Seke yeno zanayene, ronîyayîşê Komara Tirkîya ra pey qedexebîyayîşê kultur û ziwanê kurdkî ver heta destpêkê serranê 1960an, çi kurmanckî çi kirmanckî (zazakî), tu metnêkê kurdkî nêameyo weşanayene. Naye ra girêdaye, Tirkîya de tarîxê nuştişê kurdkî zaf kehen nîyo. Ma vînenê ke heta serranê 1970yan sey Roja Newe, Îlerî Yurt, Dîcle-Firat çend hebî rojnameyê kurdan estê. Eslê ci de merdim nêeşkeno nînan ra vajo rojnameyê kurdkî. Çunke muhtewaya înan de tekstê kurdkî bi hawayo qismî yan zî bi vatişêko bîn zaf tay ca gênê. Xora nê çend hebî weşanê îstîsnayî zî emro derg nêramenê. Yan hete dewleta tirkan ra yenê padayîş yan zî tewqîfbîyayîşê berpirsîyaranê înan ver îmkan nêmaneno ke bêrê weşanayîş. Rojnameyê ke ma cor ra nameyê înan nuştî, înan ra Roja Newe yo ke tena yew hûmare weşanîyeno, xusûsen semedê kurdê kirmancan yewna mana îfade keno. A mana zî na ya ke tekstê tewr verênî yê kirmanckî nê rojnameyî de weşanîyenê. Nê di tekstê folklorikî ke çarçewaya tarîxê nuştişê zazakî de nuqteyêko sembolîk teşkîl kenê, înan ra yew meseleyêka kilm a, o bîn zî hetê Çewlîgî ra yew deyîr a. Bi vatişêko bîn, Roja Newe rojnameyo verên o ke ca dayo nuşteyanê zazakî.
1970an ra pey nuştişê kirmanckî û Kovara Tîrej
Dima ra, nêmeyê 2. yê 1970an ra tepîya kovar û rojnameyanê sey Riya Azadî, Roja Welat û Devrîmcî Demokrat Gençlîk de tayê metnê kirmanckî/zazakî weşanîyenê. Hetê ê kesanê ke kirmanckî ser o xebitîyenê ra qebul beno ke kovara Tîrejî ya ke 1979 de dest bi weşanê xo kena, destpêkê nuştişê kirmanckî yê modernî teşkîl kena. Kirmanckî reya verêne xo rê hende cayo hîra vînena. Hema-hema %40ê na kovare bi zazakî neşr beno. Tede sanike, hîkaye, şîîre ra bigîrîn heta açarnayîşan tewiranê cîya-cîyayan de metnê kirmanckî weşanîyenê. Panc nuşteyan ra teber pêroyê nuşteyê kovare hetê mamosta M. Malmîsanijî ra û bi naznameyanê sey Dewij, Pankisar Zerteng, M. Brindar, Roşan Bariçek, Malmîsanij yenê nuştiş. Sey detayo muhîm bivîyaro, ma reya verêne J. Esparî ra musenê ke nê heme naznameyî aîdê M. Malmîsanijî yê (Biewnîn J. Espar, “Malmîsanij kam o?”, Welat: Rojnameya hefteyî, Hejmar: 4, İstanbul, 14-20 Adar 1992, r. 6).
Kovara tirêjî destpêkê kirmanckîya modern o
Kovara Tîrejî pêro-pîya 4 hûmarî çap bena. Hîrê hûmarê verênî Îzmîr de çap benê. Hûmara 4. û peyêne zî derbeya leşkerî ya 12 êlule 1980î ver 1980 de Swêd de vejîyena. Her çar hûmaran de zî bi hawayo biîstîqrar ca dîyeno nuşteyanê zazakî.
Herçiqas nuşteyê edîtorî yê kovara Ewroyî de vajîyeno ke “Prosesê weşanayîşê kovaranê kirmanckî serra 1979 de bi kovara Tîrejî dest pêkerdo”, merdim nêeşkeno na kovare xoser sey kovarêka kirmanckî bihesibno. Çunke na kovare nêm ra vêşêr bi kurmanckî vejîyena. Labelê yewna xusûsîyeto muhîm yê na kovare esto ke merdim bi nê wesîle qal bikero baş beno. O zî no yo ke semedo ke seranser bi di lehçeyanê kurdkî, kurmanckî û kirmanckî, weşanîyena Tirkîya û Kurdîstanê Vakurî de sey kovara kurdkî ya tewr verêne yena hesibnayîş.
Kovara Tîrejî ra heta Kovara Vateyî (1981-1996)
Mamosta Malmîsanijî programê Vîr û Ziwanî ke Jîyan TV de weşanîyayêne, beşêkê ey de bale antbî muhîmîya na kovare ser û hîrê çimeyê ke verê kovara Vateyî (1996) vejîyayê û tede nuşteyê kirmanckî bi hawayo biîstîqrar weşanîyayê, sey Tîrej, Armanc, Hêvî tarîf kerdbî. Goreyê ey, kesê ke wazenê metnanê kirmanckî yê verênan biwanê yan zî înan ser o bixebitîyê, ganî nê her hîrê çimeyan ser o bivinderê. Seke ma bi no qayde îndîrekt bo zî qal kerd. Tîrejî ra pey hetanî 1996 tekstê kirmanckî tewr zaf û bi şeklo biîstîqrar kovara Hêvî ya ke hetê Enstîtuyê Kurdî yê Parîsî ra weşanîyena û kovara Armancî ke Swêd de neşr bena, de weşanîyenê. Helbet nê çimeyan ra teber sewbîna kovar û rojnameyanê kurdan de zî nuşteyê kirmanckî weşanîyenê, la goreyê înan cayêko sembolîk dîyeno lehçeya zazakî.
