Gaẍan Kirmancîye de serê serr o. Hem serê serr o, hem kî nameyê des û di asmû ra nameyê jü asm o. Na asme asma gaẍanî ya. Hesabo newe de asma çeleyî ra ke 13 rojî şîyê, hesabê ma ra serre bena newîye. Na asme de her heşte (hewte) ca be ca gaẍanî vîyarnenê ra. Roşanê Gaẍanî na asme de çar heşteyî kî bimbarek beno, yê her cayî roza xo bellî ya. Gaẍan Dêrsim, Erzingan, Gimgim, Xinûs û Qoçgirîye de toreyêde zaf ḳan o.
Sêseme, çarseme, ṗoseme roze cêrîno. Heşteyo dîyine de kî sêseme, çarseme û ṗoseme roze cêrîno, hata ke çar heştî bîyê tamam. Hesabê ma yê ḳanî ra gore nîya r’ o: 7-8-9ê gaẍanî, 14-15-16ê gaxanî, 23-24-25ê gaẍanî, 30-31ê gaẍanî û 1ê çeleyî de virajîno. Yanî, Mîladî ra gore no roşan di heştî 19-20-21 û 26-27-28ê asma gaẍanî ra cêno, di heştî kî 2-3-4 û 9-10-11 asma çeleyî ra cêno. No gaẍan jê serrnameyî henî têdima ca be ca yeno viraştene, her serre vurîno.
Merasîmê Gaẍanî
Asma gaẍanî ke ameye, Dêrsim de jê rozeyê Xizirî hîrê rojî roze cêrîno. No roze rozeyê gaẍanî yo. Nêyê ke nê rozeyî cênê, xo rê minete kenê, ded û derezayanê xo rê, feqîr-fiqaranê xo rê, bêkes û xerîbanê xo rê duayî kenê. Nê hîrê rozû de, roz ke cêrîya de, şî ke eşt dinya ser de, hona ke muxurbe nêkot tê, ḳebanîyê çêyî lozinû de adir kenê we, tenê ardû ron de têv danê erzenê zereyê adirî. Ya kî hem pisiknenê adirî ser, hem kî fekê xo de duayî kenê. O wext adir ra boya henî wese yena pirnika însanî ro ke însan dûrî ra na boya wese nas keno. Nê toreyî ra vanê “Arderû”. Arderû hem toreyêde zaf-zaf ḳan o, hem kî werteyê sarê Dêrsimî de jê çîyêde jîyarge say beno.
Rozeyê gaẍanî, roza sêsemîye sitam beno, ṗoseme qedîno. Hona ke gaẍan sitam nêbîyo, her çê robarê xo keno, çêyê xo keno pak, tidarekê xo vîneno.
Roza Verêne (Sêseme):
Wayîra çêyî sodir ra wurzena ra, danî nana ser. Domanî pêleke derzenê, kincanê newû kenê pay, çê be çê fetelînê, gaẍanê xo wazenê, vanê: “Gaẍanê ma bide ma!” Wayîra çêyî bena sa vana: “Sima xêr ameyî! Bimbarek bo, xêr û weşîye, zaf gaẍanû bivînê.” Wayîra çêyî sona bonê çêyî ra çi ana kena pêlekanê domanû. Domanî zaf benê sa, çê be çê fetelînê.
Roza Dîyine (Çarseme):
Danî benê pisiknenê gomeyê malî ra, tayêne kenê la ra, benê erzenê çêrangê gomeyî, duayî kenê vanê:
“Ya Xizir!
Weşîye û îman bide,
hîrû û bereket bide,
riskê ma nîya bijêdne,
linga riskê ma kemere meverde!”
Tenê danî kî kenê solesên (kurne), kurne anê danga, sole be danî ra kenê têwerte ro, kenê zereyê kurne, malî axure ra verdanê ser. Sole be na danî ra kî gaẍanê malî yo.
