3. MAHMÛD BARAN (1922-1975)
Mahmûd Baran serra 1922yî de Dewa Bargenî ya Xozatî (bi tirkî: Karabakır) de amo dinya. Dewa Bargenî merkezê ocaxê axuçanî ya, tede seyîdê axuçanijî nişenê ro. Mahmûd Baran kî înan ra ju yo. Nameyê pîyê ey Seyîd Memed, yê maya ey Besîm a û a kî ocaxê sarisaltixî ra ya. Ju bira û di wayê ey estbîyê. Lehçeya eslî ya axuçanijan kurmanckî (kirdaşkî) ya, la keyeyê Mahmûd Baranî de kirmanckî (zazakî) kî amêne qeseykerdene. Hona ke des û şeş serrî bîyo, Terteleyê Dêrsimî beno. Keyeyê Mahmûd Baran û yê derezayanê ey ra 24 kesî, hetê eskeran ra mezraya Sekesûre[1] de ju mereke mîyan de yenê veşnayene û Baran nê hedîseyî bi çimanê xo ya vîneno. Na babete ser o kî Baranî çend şuwarî vatê. Terteleyê Dêrsimî, ey ser o zaf tesîr kerdo.
Mahmûd Baran di rey zewicîno. Cinîya ey a verêne Bese (Besîme) kênaya dedê ey a û aye ra çar lajê ey benê. Hunermendo namdaro dêrsimij Alî Baran kî nê çar lajan ra ju yo. Cinîya ey a dîyine Seve (Sevîme) kî dewa ey ra bîya û aye ra kî hîrê lajî, hîrê kênayî benê. Yanî pêro pîya des domanê Mahmûd Baranî estê. Înan ra Alî Baran û Wedat Baran hunermend ê û rêça pîyê xo ra şonê. Bitaybetî Alî Baranî, bi arşîvê xo yê zengînî seba ke şarê Dêrsimî û yê teberê Dêrsimî hayîdar bikero, zaf kar û xebatê erjayeyî kerdê. Bi xo nika Almanya de ciwîyeno.
Mahmûd Baran warê muzîkî de xeylê hêgin beno. Hem bi vengê xo yê weşî bi kirmanckî, kurmanckî û tirkî kilaman vano, hem kî tembur, cumbuş, kemane û bilûre cineno. Hem rencberîye ra hem kî hunermendîye ra debara xo keno. Veyveyan de kilaman, merdeyan ser o şuwaran vano. Derd û kulê şarê xo îfade keno. Zemanê, bi estorê xo dewe bi dewe gêreno, tutin roşeno. Her dewa ke şono, kilam û şuwaranê xo kî xo de beno, ê cayan de zê bilbilî waneno. Nîya mîyanê şarê Dêrsimî de beno namdar.
O wext rotişê tutinî qedexe bîyo. Rojê, di eskerî ko ra raştê ey yenê û vînenê ke turikê ey pirrê tutinî yê. Coka ey gênê, vanê ma do to berîme qereqol. Eskerî ey kenê xo ver, kuwenê raye ke şêrê qereqol. Baran dest bi kilama xo keno, bi ê vengê xo yê weşî vano ha vano. Eskerî hende mest benê ke ferq nêkenê ke Baran hetê ra kî tutinê zereyê turikan vay dano. Wexto ke yenê resenê qereqol, sêr kenê ke turikan de tebayê çin o. Semedo ke vengê ey ra hes kerdo, eskerî ey verdanê ra.
Serra 1964î de TRT (Sazgehê Radyo û Televîzyonî yê Tirkîya) ra ju grûbe yena Dêrsim de fetelîna. Ê wazenê ke hunermendanê dêrsimican kom bikerê û eke bizanê, înan ra kilamanê bi tirkî arê bidê. Juyêna fikrê înan o yo ke, wazenê kesê ke vengê înan weş o, înan xo de berê Anqara û TRT de kilamanê tirkî bi înan bidê vatene. Êyê ke TRTyî ra amê, pê vengê Baranî zaf qayîl benê, la pê tirkîya ey qayîl nebenê. Ey ra vanê, “dîksîyonê to rind nîyo, ganî ti dîksîyonî ser o bigurîyê.” Baran eynî serre şono Anqara, beno hunermendo meyman û TRT de kilaman vano. Ney dima, Baran eleqeyê xo TRTyî ra birneno. La debare zor a. Seba zar û zeçê xo kuweno raya Almanya û 1965 de Almanya de beno karker. Nêzdîyê des serrî uca de zê karkerî gurîno.
Serra 1975î de seba tatîlî yeno welatê xo, o û çend havalê xo şonê seyran. Seyran de Mahmûd Baran wazeno Awbendê Kebanî de azna bikero û kuweno awa bendawî. Çi heyf ke no hunermendo bêemsal serranê xo yê tewr feydedaran de, a roje xeneqîno. Baran wexto ke şono heqîya xo, 53 serrî beno. Mergê ey o bêwext hem seba keyeyê ey hem kî seba şarê kirmancî beno vîndîkerdişêdo muhîm.
