikîna vajî ke persa Kurdîstanî sayeya ma penaberanê 12. êlule de Ewropa û şarê Ewropa xeylê kerd heşar. Ma na demokrasîya Ewropa de îmkananê na demokrasîye ra zaf çîyê neweyî zî musayî. Ziwanan musayîme, kitabî wendêne, kulturî nas kerdêne. Înanê ke nê îmkanan ra îstîfade kerdêne, xo raver berdêne. La ez nêşikîna vajî pêro penaberê sîyasetî nîya bîyî. Ney, tayê kesan nê îmkanan ra, sîyaset zî, zanyarîye zî xo vîr ra kerd terikna. Avantaj û dezavantaj têmîyan de bîyî.

Ti senî dest bi edebîyatî, bitaybetî zî edebîyatê kirmanckî kerd?

ÎS: Ez xora welat de zî ebe edebîyatî eleqedar bîyêne, la ê wextan welatê ma de her hetê ra çalakîyê sîyasetî her çî kerdîbî binê bandura xo. Hêrişê faşîstan û dewlete ra çi heyf ke firsend çin bî ke însan cayê xo de, keyeyê xo de rehet ronişo, tenya biwano. Ney, ver bi na xederîye çi heyf ke kitabî ney, çekî fayde kerdêne. Yanî, çekê to ke çin bo, ti ke xo û taxa xo meşeveknê, faşîstî kewtêne keyeyan, to zî, kitabê to zî veşnêne. Coka biwaze mewaze o waxt her çî ra ver sîyaset bî. Zaf kitabî mi heta nême wendîbî, nêqedênaybî. Serebût de firsendê kitabwendişî zaf nêbeno. Serran ra tepîya ke ez ameya Ewropa, dima ê broşurî ra ez tayê Fransa de menda. Mi hem karê xo yê sîyasetî kerdêne, hem zî seba kitabwendiş waxt dîyêne. Îta de, çiqas karê to yê sîyasetî bibo zî, axir seke ti pukeleke ra vecîya, beşekena ge-ge bifikirîyê.

[quote_right]Mi dî ke kirmanckîmusayîş tenya kirmanckîmusayîş nîyo, resayîşê rastîya xo, kamîya xo yo.[/quote_right]

Rojê mi Parîs de, Enstîtuya Kurdan de, derheqê sareberzkerdişê Dêrsimî de yew semîner da. Semîner ra dime yew cênîka dêrsimija extîyare ra fikrê aye pers kerd. Na cênîka extîyara heştayserrîye wexto sareberzkerdişê Dêrsimî de zaf çî bi çimanê xo dîyo. Mi ra bi kirmanckî “Lajê mi, to zaf qisey kerd la çi heyf ke mi teba fam nêkerd” vat. Na cumla aye mezgê mi de zimîye. Mi xo ra pers kerdêne, “Ma çik îme? Kam îme? Dawaya ma, derdê ma çik o? Ma vanîme ‘Kurdîstan, kamîye, ziwan, serbestîye’ la qey ziwanê xo nêzanenîme? Asteng çik o? Yew kes ke ziwanê xo biwazo bimuso, kam ci ra çi vano? Kam asteng keno? Qet kes ney û asteng zî çin o. Eke henî yo, qey ez ziwanê xo mezanî, memusî, qisey mekerî, menusî?” A roje ra tepîya mi nakokîya xo, şaşîya xo fam kerde û dest kerd ziwanmusayîşî. Verî ez kirdaskî (kurmanckî) musa. O waxt mi kitabê xo yê şîîran ê kirdaskî yo newe bi nameyê Birîna Bêar nustîbî. Nê serran de çend kitabê min ê şîîrî û yew romanê mi bi tirkî çap bîbî. Dime ra mi fam kerd ke kirmanckî kirdaskî ra xeylê tepîya û perîşan o. Mi o waxt dest kerd kirmanckîmusayîş. No seba mi şorêş bî. Mi bi nê fikirî şoreşê xo kerd. Çimke mi dî ke kirmanckîmusayîş tenya kirmanckîmusayîş nîyo, resayîşê rastîya xo, kamîya xo yo. Ez a roje ra nat kirmanckî nusena.

Seba to, edebîyat û zereyê edebîyatî de zî roman çi îfade keno?

