Rojnameger Seth Frantzmanî rojnameyê Îsraîlî Jerusalem Post de derheqê serebûtanê werteyê Armenîstan û Azerbaycanî de analîzanê xo pêşkêş keno. Ey ra gore nê cengî de menfeetê xeylê dewletan estê.
Se bîyo?
Roja bazarî mabênê Armenîstan û Azerbaycanî de ceng gina de. Mesele reyna mintiqaya koyanê Karabaxî (Nagorno-Karabax) ya. Her di welatî a mintiqa aîdê xo vînenê. Tarîxê nê cengî kan o, reseno serranê 1990an. Karabax xo xoser vîneno, la rijîyayîşê Yewîya Sovyetan ra dime binê îdareyê Armenîstanî der o. Herçiqas ke mintiqaya Kafkasya mintiqayêde muhîm û stratejîk a, bi desserran o ke komelê mîyanneteweyî a peygoş kerda. Pêkewtişanê nikayî ra Kafkasya reyna kewena çimanê dinya ver. Tesîrê cengê ucayî seba Rojhelatê Mîyanênî giran ê, çike destê xeylê welatan teder ê.
Rolê Rûsya û Tirkîya
Frantzmanî ra gore aktorê nê pêkewtişî yê girsî, Armenîstan û Azerbaycan ra qederî, Rûsya û Tirkîya yê. Destpêkê têkewtişan ra nat, Rûsya hema vengê xo nêveto, la nêzdî ra qayîtê her çî kena. Leşkerê Rûsya amade yê. Heto bîn ra waştişê Rûsya yo ke mitefîqê xo Armenîstan pay ra bimano, heto bîn ra Rûsya eynî dem de wazena ke têde mitefîqê xo girêdayeyê Rûsya bibê û zêde hêzdar nêbê. Eke ma qayîtê Tirkîya bikerîme, uca şên û şahîya artêş a. Tirkîya Rojawan û vakurê Sûrîye îşgal kerdî, Îraq bomba kerd û uca leşgergehî viraştî. Aye Sûrîye û Lîbya rê hêzê leşkeran rusnayî û hema-hema her roje tehdîdê Yûnanîstan û dîwelanê bînan kena. “Pêrodayîşê Armenîstanî de Tirkîya leyê Azerbaycanî de rolê wazena”, Frantzman vano.
Herçiqas ke têkilîya Rûsya bi Tirkîya esta (sey nimûne, Rûsya roketan roşena Tirkîya), ancîya Moskova baldar a. “Eke Anqara bêçika xo zêde nana pêkewtişanê Armenîstanî, beno ke Rûsya Tirkîya de yewna peymane nana ro, yewa ke Rûsya kena mabênkara serebûtanê ameyoxan.” No model, Rûsya Astana, Soçî û Lîbya de kî bi kar ard. Xo vîr ra mekerîme ke Rûsya hem dişmen hem kî dosta Tirkîya ya, labelê peynîya peyêne de hedefê Rûsya yo sereke no yo ke hêzê rojawanî, yanî Ewropa û DYA, dûrî fîyo. No hedef Ukranya de bellî bî, Rûsyaya Sipîye de û cengê Gurcîstanî yê 2008î de kî.
Yewna aktor: Îran
Nê cengî de yewna faîl esto ke wazeno herêm de paya xo bicêro: Îran. Kafkasya seba Îran cayê bazirganî, îstîhbarat û tayê faktoranê bînan o. Îran û Azerbaycanî uca pîya projeyê rayanê trênan berdêne raver. Xora Îran wazeno ke têkilîyanê xo bi Rûsya û Çîn pêt bikero ke nîya pozîsyonê xo duştê DYA de qayîm bo. “Beno ke tîya de hedef Tirkîya rê kî kar keno, çike mabênê Tirkîya û Îran rind o”, Frantzman nuseno. Pêkewtişo ke sînorê Îranî yê vakurî de werteyê Azerbaycan û Armenîstanî de qewimîno, Îran rê fayde nêbeno. Îran de xeylê azerî ciwînê, coka no ceng faktorê destabîlîzekerdişî yo.
Coka, no cengê Karabaxî ya kî pêkewtişo hîra yo ke Tirkîya kî cêno xo mîyan, hîrêgoşeyê Rûsya-Îranî-Tirkîya ser o tesîro pîl keno. Dûrî ra Çîn kî qayîtê her çî keno, çike projeyê ey ê “Kember û Rayan” esto. Çîn stabîlîte û bazirganîye wazeno, cengê bînî ney. “Henî aseno ke viraştişê peymananê aştî û vindernayîşê cengan êdî eynê DYA de nîyo, seke serranê 1990an de kerdo. No yeno ra a mana ke îdareyê Moskova, Tehran, Anqara û yê welatanê bînan geşkerdiş ya kî vindernayîşê pêrodayîşanê Kafkasya de rolê kay kenê. Yewîya Ewropa kî êdî rolêdo muhîm kay nêkena û zafêrîya welatanê herêmî zanenê ke welatê Ewropa normal de tena qesey kenê û vilawekan îlan kenê, la teba nêkenê.” Nê tevgerî Sûrîye ra bellî bîyî û hema vîrê her kesî der ê. Ewropa bêhêze manena, ne Rûsyaya Sipîye de ne kî Tirkîya de yew polîtîkaya xo ya muştereke esta.
Faktorê Bînî
Çimê dinya nika pêkewtişanê Karabaxî ser o yê. Rûsya û Tirkîya hacetanê xo yê leşkerkîyan ceribnenê. Azerbaycan wazeno biceribno derê dronê xo ke newe hêrînaybî, nika fayde kenê yan ney. Rûsya wazena bizano ke sîstemê xo yê seveknayîşê hewayî senîn gureyeno. Tirkîya reyna gune erzena kurdan ser ke tirkan ra gore “terorîstan” rusnenê Armenîstan. Tabî na reyna propagandaya bêbing a ke fekê Anqara ra yena. La ancîya kî Tirkîya wazena Sûrîye ra çete û hêzan bînan bîyaro cengê Kafkasya. Eke no pêkewtiş beno tenêna girs, belkî no seba Tirkîya beno mahane ke aktîvîteyanê xo yê Îraq û Sûrîye zêde bikero. Eşkera yo ke Tirkîya wazena tesîrê xo yê Kafkasya bizêdno. Duştê naye de Îran û Rûsya estê. Nîya menfeetê her welatî ginenê pê.