Lacê ey Alî Baranî bi nameyê pîyê xo ya Weqfa Mahmûd Baranî naya ro. Bi nameyê pîyê xo ya, bi nameyanê “Derdo” û “Mahmûd Baran 2” di bandî dayê viraştene ke tede qaydeyê kan û tamîrkerde yê Mahmûd Baranî estê. Gorê ey û xanima ey a verêne nika têlewe de dewa înan Bargenîye der ê. Mahmûd Baran hertim zerrîya dêrsimican de cayêde taybetî der o û do tim uca de bimano.
KILAMÊ EY
Kilamanê Mahmûd Baranî de babetî tewir-tewirî yê. Zê eşq, lejê aşîran, lejê dewlete û dêrsimican, qehremanîya şexsîyetanê dêrsimican, meseleyê sîyasîyî, merdeyan ser o şuwarî, terteleyê 38î ûsn. Ey kilamê xo hem bi lehçeya xo kurmanckî (kirdaşkî) hem kî bi lehçeya kirmanckî vatê. Terzê ey ra eşkera yo ke ey dengbêjê kurmancî kî goşdarî kerdê û bandora înan de mendo. Ma tîya de di nimûneyan bidîme:
ESTENBOL O
Dayê Estenbol o, way lemine, Estenbol o!
Tayînî rê no gol o, tayînî rê vanê “çol o”
Pîyo kokim vano: Ez şîyan Xestexanê Haydar Paşayî
Mi tede nîyada ke cilê cîgerê mi tip û tal[2] o
Ez peyser vecîya teber, wax biko, wîy biko!
Wîyî Heqo, Heqo, çênêrijîyaye Heqo!
No derdê cîgerî çi derdode zor o
Estenbolo vêşaye, serva cîgerê mi
Verê çimanê mi de miz-duman o
Way lemine biko, wax berxo!
De urze, urze, cîgerê mi, urze!
Welatê xerîb û vêşayî de sereyê xo wedare
Pîyê xoyê kokimî rê waştîyanê xo bike, biko, biko!
Xeberê dê pîyê kokimî vanê: Lazê to zewecîyo
To ser a cîya beno, bê hesa cîgerê xo xo dest ya ci de
Way leminê, wuyî biko, wuyî berxo!
Wîy Heqo, Heqo, çênêrijyaye Heqo!
No derdê cîgerî çi derdode zor o
To kerdo virnîya mi
Kemerê, kuçê yabanî ver meke
Wuy lemin, wuy biko, biko!
Qonaxê cîgerê mi ver ra yena şuye[3]
Mino tedarekê lazê xo dîyo, ruşnena vêsayîya eskerîye
Vera payîzî cîgerê xo kena wayîrê veyvika newîye
Vanê: Te ra vazerê, zalimo felek o lazê to rê amo meymanîye
Way leminê, wuyî biko, berxo!
Qonaxê cîgerê mi ver o lewa teke
Pîyê min ê kokimî rê vazerê: Porê mi tenê ci ra ke
Bere xo dest ya verê mîyanê waştîya mi ke
Porê waştîya mi ci ra ke, bîya serê zerrîya mi ke
Waştîya mi aspor ke, verê cenazê mi de rast ke
Way leminê, wuyî biko, wuyî berxo!
MEZREKA SEYÎDAN[4]
Mezreka Seyîdan a, wîyî!
Way leminê! Bi çekemî
Kila mi, na bi çekemî
Bejna birayê min henî[5] ke rind a
Wîyî, lemin, lemin!
Têleka min a na îpege
Têleka min a na îpege
Wakila mi, na ez mirena!
Mi ra tepîya des û di kitabanê min ê ecemî[6] danê kamî?
Sima des û di kitabanê min ê ecemî danê kamî?
Mezreka Seyîdan a
Way leminê! Bi zenbûle[7]
Bejna birayê min henî ke rind a
Têleka min a na tembure
Ax bira, ez be çiman a kor bî!
Wîyî lemin, bira!
Dormê çimanê birayê mi ra sono
Kefikê na sabune
Dormê çimanê birayê mi de sono
Kefikê na sabune
Mezreka Seyîdan a
Wayleminê, bira!
Wayleminê, bi kemerî
Birayê m’ vano: Cila mi berê
Yolaxa[8] na teberî, wîyî!
Wakila mi, na dînya gewrike zaf şîrin a
Wîyî leminê, bira, bira!
Ez defêna tey sêr kerî
Ez defêna tey sêr kerî
PEYNÎYE
Ez ge-gane fikirîna û persena: Tirêm çend şaîrê ma yê mahîrkelamî seba ke wayîrê înan çin bî, tarîtîya tarîxî de bîyî vîndî, şîyî? Tirêm, eke kilamê înan binusîyayêne, ewro edebîyatê ma yê nuştekî senî bîyêne?