Roza peyêne (Ṗoseme):
Roza rozeyê gaẍanî ya peyêne de hona ke verason o, tayê mordemî cayê de dizdênî yenê têlewe, ḳalḳek virazenê. Henî kenê ke kes pê mezano ke ḳalḳek û veyvike kam ê, kam virazeno, gune mêro naskerdene. No tore, hem kokê xo tenê hetê îtîqadî ra yo, hem kî jê kayêde senatkîye (tîyatro) virajîno û yeno kaykerdene. Êyê ke nîyadanê, heto jü ra hurendîameyena toreyî vînenê, heto jü ra kî pêro pîya xezelînê. Mordemê ke serba viraştena ḳalḳekî verê cû yenê pêser, gune serba nê hîrê çîyû qurlixîya xo bivînê:
- Ḳalḳek viraştene
- Veyvike têra piştene
- Ṭamirdar (sazdar) û koçek peyda kerdene
Ḳalḳek viraştene:
Serba viraştena ḳalḳekî gerek ke nê çî-mîyî pêro rew ra hazir bê: Kincê kortikinî (kincê çirrbîyayeyî ya kî polkerdeyî), pirç ra hêrdîso derg, kulike, ardî ya kî wele, qayîş (mole ya kî poldim kî beno) û muye ra zimbêlî. Eke bî son, jü mordemek ebe kincanê kortinû pisenê têra, hêrdîs bestnenê rî ra, zimbêl û burîyû zeleqnenê rî ra, dormeyê çimû tênîye ra kenê şîya.
Hêrdîs û zimbêlû ardû ra ya kî wele ra kenê sipî. Mordemekê fînê qilixo henên ke qet kesî het ra ḳalḳek nêno naskerdene. Yanî, no mordem kî fînê ṭonê ḳalêde feqîrê hêrdîssipî. Ebe ê kincanê xû yê kortinû ke vejîno werte, pîlî ci ra xof kenê, nêke domanî! Xora kincû ser o kincû qat be qat danê pa ke girs û qalind biaso. Jü kî esto ke ḳalḳek qet qesey nêkeno, vengê xo vurneno, ebe vengê xû yê jîlî berz qişteno. Ḳalḳek ke reyê vano “qîîîî!” çiqas ke dûrî bo, mordem vengê dey hesneno û nas keno.
Veyvike têrapiştene:
Sifte fistanêdo dergo ebe buzme, sala mîyaneyî, kofikê serê sareyî, hêramî ya kî puşîye, kundureyî, rês û rêştike, derzênî û dêştêk kenê hazir. Ḳalḳek ke pişt têra, na fay sira yena xemelnayena veyvike. Mordemo ke bibo “veyvike”, no kincanê cênîkû têdîne keno pay. Ey jê hermete pisenê têra, qilix-qîyafetê dey vurnenê. Na veyvike gune ḳalḳekî ra cênce u zaf-zaf kî rindeke bo. Leşa xo ḳalḳekî ra derge bo ke nîyadoxû bîyaro be xecelnayene.
Ṭamirdar û koçek peydakerdene:
Ṭamirdaro ke ṭamir da piro, veyvike be ḳalḳekî ra wurzenê ra, kay kenê. Cinitena nê ṭamirî kî ebe rîtmî (hewaya kayî) ya. Henî zêde hewayî nêcinînê, vajîme jü-di hewayî boyna dekerînê. Nê kî jê hewayê “Simsime” ya kî “Verba Arêyî” yê. Eke ke xora uza ṭamirdîyayene nêameye, ci ra jü mordem avêlik cêno xo dest, jê ṭamiri cineno û xo fek de lawikû xulxulneno. Koçek kî jü ya kî di reyî mordemî, o çîyo ke ḳalḳekî de beno arê, ê çî-mî tey kirisnenê. Peynîya seremonîya nê kayî de wayîrê çêyî çi ke dest ra vejîya, vajîme ron, toraq, gozî, qaxî, terrene, ardî, basmizeyî ûçb. dano ci. Xora jüyo ke feqîr bî, ci ra ṭawa nêcênê.
Na qurlixîye pêro ke dîye, son de ḳalḳek ver yeno, turikê xo piştî ra yo, veyvike dime ra ya, ṭamirdar û koçek kî tey r’ ê, çê be çê fetelînê. Domanî be tayê xortû ra kî kûnê ra dime, çê be çê tey sonê. Ḳalḳek seke çêber de kot zere, vengê xû yo jîl fîno ra xo, keno berz “qîîîî!” vano. Kamo ke çê der o, qas be domanî benê hayîg, wurzenê ra. Pîl û qizî, têde ebe meraq tey nîyadanê. Ḳalḳek ver de kay keno, veyvika xo kî ey dima xo ta dana. Hama a kî ebe rindekênîya xo xortû cerebnena, çim siknena ra ci, hama qet vengê xo nêvezena. Ge-gane xortî dest ke erzenê ra ci ya kî wazenê biremnê, ḳalḳek ti vanê qayd kûno, henî şîqeno ke, jü vengê dey ra milet peyser remeno, nêke palasqa (ya kî mola) dey ra! Xo ke nat-bota çarneno, kam ke nêjdî der o, qayîş ra – xo pey û xo ver de – dano piro. Yanî, veng fîno ra qayîş ke bikero rep û tepan û xof dormeyê xo do, domanû bitersno.