ÎS: Edebîyat çekuyêda manaya xo zî, a bi xo zî zaf hîra, zaf xorîn, zaf derg a. Şima ke wazenê derheqê edebîyatî de rind bibê wayîrê zanyarîye, gereke fîlolojî bizanê. Fîlolojî mamostayîya edebîyatî ya. Edebîyat nas kerdene û zanitene zaf cîya yê. Edebîyat gelemperî, nameyê pêro eserê fekkî, vateyî û nuştişî yo. La mabênê xo de goreyê metod û tewîran zaf bîyê cîya. Edebîyato bêşar, şaro bêedebîyat çin o, nêbeno. Yan zî edebîyat reng û vengê miletî yo. Reng û vengê yew miletî ke nêbo ya zî bixendeqîyo, o milet xendeqîno. Milet can o, cendek o, edebîyat zî kinc ê. Kincî ke mebê, can û cendek rut maneno, mireno.

[quote_left]Edebîyat reng û vengê miletî yo. Milet can o, cendeg o, edebîyat zî kinc ê.[/quote_left]

Ma bême babeta romanî ser. Edebîyat de tarîxê romanî zaf derg o. Roman tarîxê edebîyatî de zaf merhaleyî vîyarnê, xo kerdo newe û ameyo na roje. Dinya de destcikerdişê romanê tewr verênî seserra 11. de Japonya de bi nameyê Hîkayeyê Genjî yeno qebul kerdene. No kitab bi ziwanê çînkî Murasakî Şikibu nusnayo. Helbet no roman romano klasîk o ke seserran ra tepîya romano modern peyda bîyo. Ez seba persê to, cewabê xo tayêna zelal biderî: zaf karî estê ke mektebê xo estê, ti şona ê mekteban de wanena, dîploma gêna, bena wayîrê ê karî. Mesela, doktorîye, mîmarîye, mamostayîye ûsn. La qet yew mekteb çin o ke mordem biwano, biqedêno, dîploma bigêro bibo şaîr, bibo romannuştox. Mi na qey vate? Edebîyat de eleqedarbîyayîş tenya bes nîyo, zereyê to de, tecrubeyê to, hunerê to, meylê to, beşekerdişê to ya esto ya çin o. Romannuştiş zî nîya yo, eke nê çîyî zereyê to de estê, ti roman nusena, bena romannuştox. Her hal ke zereyê mi de nê çîyî estê ke ez bi zerrîya xo roman nusena. Çîyê ke zere û zerrîya to de meylê ey bibo, xo serran ra dano kifşkerdene, dano zereyê to ra , vano ke “mi endî vece, bişuxulne”. Meylê zereyê mi de şîîre û roman estbîyî û estê.

Roman seba mi ciwîyayîşo rengin îfade keno. Ruhê mi miştî dano, sandiqa xeznaya ke tede xeznayî jengê gêne, la ti naye zanena, o waxt se kena ti? Ê kilitî goreyê xo şiknena, wazena biresê a xezna. Ti ke resta a xezna, çiqas biqefelîye zî, ne a xezna bê to ne zî ti bê a xezna bena. Şima endî pîya bîyê leteyê yewbînî. Dergûşo ke berbeno, ya vêşan o, têşan o, ya zî cayêde xo dejeno. Waxto ke şima nînan rê çare bivînê, dergûş bêveng maneno. O waxt şima zanenê ke endî dergûş bîyo rehet. Ê mi zî nîya yo. Romannuştiş mi azneno dêsê rehetîye, ez bena rehet. A rehetî ya ke ruh ra zimîna. Nika îlam ke bi ziwanê kirmanckî, bi ziwanê maya xo nuştene, helbet mi zaf keno rehet. Serran bi serran ruhê mi, canê mi rut bî. Nika kincê ruhê mi, kincê canê mi estê û ez hertim wazena nê kincan bixemilnî. Yanî no qet hobî nîyo. Zaf zehmet o, çetin o, la weş o. Xora qet çîyêde esasî edebîyat de, îlam ke roman de ebe hobîyan nêbeno. Bi vateyêde bîn, seba ke canê mi wazeno ney, seba ke beşekarîya mi wazena, ez roman nusena. No mîraz mi de estbî, herey bo zî, waxt ame nika nê mîrazî ser o nusena.