Seba ke ju şar teyna wayîrê edebîyatê fekkî yo, kes nêşîkîno ê şarî hetê edebîyatî ra feqîr bihesibno. Goreyê mi, edebîyatê nuştekî mîrasê pîrbaban hîna qayîm resneno beranê peyênan. Coka mi waşt ke na xebata xo de qet nêbo cuye û çend kilamanê nê hîrê şaîranê ma yê xozatican binusî û bi nuştişî înan qeyd bikerî. Hetêde bînî ra, şarê bînî yê derûdorê ma seba ke wayîrê dewlet ê, edîb û şaîranê xo ser o zaf hêc ê[9]. Derheqê cuya înan de, eseranê înan de, stîl û usûlê înan de nusenê ha nusenê. Sazgeh û dezgehanê xo de eseranê nê şexsîyetanê xo musnenê doman û ciwananê xo. Coka çend serrî ravêr kî nê şexsîyetî vîr ra nêşonê. Ma de no senîn o? Şaîrê ma yê ke huner de mahîr ê, heta ke weş ê, yenê naskerdene. Eke sereyê xo na ro, kilamê înan fek bi fekî vajînê, la her ke şî xeripînê û vîr ra şonê. Na xebata mi seba ke nê hîrê şaîrî vîr ra nêşêrê, gamêda qijkek a.
Beno ke rojê juyê na xebata mi biwano û dima êdî bizano ke “Dîlbera Dêrsimî” yê Mîkaîl Aslanî nîya, “Xezale” yê Aynure nîya, “Çirtike” yê Ahmet Aslanî nîya, “Mezreka Seyîdan” yê Alî Baranî nîya. Wa bizanê ke înan nê kilamî teyna albumanê xo de vatê, la qese û qaydeyê ê kilaman bi xo nêafarnê. Wa Usên Doxanay, Zeynê Miçê Mexşî û Mahmûd Baranî bi xeyrî ya bîyarê vîrê xo. Eke na xebata mi seba xovîrardena nê hunermendanê qedirgiranan bibo dilopêda awe, mi rê zê malê dinya yo.
No nuşte parçeyê tezê lîsansê berzî yê bêtezî yo û kovara Vateyî, hûmara 49. de weşanîya. Bi destûrê nuştoxî reyna DêrsimInfo de redakte bî û weşanîya. Bê destûrê nuştoxî no nuşte qet cayêk de nêno weşanayene, kopyakerdene yan vurnayene.
[1] 15. tebaxe 1938 de 24 ocaxzadeyê axûçanî (cinî, camêrd û hewt hebî domanî kî tede) mezreya Sekesûrî ya dewa Bargenî ya Xozatî de hetê eskeran ra panîyayî û ameyî veşnayene. Muxtarê dewe kî înan mîyan de bî. Mezela înan 2015 de wedîyaye û testanê DNAyî ra dima asteyê 14 kesan teslîmê malbatanê Baran û Cananî bîyî.
[2] tip û tal: veng û varit, veng û vahart, veng û vart, veng-varit, veng-vahart; tip û tol, tip-tal, tip-tol.
[3] şuye: Hêmê ju koyî/pulî yo ke aseno (bi tirkî: yamaç).
[4]Alî Baranî (lacê Mahmûd Baranî) albumê xo “Çel Awaz” de (2015) na şuware vata. Na şuware hetê Mahmûd Baranî ra seba înanê ke Dewa Bargenîya Xozatî de, ke merkezê Ocaxê Axuçanî ya, mintiqaya Sekê Sûrê de 1938 de hetê eskerî ra amê veşnayene ser o vajîya. Înan mîyan de mordemê Mahmûd Baranî kî estbîyê.
[5] henî: winî, ayhawa, o tewir, hecûn.
[6] Ecem: Acem, îranij/e, keso/a ke Îran ra yo/a. No name verê cû manaya zanaye/entelektuelî de kî amêne vatene.
[7] zenbûle: anûxê koyanê Mizuran, (bi tirkî: Munzur dağ kekiği, bi latînkî: origanum munzurense)
[8] yolaxe/olaxe (“yolak”a tirkî ra): pîyarê, pêrare, şiverê
[9] ser o hêc bîyayene: Bi tirkî “-e düşkün olmak, çok sevmek“
Bê destûrê nuştoxî no nuşte qet cayêk de nêno weşanayene, kopya kerdene yan vurnayene.
[…] beno. Keyeyê Mahmûd Baran û yê derezayanê ey ra 24 kesî, hetê eskeran ra mezraya Sekesûre[1] de ju mereke mîyan de yenê veşnayene û Baran nê hedîseyî bi çimanê xo ya vîneno. Na […]