Kulê 38î kitabêde Munzur Çemî yo ke tede derheqê jenosîdê 1938î de 15 roportajî estê. Nê roportajan ra 14 hebî bi kirmanckî (zazakî), yew kî kirdaskî yo. Nînan ra 12 hebî Munzur Çemî bi xo kerdê, 3 hebî kî ricaya ey ser o hetê çend nasanê ey ra ameyê kerdene. Xebata nuştişî pêro yê Munzur Çemî ya.
Kitab 279 rîpelî yo û reya verêne serra 1998î de hetê Wêşanên KOMKARî ra Koln de vejîya. Çapa dîyine kî bi destê weşanxaneyê Rûpelî 2019 de Îstanbul de ameya weşanayene.
Tawo ke ma merdim wazeno ke nê kitabî bi kilmekîye bido naskerdene kî, nuşteyê Malmîşanijî yeno çiman ver. Çapa dîyine ra dime nuştox Malmişanijî derheqê nê kitabî de nuşteyê amade kerdîbî û bi kilmîye tede nîya vatîbî:[1]
“(…) Zulm û zordarîya ke 1937-38 de komara Tirkîya Dêrsim de kerda, zaf ra tayê yena zanayîş, labelê weş bi detayan nîna zananyîş. Çimeyanê dewlete gore nê “îsyanî” de 7.954 dêrsimijî kişîyayê, labelê tayê çimeyanê bînan gore o wext tewr tay çewres hezar dêrsimijî kişîyayê. Reyna nê serran de dewlete bi hezaran dêrsimijî welatê înan Kurdîstan ra vetê, surginê şaristananê Anadolîya Rojawanî kerdê.
Belê, ende merdimî kişîyayî û surgin bîyî, labelê nê tetbîqatî senî bîyî? Merdimî bi çi metodan kişîyayî û surgin bîyî, nê serran de dêrsimijan çi belangazî û hêsîrîye ante? Dewî senî vêşayî? Eskeranê tirkî se kerd? Milîsanê dêrsimijan se kerd? Eşîranê dêrsimijan se kerd?
Roportajanê Kulê 38î de tayê cewabê nê persan bi detayan estê. Hem zî tayê kesê ke cewabê nê persan danê, bi xo nê hedîseyan mîyan de bîyî, bi çimanê xo no zulmo bêhed û bêhesab dîyo. Nika sayeyê xebata Munzur Çemî de no ware de şahîdîya înan û vateyê înan resenê ma. Çend roportajan de zî qisekerdoxî hedîseyanê 1937-38î ma û pîyê xo ra, pîlanê xo ra neql kenê; yanî înan bi xo nê hedîseyî nêdîyê, eşnawitê (hesnê). Şahîdîya înan rasterast nîya, endîrekt a (…).
Nê roportajan de tena teda û ezîyetê dewlete ney, labelê heyatê sosyal ê dêrsimijan ser o, têkilîyanê eşîranê kurdanê Dêrsimî ser o, erf-edetan û dînê înan ser o, alewîyîye ser o zî melumato hêca esto.
Kitab hetê ziwanî ra zî xezîneyêka hêca ya lehçeya kirmanckî ya. Kesê ke tede nê roportajî bîyê, eşîranê cîya-cîyayan ra yê. Sey nimûne: eşîra heyderan, qoçan, pezgewran, suran, usivan, şemikan. Gama ke mensubê nê eşîran kirmanckî (zazakî) qisey kenê, înan ra her yew bê ke ferq biko, xusûsîyetan û fekê eşîra xo neql keno. Bi nuştiş tesbitkerdişê nê qiseyan, tesbitkerdişê pêtîya (zengînîya) ziwanê ma ya. Her melumat û çekuyê ke merg ra, vîndîbîyayîş ra bixelisîyê, ziwan û zanayîşê ma rê karê xo esto. Karê Munzur Çemî nê hetî ra zî hêca yo.
Gama ke merdim nê roportajan waneno, merdim xirabî û çepelîya kolonyalîzm û cengî (herbî) hîna weş fam keno. Merdim hîna weş fam keno ke kes şêno çi teda û neheqîye kesanê bînan bikero. Îşkence, kiştiş, gan bo ganî vêşnayîşê merdiman, cirakerdişê sereyê merdiman, zorkanî destestiş bi namûsê cinî û kênekan û tacavuzê înan kerdiş…
Gama ke şar eskerî ver a remeno û nêşêno gedanê xo xo de bero, tayê cinî mecbur manenê gedanê xo fînenê (erzenê) çem yan zî ca de verdanê…
Bêza Xidê Avzetî vana “Awa ke Dêrsim de ameye miletî sare, Heq qe ra kesî nêmusno, serê dismenî ra kî dûrî bero”… Heto bîn ra xusûsîyetê rindê merdiman zî nê rojanê tengan de asenê. Ma vajî kesê ke semedê xelasnayîşê kesanê bînan canê xo feda kenê, kesê ke leteyê nanê xo kesanê bînan de pare kenê, kesê ke herunda bêşerefîye de îşkence û mergî tercîh kenê…
Nê roportajan de tena bêmerhametîya eskeran ney, xobixowerdena kurdanê dêrsimijan, bêmerhametî û sertîya înan, edetê eşîran bi xo zî nusîyayê.”
[1] Malmîsanij, Deyîra Zulmê Dewlete yo ke Dêrsim de Bîyo: Kulê 38î (Roportajî), Kovara kulturî Vate, Payîz 1999, Nr: 9.