[quote_right]Serran bi serran ruhê mi, canê mi rut bî. Nika kincê ruhê mi, kincê canê mi estê û ez hertim wazena nê kincan bixemilnî.[/quote_right]

Roman seba mi çîyêde bîn îfade keno ke, no wo: roman halê estetîkê ziwanê yew şarî dano nîşan kerdene. Babeta romanî çi bena bibo, îta de halê ziwanî esto. No halê ziwanî zî goreyê beşekerdişê qelema nuştoxan o. Helbet îta de avantajê ziwanê serdestî estê. Gelo romannuştoxo namdar ê dinya Gabrîel Garcîa Marquezî ke kirmanckî binuştêne, hondayê wanîyêne? Handayê bîyêne namdar? Ez înam nêkena. La ancîna zî qelema nuştoxî zaf muhîm a.

Birêz Îlhamî, ti xeylê wext o welatê xo ra dûrî de ciwîyenî. Na rewşe edebîyatê ser o senî tesîr kena?

ÎS: Heya, hîris serran ra zêde yo ke ez welat ra dûrî ya. Çi ecêb o ke nê çîyê ke mi cor de qal kerdî, welat de ney, mi teberê welatî de fam kerdî û musa. La waxto ke ez resta na xezna ama, mi zaf waştêne ke ez welat de bibî. Bi nê halî ez zor dana vîyarteyê xo û uca ra zaf çîyan ana vîrê xo. Ez bi tesîrê hesrete roman nênusena. Roman bi tesîrê hesrete nênusîno. La hesreta welatî helbet tesîrê ciwîyayîşê mi kena. Çîyo ke şima nêşikînê bivurnê, gereke qebul bikerê. Ez vîyarteyê xo û hîris serrî welat ra dûrîmendişê xo nêşikîna bivurnî. Ê endî vîyarteyê min ê, bê qebulkerdene çare çin o. Hesreta welatî ruhê mi de cayêde ronîşte yo. Bar o. Baro giran o, la edebîyatê mi ser o ney, ruhê mi ser o tesîr keno. Dinya zî endî dinya verî nîya. Zaf çî vurîya. Înternet îmkanêde zaf girs do însanan. Yanî, çîyo ke ez wazena bizanî, endî sayeya înternetî de beşekena bizanî. Kitabê mi resenê welat zî, uca de kamê ke wazenê, şikînê biwanê zî. Yew dewa Colemêrgî de ge-ge ez ebe yew nasê xo ma Înternet de qisey zî kenîme. To dî, Înternetî se kerdo? Înternetî dinya de şoreş kerd. Se bikerî ke hesreta derge para mi rê kewta. Babetanê ke ez weçînena, helbet zêdeyin vîyarte û ciwîyayîşê welat û şarê ma yê, la na hesrete ra nîya. Hesrete çîyêde bîn o. Her çî ke mi nust, babetî zî do bivurîyê.

Wexto ke merdim romananê to “Kilama Şilane” û “Sosine û Gulîzare” waneno, vîneno ke her di romanan de zî qehramanê romanî cinî yê, yanî nê weçinitişî de yew armancê to yan zî mesajê to esto?

[quote_right]No tayê zî protestoyê min ê nimiteyî yo: Cayêde ke cênî mebê, uca de ne rindîye ne zî rindekîye bena[/quote_right]

ÎS: Kilama Şîlane de vîyarteyê mi esto. Mi waşt ke ez ê vîyarteyî bi roman binusî. Wendoxî zanenê ke uca de fîrar ez a. Ê bînî zî, yanî qehremana romanî, Şîlane zî, xora seke roman de nusîyo, peynîye henî bîyo. Sosine û Gulîzare de, heya, mi bi zanayîş qehremanî cênîyan ra peyda kerdî. Sebebê naye zî, ancîna vîyarteyê mi de, serranê 1981-1982 de mi qehremanîya çend cênîyan dîye û şahîd bîya ke qet xo vîr ra nêkena. Ê qehremanê ke vengê xo, nameyê xo çin ê… Cênîyan qehremanîya xo dime ra zî nîşan kerde, la ancîna zî edebîyat de, romanê ma de qehremanî zafêrî camêrd ê. No tayê zî protestoyê min ê nimiteyî yo. Heya, ebe nê fikirî mesaj zî dana ez. Mesajê mi no yo ke “cayêde ke cênî mebê, uca de ne rindîye ne zî rindekîye bena”, ne demokrasî ne zî raverşîyayîş beno. Wa bizanê ke cênî zî qasê camêrdan, heta înan ra zaf zêde cefa zî ancenê, qehreman zî benê. Eke nîya wo, wa her kes heqê cênîyan zî teslîm bikero. Waxto ke ez koyan de bîya, pîrika min a rebene, seba ke mi bivîno, camêrdan ra qat bi qat duşte eskeran vinetêne. Ma a cênîya dêrsimije? A mabênê eskeran ra vîyartêne, bêters ma rê werd ardêne. Tesîrê jêhatîya cênîyan mi ser o zaf o. Gulîzare zî rast a, Sosine zî. Gulîzar û Sosinî zaf ê, qey menusîme?

