Çend rojî verê cû Dîyarbekir de hetê yew komele de mewzûyê “Edebîyatê Kurdî” ser o konferansêk ame dayîş. Qiseykerdox profesorê yew unîversîte bi. No profesor[1] eynî wext de zî na unîversîte de dersdarê “Edebîyat û Ziwanê Kurdî” yo.
Seba ke ez da-vîst deqa erey beşdar bîya, profesor senî dest bi qiseykerdişê xo kerdbî û çi vatbî, ez nêzana. Ez ke resaya ci, Melayê Cizîrî ser qisey kerdêne û yew şîîra ey wendêne. Herikîyayîşê konferansî de behsê Ehmedê Xanî, Baba Tahirê Uryan û Feqîyê Teyran, Mele Perîşanê Dinewerî, Mewlanayê Konyayijî, Seyîdê Şîrazî û Hafizê Şîrazî kerd. Şîîrê înan wendî û hetê weznî ra, hetê hunerî ra, hetê teknîkî ra şîîrê înan dayê têver. Xulasa, Baba Tahirî ra hetanî seserra ma çend edîbê kurdan estê, behsê hemîne kerd. Behsê edebîyatê înan, behsê hûnerîya înan, behsê têkilîya hunerê înan kerd. Behsê cuya înan, behsê perwerdîya înan kerd… Wexto ke behsê şexsîyet û edîbîyatê înan kerdêne, behsê dîyalekta înan zî kerdêne û aîdîyetîya grûba kurdîyatîya înan zî vatêne: Hewraman/goran, kurmanc, soran, lurî!
Wehasil hetanî ke konferans qedîya, qiseykerdox ne behsê edîbê kirmancan kerd ne zî behsê huner û eserê înan kerd!
Ez wazena bala wendoxan biancî no mewzû ser. Yanî, mîyanê mewzûyê “Edebîyatê Kurdî” de îhmalkerdişê mewzûyê “Edebîyatê Kirmanckî” ser. Coka mi cor de behsê konferansî kilm birna û mi teferuatê ci nênuşt.
Badê ke qiseykerdişê qiseykerdoxî qedîya û dore ameye pers û fikrîyatê goşdaran, yew goşdarî persê nê behsî kerd. No pers ra dima, profesor uzrê xo waşt û dima zî newe ra behsê Mele Ehmedê Xasî û Usman Efendîyê Babijî û behsê mewlidê înan kerd. Bi çend cumleyan zî behsê edebîyatê înan kerd.
Labelê na mesela bi uzirwaştiş ef nêbena!
Eke merdim bi umûmî behsê objeyêk biko, gereka behsê heme parçeyanê ê objeyî biko. Eke merdim yew leteyê objeyî zî îhmal biko û behsê ci nêko, behsê ê objeyî nêmcet maneno. Mesela, yew kes gama ke yew sandalî bido daşinasnayîş, gereka her cayê sandalîyî tarîf bikero. Tarîfê sandalîyî de merdim behsê hîrê linganê sandalîyî bikero û behsê lingêka sandalîyî nêkero, o tarîf nêmcet maneno. Yanî, merdim nêeşkeno vajo mi sandalî tarîf kerd.
Mîyanê lehçeyanê kurdkî de lehçeya ke tewr erey ameya nuştiş, kirmanckî ya. No sedem ra zî edebîyatê ci yo nuştekî zî apey mendo. Na babete heme şarê ma zî û şaro ke bi ziwan, kultur û edebîyatê kurdan eleqedar o, zano. No sedem ra goreyê edebîyatê lehçeyanê bînan ra beno ke edebîyatê kirmanckî yo klasîk zayîf bo, lewaz bo. Beno ke hetê hunerî ra zî mewlidê Xasî qasê edebîyatê Cizîrî û yê bînan edebî nêbo! Na babete çîyêka bîn a.
Eke winî bo zî, merdim reyna behsê ci keno. Merdim eşkeno vajo edebîyatê kirmanckî yo nuştekî apey mendo yan zî merdim eşkeno vajo edebîyatê kirmanckî zeyîf o. Hende vatiş zî kafî yo. Hende vatiş ra zî mesela fehm bena û merdim eşkeno nîyetê qiseykerdoxî holî ser o şîrove bikero. Eke merdim behsê edebîyatê kurdan bikero û behsê edebîyatê kirmanckî qet nêkero, o behs temam nêhesibîyeno û o behs nêmcet maneno. Sey nimûneya sandalî ke mi cor de dabî.