Hîrê çimeyê Vateyî: Tîrêj, armanc û hêvî
Gamêka tarîxîye: Kovara Vate
Seke yeno zanayîş, 1996 de çend kirmancê ke bi kirmanckî nusenê û mintiqayanê cîya-cîyayan ra yê, paytextê Swêdî Stockholm de yenê têhet û bi nameyê Grûba Xebate ya Vateyî yew grûbe ronanê. Armancê înan o yo ke kirmanckî standardîze bikerê. Qerarê weşanayîşê kovara Vateyî hetê na grûbe ra dîyeno. Hûmara 1. ya kovara Vateyî hamnanê 1997 de Stocholm de weşanîyena. Beşê Wendoxan Rê yê na hûmare de amancê kovare wina yeno tarîf kerdene: “Na kovare ebi hêvîya nuştiş, geşkerdiş, averberdişê lehçeya kirmanckî (kirdkî, dimilkî, zazakî) û xizmetkerdiş û xurtkerdişê kulturê kurdan vejîyena. Kovarê inasarênî (winasî) ganî rewna bivejîyayne, ma erey kewtî; labelê ma nêwaşt ke hîna erey kewî û ma waşt çîyo ke ma dest ra yeno bikî”
Kovara Vateyî kovara kirmanckî ya yewine semede na lehçe gamêka neweye îfade kerdêne. Reya verêne kirmanckî de yew weşano perîyodîk û sey tewirêk kovarêk safî bi kirmanckî weşanîyayêne. Merdim eşkeno vajo ke bi neşrbîyayîşê Kovara Vateyî prosesê weşanayîşê kovaran û weşananê perîyodîkî yê kirmanckî dest pêkerd. Na kovare do demo nêzdî de bi hûmara xo ya 50. destê sînayoxanê kirmanckî de bibo.
NewePel seba averberdişê kirmanckî rolêko muhîm kay keno
Pelêko Mîladî: Rojnameyo Kulturî Newepel
Rojnameyo kulturî Newepel sey rojnameyo verên yê safî bi kirmanckî 15.03.2011 de ame weşanayîş. Rojnameyo ke çarçewaya xebata Ziwan-Komî de dest bi weşanê xo kerd, heta hûmara 50. pancês rojan ra yewêk, hûmara 51. ra heta nika aşme ra reyêk vejîyeno. Rojanê peyênan de hûmara 92. ya NewePelî vejîya. Bêguman ganî bêro vatiş ke no rojname sey kovara Vateyî seba musayîş û averberdişê kirmanckî rolêko muhîm kay kerd û weşanê xo hema zî biîstîqrar domneno.
Roşnaya Vateyî: Kovara Şewçila
Adara 2011 de bi nameyê Şewçila yewna kovara vejîyaye. Kovara Şewçila kovara 2. yê safî bi kirmanckî bî. Pêserîya edebî yê kirmanckî bi na kovare tayêna bî xurt. Hûmara 14. ya Kovara Şewçila zimistanê 2015 de vejîyaye. Heskerdoxê edebîyatê ma hêvî kenê ke xebera vejîyayîşê hûmara 15. ya Şewçila hîna zêde erey nêmano.
Nuştişê kirmanckî de dewro newe: Kovara Ewro
Kesê ke nê serranê peyênan de bala xo daya kirmanckî ser, çi manaya ferdkî de, çi manaya akademîk de lehçeya kirmanckî ser o xebitîyenê, wanenê û nusenê, sey jenerasyonê hîrêyinî yê ekolê nuştişê zazakî bihesîbîyê, her hal de şaş nêbeno. Înan ra çend kesê ke Zanîngehê Artuklu yê Mêrdînî de wendekarê masterê zazakî yê, ameyê têhet û qerarê weşanayîşê na kovare dayo. Seke ronayoxanê Kovara Vateyî vato “Kovarê inasarênî (winasî) ganî rewna bivejîyayne, ma erey kewtî; labelê ma nêwaşt ke hîna erey kewî û ma waşt çîyo ke ma dest ra yeno bikî”, nê embazan zî xo mîyan de qisey kerdo û vato ke “ewro nêbo, key?”
“Ewro nêbo, key?”
Kovara Ewro ke hetê kronolojîkî ra kovara kirmanckî ya 3. a, teşrîna peyenê ya 2016 de vejîyaye. Goreyê Kovara Vateyî taybetîya Kovara Şewçila a bî ke na kovare de tena metnê edebî ameyêne weşanayîş, tede ca nêdîyene tekstanê folklorîkan. Kovara Ewro zî xo sey Kovara teorî, huner û edebîyatî name kena û ca nêdana sey şîîre, hîkaye û sewbîna tewiranê edebî. Tena meqaleyê ke teorîyê edebîyat û ziwanî ser o nusîyayê, qebul kena û her hûmare de mewzuyêk ser o qisimê dosya weşanena. No konseptê Ewroyî hem taybetîya na kovare teşkîl kena hem zî herçiqas zaf hêdî-hêdî beno zî hetê kategorîzebîyayîşê kovaranê kirmanckî ra averşîyayêk nîşan dano. Hûmara 1. yan zî ekînoksê payîzê 2016 ya Ewroyî bi muhtewaya xo ya zengîne wendoxan dawetê wendişî kena. Bêguman roşnaya Tîrejî dana Ewroyî ro. Ma hêvî kenê ke emrê aye derg bo, bi des serran bivejîyo. Vateyo peyên helbet ke heskerdox û wendoxanê kirmanckî rê yeno: Seba ke ziwanê ma ameyeyê ma de zî estbo, “ewro bi kirmanckî qisey bikîn, biwanîn û binusîn…”
No nuşte sey xo bi destûrê nuştoxî sîteyê BasNewsî ra ame girewtene.