Edebîyatê ma de, bitaybetî zî romananê kirmanckî de babeta en pîle şer o. Ma ney edebîyate dinya de zî vînenîme. Mesela, Homeros, Flaubert, Zola, Tolstoy, Hemingway, Şolohov… Bi kilmekî ez wazena ke ney pers bikera: mabênê edebîyat û netewe de senî têkîlîye esta û reyna şero neteweyî de rolê edebîyat/romanî çi yo?

ÎS: Romannuştoxî çi wanenê, çi ciwîyenê, çi vînenê, çi zanenê, şert û mercê hewayê nînan estê. Însan ke çi zaneno, çi vîneno, qalê înan keno. Îta de ebe nînan xeyalê xo şuxulneno. Sîndorê xeyalî zî esto. Çîyê ke to ser o tesîr kerdo û keno, çîyo ke to dejneno û dejno, ti binê tesîrê înan der a. Tarîxê welatan de, miletan de çi heyf ke şer zaf bîyo. Bîyayîşê yew çî ke pêro welatî kerdo binê tesîrê xo, helbet edebîyatî zî keno binê tesîrê xo. No tesîr xo roman de zî nîşan dano, zimneno. No seba romanî babetan peyda keno. Yew romannuştox ke vîst serrî hepis de bimano, dime ra ke roman binuso, îlam ke qalê nê hepisî keno. Çimke kewto binê tesîrê hepisî û uca de zaf çî ciwîyayo. Mekewê hepis zî, seba ke hîsdar ê, welato ke ciwîyenê, eke hepis înan ser o zaf tesîr kerdo, îlam ke roman de nînan şuxulnenê. Romannuştoxî, çiqas ke xeyalê xo hîra bibê zî, seba ke hîsê înan xorî yê, çîyê ke meciwîyê zî, ciwîyayîşê der û dormeyê xo hîs kenê, îta ra babetan peyda kenê.

[quote_left]Bê ziwanî qet çîyê yew şarî nêkeno milet. Edebîyat, bitaybetî roman zî, nê ziwanî raver beno.[/quote_left]

Tayê çîyî estê ke ciwat û ciwîyayîşê pêro welatî û şarî ser o zaf tesîr kenê. Her kes îta de para xo gêno. Helbet romannuştoxî zî para xo gênê. Homereso ke Î.V. heşt seyine ciwîyayo, helbet qalê Yunanîstanê ewroyî û bîyer û rojeva ewroyî nêşikîyêne bikero. Çimke ne dîyo ne zî zanitêne. Qet çîyêde ewroyî çin bî ke ey bikero binê tesîrê xo. Romannuştoxê ke to qala ci kerde, zî henî yê. Bingeyê edebîyatê modernî, edebîyatê klasîkî ser o peyda bîyê. Edebîyatê şarê ereban bingeyê vateyê bedewîyanê ke çolan de, deweyan ser o peyda bîyê, virazîyo. Yanî mîraz, edebîyato kalsîk o. Kurdan de zî no binge edebîyato fekkî yê klasîkî, fekê dengbêjan ra vecîya. La nê mîrazî seba edebîyatê şar bîyene binge yo. Şar bîyene, milet bîyene nîya. Milet bîyene, pêro şarî, yew durişme, yew mentalîte, vila û lete bîyena ziwanî kom kerdene, bi yew adrese virastene, peyda kerdene ya. Îta de di çîyî zaf muhim ê: yew bazar û seba nê bazarî yew ziwan. Tarîxê to esto, kulturê to esto, kamîya to esta, durişmeyê to, mentalîteyê to, adetê to, kelecanîya to esta, la vila yo, lete yo. Edebîyat na vilayîye, o ziwano ke mintiqan û dewan de, bi fekî cîya yê, nînan arê dano, kom keno, pêrune ra yew adrese peyda keno ke, na adrese netewe yo ke her kes na adrese de xo vîneno, wayîr vecîno. Endî îta de milet esto. Milet ke bibo, netewe zî bena. Merhaleyê milet bîyene de karo tewr girs edebîyatî ser o yo. Bitaybetî zî roman û şîîre ser o… Çimke roman mîrazê şarî, mîrazê ciwatî, sey kurecî şuxulneno, xemilneno, bi ziwanêde estetîk peyda keno ke no ziwano estetîk ruh dano şarî, no ruhê netewe yo, ruhê milî yo. Bê ziwanî qet çîyê yew şarî nêkeno milet. Edebîyat, bitaybetî roman zî, nê ziwanî raver beno, zelal keno, na zelalîye awan keno ke endî tarîx û kulturê nê şarî, kamîya nê şarî benê netewe, benê milî.