Heto bîn ra zî, eke merdim biewnîyo konjuktur û proseso ewroyin ra zî, ganî merdim no mewzû ser hîna zaf xesas bo û hîna zaf bidîqet bo!
Şima zî zanê, serra 1985î ra nata ya, tayê kesî wazenê kesê ke bi kurdkîya kirmanckî qisey kenê, kurdan ra cêra bikerê. No fikr ça ra vejîya, sebebê xo çî yo, hema zî ha yo tarî de! Hende belgeyê tarîxî vejîyê ke kirmancî kurd ê û kirmanckî zî yew dîyalekta kurdkî ya. La nê kesî hema zî rika xo ra nênê war.
Xelîl Xeyalî, Kurdîzade Ehmed Efendî, Nuretîn Zaza kirmanc ê, labelê nê kesan nêvat “seba ke ma kirmanc ê, gereka ma bi kirmanckî binusê”. Pêro zî bi kurdkîya kurmanckî nuşte û kurmanckî rê xizmet kerd. Nê kesan heme zî eynî wext de sîyasetmedarê kurdan û komelanê kurdan de ca girewt. Xora edîbê ma yo verên Mele Ehmedê Xasî hem hetê ziwanî ra hem zî hetê mîlîyetî ra têkoşerêko kurd bîyo. Hetê edebîyatî ra kimanckî rê xizmet kerdo, la hetê mîlî ra mîyanê komelanê kurdan de ca girewto û seba meselê kurdîyatî mucadeleyêko tewr erjîyaye dayo. Hetanî seba no mucadele zî hepis ra kewto. Ez eşkena vaja Xasî edebîyat ra zafêr enerjîya xo dayo mucadeleyê sîyasetê kurdan ser! Usman Efendîyo Babij zî ey ra kêmî nîyo. Xora ez hewce nêvînena ke behsê Mela Selîmê Gomayîjî, Şêx Seîdê Kalî, Seyîd Rîzayî, Yadîn Begî ûsn. bikerî.
Ez reyna tekrar kena: hetanî serra 1985î heme kirmancanê ke xizmetê ziwanî û xizmetê sîyasetê kurdan kerdo, xo kurd hesibnayo û kirmanckî zî mîyanê ziwanê kurdkî de sey lehçeyêk qebul kerda. La nê kesê ke xo ra vanê “zazacî”, nişke ve ra 1985 de vejîyayê meydan û bi qal û qiseyanê vengan û bi heqaretan û bi îftîra û bi dek û dolaban mezgê şarî leymin kenê. Û bi nê fikrîyatî zî biwazê-nêwazê waştişê parçekerdişê kurdan de xizmetê polîtîkaya dewlete kenê!
No proses de, gereka kombîyayîşanê fermîyan de, yanî konferans û panelan de qiseykerdoxî nê şertan bigêrê xo çiman ver û dîqetê vatişanê xo bikerê. Eke qiseykerdoxî dîqet nêkerê, sey nê profesorî ke ez behsê ci kena, qiseyê înan, kesê ke vanê kirmancî kurd nîyê, înan rê benê malzemeyê propaganda. Çunke ser û binê propagandaya nê zazacîyan, vanê kurdî ma asîmîle kenê, vanê ca nêdanê edebîyatê ma, ca nêdanê ziwanê ma! Derheqê bîr û bawerîya nê profesorî de ez esla şubhe de nîya. No kes warê ziwan, kultur û edebîyatê kurdan de kamil o û zanaye yo. We zî fikir û ramanê zazacîyan ra bawer nêkeno û eksê înan fikirîyeno. Labelê zanayebîyayîş qîm nêkeno. Gama ke merdim na mesela qisey keno, gereka dîqet biko, gereka xesas bo!
[1] Sedemo ke yew polemîk nêvirazîyo, ez nameyê profesorî û nameyê unîversîteya ey nênusnena.