O mabên de reyê veyvike bena vîndî, xo pêyê miletî de dana we. A rey ḳalḳek beno adiro sür, hêrs beno û qarîno. Henî hêrs beno ke hêrsê xo ra bolmis beno, gineno hard ro, hata ke veyvika xo vejîye ameye. Veyvike ke ameye ser, xo fek de duayî milmilnena, berbena zîkena, hata ke ḳalḳek ame ra xo. Awe dana ci, ey wurznena ra. Reyna jümînî de pîya benê sa, kay û kêf kenê. Zereyê kayî de veyvike ge-gane ebe derzênî û desteke ra kincanê ḳalḳek pol kena, ge-gane kî rêştike rêsena. Her lewayîsê veyvike werteyê cematî de yeno huyayîs, milet pê huyîno, pê dey huyayîs ra qir beno!
Peynîye de, eke çê be çê fetelîyayî, çiqas çi ke amo pêser, bîyo top, anê jü ca de nanê ro û çêyê ke a serre jêde feqîr ê, ṭawayê xo çîn o, roza bîne ê çêyû rê ṗare kenê.
Manaya Gaẍanî
Welatê ma de asma gaẍanî de no kayê Ḳalê Gaẍanî kay beno. Manaya xo nîya îfade beno:
Heto jü ra nîsangê zimistanî yo, wusarî rê çêber o. Yanî, Ḳalḳek (Ḳalê Gaẍanî) giran-giran zimistanî xo pey de dano, wusar her ke sono ano nêjdî. Wusar ke ame, ebe belek wusar yaz û yaban xo vurneno, hard binê vore ra vejîno. Hardo ke helmo pak ont zereyê xo, her ca giran-giran beno ḳewe u kulîlik. Serê hardî beno şên, hard pirenê xo keno newe. Henî yeno a mana ke amayena wusarî, hard û asmênî kena nêjdîyê jümînî. Nê mîtosî de ḳalḳek asmên o, veyvike kî hard o. Eke hur dimêna ameyî têhet, hewrû reqnenê, şîlîye vornenê, dima kî wusar yeno. Wusar ke ame, velg û vas rewîno, dar û ber ṗileyîno we, vîlik dano. Asma marte de dar û ber sizina hardî beno. Tum û hêgayî jîl danê, her ca beno ḳewela. Na defa bereket beno jêde. Xêr kûno çêyû, comêrd rîyê însanî huyîno, însan reseno miradê xo.
Jê ḳalḳekî têde kut-toreyî mîtosû ra vejîyê amê na roze. Vejîyayena ra hata roza ewroyêne xeyle-xêle vurîyê û hona kî roze be roze vurînê. Nika kes rind pê nêzano ke acêba raver ra çitur bîyê? Hama çîyo ke zanenîme: her serre Ḳalê Gaẍanî jê festîvale virajîno û no tore bereket ano çêyê dewiz p morebayanê ma, miletê ma ci ra xêr vîneno.
Na qesa peyêne kî nîya bizanîme ke jê nê toreyî ra qeyr (qederî) hona xeylê adet û toreyê ma yê bînî estê. Gune zanayoẍ, nuştoẍ û doskarê ma nayîne ser o kî bigureyê, hetê tarîx, mîtolojî û sosyolojî ra dos kerê, bîyarê werte.
Biçika Gaẍanî
Gaẍan de jü kî Biçika Gaẍanî pojîna. Tuy-bosmize ya kî eskizû kenê têwerte, zereyê qidikî de rind kunê. Mîr kenê hazir, anê serê xonçike de kenê ra, zereyê biçike mîrî ser o aẍme kenê. Hîrê tenû darikanê qijkekû virazenê, kenê werte. Darû kardî ra tasenê, hondo ke werteyê loqmeyê biçike de sono fekê însanî, honde kenê qijkek, kenê werteyê biçike. Nîsanê her darî zobîna yo. Daro jü çeletin o, daro jü derg û gilor o, daro bîn kertikin o. Zereyê çêyî de çand tenî ke estê, aqil kenê têsere, nîsane ser o yenê werê, her jü darî werteyê mîrî de cayê de kenê werteyê biçike. Mîro ke xonça ser o guçê jü ra pêcênê, qat kenê, jê cixara pisenê têra. Mîro ke bi jê loẍe, tîkanîye ser xonça ser o nanê ro, cor de dest nanê ser, ṗon kenê, kenê biçike, erzenê lozine. Sacî nanê biçike ser, tirramî kenê serê sacî. Biçike ke pojîye vezenê, xonça ser o kenê lete, qedê her kesî danê co. Na biçike ra loqme benê danê cîranû kî. Kamî ke no loqmeyê biçike werd, ebe mereqî ra haydar vindeno, ala tey darik vejîno ya kî nêvejîno. Darik ge-gane mulxutê çêyî de, ge-gane loqmeyo ke do be cîranû, yê înû de vejîno. Ge-gane jü kesî de di darikî kî vejînê. Dar ke kamî de vejîya, benê sa, tayê serba sabîyene ra zirçenê. Vanê “dar nawo mi de vejîya”. Eke darê dewletî yo, erzenê hêga, eke darê malî yo, benê erzenê kozê bijêkû. Darê biaqilênî û bomênî kî cayê pakî de kenê hard.