Heto bîn ra, ge-ge vanê ke “Edebîyatê Dinya”. Ney bira ney! Edebîyatê Dinya çin o. Dinya de edebîyat esto. Ya zî, edebîyatê miletan esto. Zaf welatî bi ziwanê îngîlizkî qisey kenê, la kes nêvano “Edebîyatê Îngîlizkî”, vanê “Edebîyatê Amerîkayî, Edebîyatê Awusturyayî, Kanadayî”. Qey? Çimke her milet bi kamîya xo, bi mentalîteyê xo, bi tarîxê xo, bi kulturê xo esto û edebîyat zî nînan ra mîrazê xo gêno, bi estetîk şuxulneno. Eke nîya nêbîyêne, welatê ke bi erebkî qisey kenê, tenya bi nameyê yew edebîyatî de hesibnayêne. La nîya nîyo, edebîyatê erebkî nêvanê (vajê zî adet ra vanê). “Edebîyatê Surîya, Edebîyatê Îraqî, Misirî, Edebîyatê Lîbya” vanê. Bi kilmekî: tarîx, kultur, kamîye kar ê, karê şarî yê, edebîyat zî vateyê nînan o. Vate veng o, reng o. Roman nê vate, veng û rengan keno merhaleyêde estetîk, keno adrese, na adrese zî netewe ya.

Reyna ti şîîran nusenî û di kitabê to yê şîîre zî estê. Ti şîîre yan romanî, kamcîn xo rê nêzdî vînenî? Yanî, ti bi kamcîn xo rehet îfade kenî?

ÎS: Hawt kitabê min ê şîîran estê. Çar tirkî yê, yew kirdaskî yo. Di kitabê min ê kirmanckî yê şîîran estê. Roman zî, şîîre zî zaf cîya û çetin ê. Ez bi roman xo rehet îfade kena. Çimke roman de mobetan ra mobete rehet vecena. Hacet û malzemeyê mobetî roman de qasê şîîran zor nêdanê mi. Şîîran de tenya çekuyê minasîbî ney, gereke “veng” zî minasîb bibo. Seba na minasîbîye ez ge-ge xemetîna manena. Uca de vindena. Gêrena, fikirîna ke, a çekuya ke goreyê nuşteyê verênî, goreyê cumleya verêna ke nusîya, bivînî. Na çekuya ke mi rê lazim a, ge-ge bi rojan, aşman pawena ke bivînî. Şima zanenê mi ke a çekuye dîye, ez se kena? Bawer bikerê sey fîlozofê yunanî xo bi xo qîrena vana “mi dîye!”

Na babete ser o yew vîrameyîşê mi esto ke bi destûrê to, ez wazena qal bikerî. Yew şewe ez yew nasî rê meyman a. Ma hewn de yîme. A çekuya ke ez dime gêrena, ameya aqilê mi. Ez bêhemdê xo cile de qîrra: “Ha! Temam! Xizir bo temam! Mi dîye!” Ti nêvana ez henî qîrra ke wayîrê keyeyî hesar bîyo, ame odaya mi, dî ke ez bîya hasar. Mi ra vat, “Bismîlahî bike, se bî to rê?” Ez hîna vana, “Teba nêbîyo, mi dîye.” Va, “To çi dîye?” – “Çekuye” – “Bismîlahî, çekuye çik a?” O waxt mi fam kerd ke mi rind nêkerdo, ez huya. La ti nêşikîna na şabîyena xo ra qal bikerê. Şîîrî nîya yê. Roman de, yew çekuya ke ti dime bigêrê çin a. Uca de bîyerî estê, qehremanî estê, mobetî estê. Mobet ke kotî de mendo, ti fikirîna, bi rehet dewam kena. Mi nê vateyê kilmekî derheqê ferqa roman û şîrre de îfade kerdî.

