Tarîxê merdimîye derheqê tarîxê xoverdayîşî der o kî. Tarîx de tayê xoverdayîş û babetê taybetî estê ke tarîxî ser a tesîrêde xurt virazenê. Îşte royê xoverdayîşê kedkaranê New Yorkî yê 8. martî kî tarîxnuştene de rolê xo kay kerd û morê xo da tarîxî ra.[1]
Zanîno, 8. martê 1857î de eyaletê New Yorkî yê Amerîka de jû fabrîkaya tekstîlî de seba wedaritişanê şertanê neheqan û seba heqanê têduştîye, mucadeleyî dest pêkerd. Demêde kilmek ra dima ebi na wesîla 40.000 xebatkaran grev kerd. Dewlete waştişê xebatkaran qebul nêkerdî û polîsanê dewlete hêrîşe grevkerdoxanê kedkaran kerd. Seba ke grevkerdoxî şarê New Yorkî de têkîlîye mekuyê û ci ra destek mecêrê, polîsan dormelayê fabrîka ebi barîkatan qapan kerd. Demêde kilmek ra dima xaftila zereyê fabrîka de tekstîlî adir guret û veşa. Tam kî ê haylemeyî de çi hêf ke zêdêrînê xo cênîyî, 129 kedkarî a kile ra ranêxelesîyayî û veşayî. No wehşeto xedar, no qetlîamo bêbaw ebi reaksîyonêde xurt ame şermezarkerdene. Cenazê xebatkaran tam hetê 100.000 kesan ra amayî wedarnayene.
Serra 1910î de şarîstanê Kopenhagî yê Danîmarka de konferansê enternasyonalî yo 2. virazîya. Nê konferansî de sereka SPD (Partîya Sosyaldemokratan a Almanya) Clera Zeltkîne seba muhîmîya xoverdayîşê roje û xatirê xebatkaranê ke şîyê heqîya xo, bi nameyê “Roja Xoverdayîşe Cênîyanê Kedkaran a Cîhanî” jû teklîf da beşdaranê konferansî. No vernîyaz bê teredutî hetê pêroyînê beşdaranê konferansî ra ame qebulkerdene. Îşte aye ra dima 8. martî zê “Roja Xoverdayîşê Cênîyanê Kedkaran a Cîhanî” name guret.
Seke zanîno, serranê Herbê Cîhanî yê I. û II. de tayê welatan de fîrazkerdişê na roje qedexe bî. Peynîya serranê 1960î de DYA de roja cênîyan ame fîraznayene. A roje ra dima muhîmîya roje zêdêrî ameye rojeva dinya. Dima, 16. kanûna 1977î de hetê Miletanê Jûbîyayeyan ra zê “Roja Cênîyan a Dinya” îlan bîye û a roje ra dima 8. martî seba pêroyînê cênîyanê kedkaran zê roja roşanî ame qebulkerdene. Zanîno, dewletê kapîtalîstê ke binê şemsîya Miletanê Jûbîyayeyan” de ameybîyî têlewe, Roja Xoverdayîşê Cênîyanê Kedkaran a Cîhanî ra çekuye “xoverdayîş” û “kedkar”î vetî û teyna “Roja Cênîyan a Cîhanî” verdaye. Îta de mantiqê dewletanê kapîtalîstan, armancê serdestan famkerdene zor nîya.
Ma ke nêzdî ra nîyada, vînenîme ke armancê înan muhîmîya roje werte ra wedarnayen a. Bi vatişêde bîn, armancê înan 8. martî îdeolojîya sinifa xebatkaran ra visnayîş û royê roje bêmanekerdiş o. No tercîhê serdestan helbet kî tercîhêde polîtîk o. Bêşik, dewletanê kapîtalîstan cad kerd ke roje manîpule bikerê û royê xoverdayîşê roje roje ra dûrî fîyêne, la besenêkerd. Çimke cênîyanê cîhanî firsend nêda înan û her serre bi coşêde xurt her hetê dinya de bi nameyê “Roja Xoverdayîşê Cênîyanê Kedkaran a Cîhanî” fîrazne.
Ne serranê peyênan de çi hêf ke tayê komelî cênîyan û hereketê femînîstî wazenî însîyatîf teyna înan de bo û roje kî zê “Roja Cênîyan” bifîrazne. Helbet kî no mantiqêde şaş o. Wexto ke nîya hereket kerd, royê xoverdayîşê roje bêmane maneno. Çimke bingeyê 8. martî de royê xoverdayîşe kedkaran esto, royê îdeolojîya sinifa xebatkaran esto. Raştîya xo, 8. martî rêberîna cênîyan de zê “Roja Xoverdayîşê Cênîyanê Kedkaran a Cîhanî” fîraznayena pêro xebatkaranê cîhanî ya.
129 kedkaranê ke seba têduştîye îqrar da jûbînî, verba neheqîye de xover da û şîyî heqîya xo, bîyî rêberê bindestan. Înan verba zulmî de xover da û zê gula adirî mezgê serdestan de teqayî. Nika ma rê rêberîne kenê. Bi kilmekî, 8. martî sembolê xoverdayîşê têduştî yo, royê biratî û royê haştî yo.
Bimiro koletî û zordarîye. Wa biciwîyo Roja Xoverdayîşê Cênîyanê Kedkaran a Cîhanî. Wa biciwîyo pîştîdayîşê kedkaran yê cîhanî.
[1] Not: Seke zanîno, derheqê kokê tarîxê “Roja Cênîyan a Dinya” de çend tenî hîkayeyî, çend tenî teorîyî estê. Mi varyantê teorî yo ke komelî mîyan de populer o, o esas guret.