Manayê darikû
Manayanê ê darikû ser o tenê qesey kerîme:
- Darikê dewletîye: No darik loqmeyê kamî de ke vejîya, a serre feqîrî û dewletîya çêyî talîye û bextê ê kesî der a. Biza ke bijêk da, bize ra çiqas bijêkê maykekî bîyî, jêdebîyayena malî, risqê hêgayî semê ê kesî der o. Ninga xo rind a, rind nîya bellî beno.
- Darikê xêẍîye/bomênî: Kamî de ke vejîya, xêẍe ê çêyî o kes o. Darikê bomênî kamî de ke vejîya, ê kesî de yarenîye kenê, hedirîya xo anê, wayîrê darikî kî qarîno.
- Darıkê Biaqilîye: Darê biaqilîye kamî de ke vejîya, biaqilê ê çêyî o kes o. Wayîrê darikî kêf ra huyîno, zaf sa beno.
Roza ṗosemiye pesewe sewenême de awa hênî nanê ser, kenê xoro. Sarî hem can ra xo kenê pak, hem kî ro ra xo kenê pak. Hem kinc-ḳolê xo, hem bonê xo, hem hurendîya xo rind kenê pak. Awa hênî ke kerde domanû ro, maye ci rê duayî kena, vana:
“Bimbarek bo!
Heq îzan u marîfet to do,
risqê xêrî to do,
na awa zimzimî
çi dez û duzê to esto bero,
na awe
her serê serre de to rê neşîb bo,
omrê to derg bo!”
Roza Yenîye:
Azeba Çêyî
Serra newîye de roza newî ya êndî. Na roze de eke çê de çêneka azebe esta, çêneka azebe ra vanê: “Roza newî ya, so miradê xo biwaze!” Azeba çêyî sodir lêle ra têdîne ra raver wurzena ra, hebê xabî be birosê awe cêna sona hênî ser. Hebo ke xo de berdo, erzena çimê hênî, duayî kena, vana:
“Hebo, hebo!
Ti seke nîya sona,
bena ḳewe,
miradê xo cêna,
ez kî nîya miradê xo bicêrî!”
Çêneke ke duaya xo qedene, birosê xo awe ra kena pirr, cêna sona. Raye ser o bonê kamî ke esto, tenê awe lozina înû ro verdana de. Awe ke eşte lozine, gerek kes aye mevîno ke na awe kamî eşta, kes ke bivîno, dîlegê xo qebul nêbeno. Awe ke lozine ro şîye, wayîrê çêyî heşînê xo, wurzenê ra.
Ḳebanîya Çêyî
Ḳebanîya çêyî ebe saqolî lozine kena pak. Düyê lozine be wela lozine kena pak, bena dormeyê çixira ro risnena de, henî kena ke mal ci pay no, çimikê xo kul mebê, lingê xo meşîkîyê.
Mêrikê Çêyî:
Mêrikê çêyî sono axure runo de, sepetê silî sil ra keno pirr, beno keno hêga. No sepetê silî gaẍanê hêgayî yo.
Xortê Çêyî:
Xortê çêyî torjênî cêno sono veremîno leyanê yemîşî. Ebe penîya torzênî ya dano dara yemîşî ro, qirreno vano:
“Darê, darê!
cêna bicê,
nêcêna, ez to birnon.”
Çê ra veng danê vanê:
“La-lawo!
Mebirne, mebirne,
a dare biaqil a,
emser cêna,
zaf yemîs dana!”
Xort oncîya veremîno ci vano:
“Vinderê, bibirnî, na nêcêna!”
Çê ra veng danê vanê:
“Bê, bê!
A emser henî cêna ke
lizgê xo binê yemişî de şîkînê!”
Xortê çêyî ebe ê halî ra leyanê yemîşî têdîne ra fetelîno.
Çime: Kovara Kirmancîya Beleke
Redaktekerdiş: DêrsimInfo