Derheqê rewşa kirmanckî de ti senî fikirîna? Û reyna ti, eserê ke ziwanê ma de ameyê weşanayene (bitaybetî roman) înan senî vînenî?

ÎS: Rewşa kirmanckî yew domano ke domanîye de maya xo ra visno, serran ra tepîya bîyo pîl û rojê ameyo aqil ke “na maya mi kam a, kotî ya” vato û kewto dima maya xo ke bizano, bivîno, nîya ya. Axirî zaf erey bo zî, rastê maya xo bîyo. Maye perîşan a. Serran maye ra zaf çi girewto, vîndî kerdo. Maye û lajekî yewbînî ra naye pers kenê: “Ti heta nika kotî de bîya? Qey ez meraq nêkerda, qey mi ra nêgêra?” Lajek zî vano ke “Serebutê sîyasetî û sîyasetê şaş û xeletî, bi nameyê sosyalîzm û enternasyonalîzmî mi xo xecelna, çi heyf ke nêame aqilê mi ke ez to bivînî. Zeman û dewran herekîya, serran ra tepîya ti ameya aqilê mi.” Hal û merhaleyê kirmanckî nîya yo. Maye û lajekî zaf çî xo vîr ra kerdê, heskerdişê înan zî helbet tayê bîyo şenik.

[quote_right]Rewşa kirmanckî yew domano ke domanîye de maya xo ra visno, serran ra tepîya bîyo pîl û rojê kewto dima maya xo ke bizano, bivîno, nîya ya.[/quote_right]

Sebebê naye, verî dewleta tirkan a. Dide zî sîyasetê bi ziwanê asîmîlasyonî yo. Nika maye û lajekî wazenê ke endî yewbînî ra cîya mebê, heskerdişo ke kerdo vîndî, tepîya ciresê, bîyarê. Rehet zî nîya. Maye her roje vîyarteyê xo ana aqilê xo, ebe lajê xo, ebe kênaya xo pare kena. Nê parekerdişî de çîyanê neweyan vînenê, yewîbînî ra pers kenê. Ê domanî, ma yîme. Nê domanan ra yew zî ez a. La asîmîlasyon henî xorî yo ke zaf kesî hîna maya xo ra nêgêrenê, rastîya xo ra zaf dûrî kewtê, zaf visîyê. Ziwanê asîmîlasyonî înan rê bîyo şit û şekir. Na rewşa nîyanêne de xebat û xebatkarê kirmanckî zaf muhîm ê. La rewşa nê xebatî ewro senîn a? Nê xebatkaran enkazê xan û xirabeyî kerdo barê xo. Ziwan bîyo xan û xirabe. Cad kenê ke naye rast bikerê, awan bikerê. Halê na rast û zelal kerdene helbet goreyê des serran ewro tayêna rind o. Yanî, ez qalê standardîzasyonî kena. Xeylê raye girewta, ziwan raver şîyo, la hîna nêqedîyo. Îta de muşgulat tayê tesîrê sîyasetî yo. Ê yê ke -qaşo yan ney- derheqê ziwanî de xebetînê, pêro yewbînî qebul nêkenê. Hîsê tayîne de populerîye û quretîye esta ke no hal ziwanê ma rê xirabîye keno. Rind-xirab, ewro tenya xebatkarê Grûba Xebate ya Vateyî no derheq de karê zaf muhimî bi dîsîplîn kerdo û kena.

Zaf çîyî hetê rastnuştiş û gramerî ra zelal bîyê, la hîna tayê muşgulatî estê. Nimûne, hîna zî tayê kesî ke nusenê, vanê “na milet”. Oxro ke “milet” çekuyêda nêrî ya, gereke “no milet” bibo. Zaf çekuyî hîna orîjînalê xo de ney, “senî ke musayê” nusenê. Ancîna tayê kesî, edatan de xeletîye kenê. Edatan çekuye ra cîya nênusenê. Helbet sufîksan de zî xeletîye kenê. Ge-ge zî kar û çekuye kenê têmîyan, pîya nusenê. Nimûne?: “Ti senînî? Ti senêna? Ti çitura?” Oxro ke, îta de herfa peyêne kar o, gereke çekuye ra cîya binusîyo: “Ti senîn a/î? Ti senên a/î? Ti çitur a/î?”. Hîrêmîne zî manaya xo yew a, la endî gereke ma nînan ra yewê endî esas bigîme. Helbet ma nêşikîme goreyê keyfê xo binusîme. Gereke goreyê qaydeyê gramerî binusîme.

Ma bême persê to yê bînî ser: bi no hal zehmet û muşgulat de, giran bibo zî, kirmanckî de eserî zêdîyenê. La muşgulat na raya îta de redaktorî ya. Tayê kesî xo sey redaktor bihesibnê zî, kêmasîya înan zî esta. La na kêmasîye tenya înan rê ney, beno barê nuştoxan zî. Ez yew nimûne bidî, yew kesî ekolê Vateyî ra qaydeyê gramerî musayo, nika zî pê redaktorîya Vateyî qayîl nêbeno. Rojê mi rê nuşt vat ke “Mi romanê to Sosine û Gulîzare wend, la seba ke redakteyê xo zaf xirabin bî, mi wendiş nême de caverda”. Nika ney ra se vajî? Xora eynî kesî eserê kirmanckî roman û şîîran ser o bi nameyê nê eseran nuştîbî, çira tepîya zî yew nuşteyê xo de vatîbî ke “Mordem nêşikîno vajo ke kirmanckî de roman esto”. Na nakokîye, nê psîkolojî ra ez bi xo şaş û bi hekmete menda. La se bikîme ke fekê şarî çuwal nîyo ke ma bigîme. Ez naye seke mi ey ra vatîbî, îta de zî vajî: Eke ziwanê ma de roman çin o, şima rê soz bo ke endî na dinya de ziwanê ma de qet roman do nêbo, do çin bo. La henî nîyo, şikir ke ziwanê ma de endî şenik bibê zî romanî estê.

Romanê zaf weşî zî estê. Roje bi roje zî hetê kalîte ra raver şonê. Soro nînan ra yew o. Nuştox goreyê eseranê xo yê verênan Soroyî de kalîte tayêna raver berda, tayêna weş kerdo. Mi tayê romanê ke dime ra newe vecîyê, çi heyf ke hîna peyda nêkerdê û nêwendê. Ez nêşikîna qalê înan bikerî. Ez nêşikîna qalê romanê xo zî bikerî, la naye vajî ke derheqê romanî de zanayîşê mi esto. Romanê min o verên Kilama Şîlane ra dime, helbet ez tayêna bîya wayîrê tecrubeyî. Mi bi nê tecrubeyî Sosine û Gulîzare nuşt. Nika romanê min o hîrêyine amade yo, la hîna çap nêbîyo. Kilmekî, goreyê mi ziwanê ma de di kesî estê ke eke bi nê tempoyî dewam bikerê, zaf romananê weşan vecenê. Tayê kesî zî hîkayeyan nusenê, zaf weş ê, helbet pêrune ra hurmetê mi esto, la nînan ra ancîna di kesî estê ke eger ke rojê roman binusê, ez bawer kena ke romananê weşan nusenê. Goreyo ke mi nê hîkayeyan de wendo, qelema nê di kesan, romannuştişî rê zaf minasîb a. Şîîrî zî xeylê nusîyê. Zaf şîîrê weşî zî estê.

[quote_left]Çîyo ke eserê ziwanê ma de kêmî yo, redaksîyon o.[/quote_left]

Çîyo ke eserê ziwanê ma de kêmî yo, redaksîyon o. Yeno zanitêne ke nuştiş û redakte zaf karê cîya yê. Nuştoxî ziwanê xo çiqas weş bizanê zî karê înan nuştiş o. La pêro ziwanan de, nuştoxî ke nuşteyê xo qedêna, danê redaksîyonî ke derheqê rastnustişî de xeletan rast bikerê. Nuştoxî îlam ke nuştişê xo de şaşîye kenê, no normal o, la eke redakte ke mebo, redaksîyon ke çin bo, nuştoxê feqîrî se bikerê? Mecbur manenê ke redakteyê nuşteyê xo ê ebe xo bikerê. No zî zaf zaf zehmet o. Bê nê muşgulatan ez edebîyatê ziwanê ma ne zaf rind ne zî zaf xirabin vînena. Romanê ziwanê ma yê ke heta nika mi wendê, kêmasîya ke bala mi anta, sîndorê qeleme û xeyalê xo, der û dormeyê qehremanan de xorî kenê la hîra nêkenê. Beno ke eke hîra bikerê, babete ra dûrî benê, no zî tehluke yo. Eke beşekar bê, hem xeyal û qelema xo hîra kenê, hem zî na hîratîye rastê telukeyê dûrîkewtişê babete nêkenê. Şaîrî, seke canbazê çekuyan ê, romannuştoxî zî canbazê cumleyan ê. Canbazî gereke ebe çekuyan, çekuyî zî gereke ebe cumleyan rind û weş kay bikerê, bişuxulnê. Na zî beşekarîye wazena.

Ewropa de derheqê ziwanî de tawa xebatî estê? Eke estê, nê çi yê û têkîlaya şîma nînan de senîn a?

ÎS: Tayê welatanê Ewropa de kursê ziwanî estîbî. Holanda de zî ma di hevalan çend reyî dersê ziwanî dayî. Zaf zî weş bî. La na fedekarîya ma, no xebatê ma wendoxan pare nêkerd. Hevalê mi şî welat, ez tenya menda. Mi telebeyî peyda kerdêne, ca dîyêne, ameyêne, şîyêne. Sey dimoçikê gayî ne derg bîyêne ne zî kilm. Şima zanenê no qey nîya bî? Çimke ziwanê ma bêpere bî coka. Huyenê şima zanê, înam nêkenê şima zanê. Çîyo bêpere pere nêkeno. Ziwanmusayîş girêdayîyê teşwîk û pereyî yo zî. Ne pereyê mi esto, ne zî îmkanê mi. Mi zeman û karê xo ra fedekarîye kerdêne, kesî hal û waxtê mi ra pers nêkerdêne. Mi caverda. Çimke karê min ê nuştişî zaf tepîya mendîbî. Nika mi giranîya xo daya karê nuştişê xo ser. Bê naye kar û têkilîya mi çin a.

[quote_right]Mi rind fam kerd ke heta ke sîyaset ebe ziwanê ma nêbo, ziwanê ma binê linganê sîyasetî de pan beno.[/quote_right]

Helbet tesîrê sîyasetî zî naye de esto. Ma henî bîme sîyasetmedar ke! Ziwanê xo kerdo qedeyê nê sîyasetî. Mi rind fam kerd ke heta ke sîyaset ebe ziwanê ma nêbo, ziwanê ma binê linganê sîyasetî de pan beno. Yanî ziwanmusayîş ebe formalîte, ebe qaşo û ebe xatir nêbeno. Bê nê karî, xeylê waxt o ke mi ziwanê ma de yew senaryo nuşto, mi waşt ke ez ney bikerî fîlm. Xeylê ameya û şîya. Xeylê keyberan ra kewta zere, çi heyf ke peynîye nêame. Kamî ke wend, vat “zaf balkêş o”, la derdê înan no bî ke eke no fîlm bibo, gelo înan pere qezenc kerdêne ya ney?. Mi îta de ancîna vateyê Napolyonî ard xo vîrî û xo bi xo va ke “Ero biko çi ziwan o, çi kalîte yo, çi huner o, çi kirmanckî ya, çi kamî ya? Pere, pere, pere!” Hama her kes pencereyê pereyî ra qayît keno. Coka zî ziwanmusayîş seba ziwanî emeg û xebat, karê zerrî yo, karê wijdanî yo. Ez nê babetan de rehet a.

Naye ra tepîya derheqê ziwan û edebîyatê ma de projeyê to estê? Eke estê nê çi yê?

ÎS: Mi nika romanê xo yo peyên qedêno. Homa, Xizir ke rojê melegê mi ra biruşno, ez seba nê romanê xo çapkerdiş pawena. Çi pawena, kamî pawena ez zî nêzanena. Xebata min a şîîran a newîye zî nika verê mi der a. Helbet, nuşteyê neweyî zî estê. Zaf çîyê ma estê, tenya îmkanê ma çin ê. Bê nînan, yew projeyo newe ser o nika tenya fikirîna ke heta ke ez dest mekerî ci, heta ke şênbar, zelal mebo, hewca nîyo ke ez qal bikerî.

Seba nê roportajî ez zaf sipas kena û xebatanê to de serkewtene wazena. Bimane weşîye de.

ÎS: Ez zî sipas kena, to rê qewet bo.