Edebîyatê Kirmanckî – Alî Beytaş

Naye ra çend rojan ra ver mi yew nuşteyê xo de qalê rexnekerdişê edebîyatê kirmanckî kerd. Derheqê edebîyatê kirmanckî de çend çekuyê asanî (basît) nuştî. Armancê mi kesî rê dej rusnayene nêbî. Mi qet kesî ser o kî no fikrê xo nêard ziwan. Nîyetê mi kesî de polemîkkerdene kî nêbî. Ez polemîk ra kî qet hes nêkeno. Zaf rind zano ke raştîya fikrê îlmî her çî ser ra ya. Wexto ke merdim bi îlm û cerebnayîşê dinya ra hereket bikero, esas raştîye uca de vîneno.

Însan çiqas ke rewşa edebîyatê dinya ser o bi fikrîyo, honde kî seba edebîyatê xo rind fikrîno. Însan analîzê fikran gerek rind û raşt bîyaro ca. Zobîna fikran rê kî tahamul bikero. Fikran rind biwano û rind analîz bikero.

Ez bawer keno ke fikrê ke mi rexnekerdîşê edebîyatê kirmanckî ser o nuştê, rind nêameyê fahmkerdiş. Mi nê nuşteyê xo de rexneyê edebîyatê kirmanckî nêviraşto. Mi nê nuşteyê de kesê ke derheqê rexnekerdişê edebîyatê kirmanckî de xo rexnegir vînenê, mi seba xebata înan fikrê xo ard ziwan. Labelê, mi seba Wusênê Gestemerdeyî fikrê xo nêard ziwan. Çimke fikrê rexnegiranê edebîyatê kirmanckî leyê mi de her wext zaf muteber ê û zaf qîymetin ê.

Eke nuşteyê mi rind bêro wendene, yeno vînitene ke mi uca de vat ke “Helbet bê rexne û bê krîtîk edebîyat edebîyat nêbeno. Edebîyat rexne û krîtîk ser o beno edebîyat û raver şono.” Na cumle ra dime ez êdî çîyê nêvano.

Heto bîn ra, eke însan tayê tarîxê edebîyatê tirkî ser o vindero, vîneno ke se serran ra zêde raverdişê nê edebîyatî esto. Hetanî demê tanzîmatî edebîyatê tirkî ser o rexnekerdişêde zaf ciddî çin o. Çi wext ke îttîhat û teraqqî bî wayîrê vatî, o wext ra dime hêdî-hêdî rayîra edebîyatê neteweyî bîye ya. 1908 ra dime hem edebîyatê neteweyî xo raver da, hem kî hêdî-hêdî rexnekerdişê edebîyatê tirkî ser o fikrê neweyî amey vatene. Esas modern mana de rexnekerdişê edebîyatê tirkî 1940 ra dime virazîno. Ewro edebîyatê tirkî edebîyatêde dewlemend o.

Rexnekerdişê edebîyatî nêno manaya rexnekerdişê zanayîşê ziwanî. Zatî zanayîşê ziwanî ke xo çarna nuştişê ziwanî, o wext nuşteyê ê ziwanî xo çarnenê û wext mîyan de benê edebî. Tabî ke her nuşte edebî nîyo. Nuşteyê asanî û nuşteyê edebî seba edebîyatê neteweyî zaf muhîm ê. Nuşteyê edebî, eke bi modernîye amey viraştene, zatî o edebîyat êdî edebîyatêde modern o. Naye ra kî seba edebîyat neteweyîye zaf muhîm a. Het o bîn ra edebîyat xoser yew hunerêde girs o.Hunermendî ya edebîyat û modernîya edebîyatî ke reştî pê, o wext o edebîyat êdî edebîyatêde dewlemend o.

Rexnekerdişê edebîyatî nuşteyanê pêxsanan ra (tirkî: düz yazı) hereket keno û bi şaxanê bînan ra dewam keno. Eke însanî şaxanê zereyê edebîyatî de nîyado, vîneno ke zereyê edebîyatê dewlemendî de zaf babetî estê. Mesela:

• Babeta Şîîran
• Babeta tîyatroyî (Trajedî, komedya, dram)
• Babeta vateyan (bi tirkî: anlatı türleri) (Roman, hîkaye, sanikî, efsane)
• Babeta fikran (bi tirkî: düşünce türleri) (Meqale, fikrî, vatiş, cerebnayîşê edebî, mektube, metelokî (bi tirki: özdeyiş))

Wexto ke merdim pêroyîya edebîyatê neteweyî de nîyado, zaf babetanê edebîyatî vîneno. Her babeta edebîyatî xoser yew edebî nuşte yo, yew edebî huner o. Zereyê ey de şîîr, tîyatro, gotar, tarîx, hîkaye, roman, tenkît (krîtîk), mektube, meqale, cerebnayîşo edebî, fikrî, skeç, senaryo, sanike, roportajî ûêb yenê hûmaritene.

Her ziwan zereyê yew wextî de beno edebîyat û beno dewlemend. Edebîyat bi rexnekerdiş beno edebîyat. Armancê rexnekerdişî o yo ke çîyo ke merdim ser o vindeno, rindîya ê çî û xirabîya (xeletîya) ê çî ser o fikrkerdiş o. No fikrkerdiş rayîra edebîyatî keno ya, edebîyatî keno dewlemend û raver beno. No fikrkerdiş rewşa ke edebîyat tede r’ o, a rewşe kifş keno.

Rexnekerdiş bêvengîya kulturî û pêserbîyayîşê fikran ser o mana cêno. Pîyayîya rexnegiran ganî pêserbîyayîşê fikran û têkilîya kulturî rind bizano. Rexnekerdiş o wext manaya xo vîneno.

Het o bîn ra ziwanê rexnegiran kî zaf muhîm o. Rexnekerdişê felsefe seke bi ziwanê felsefî yeno viraştene, ganî rexnekerdişê edebîyatî kî bî ziwanê edebîyatî bêro ca. Ganî însan qet xo vîr ra mekero ke ziwan çîyêde zaf muhîm û meqbul o. Ameyoxê şaran ziwan ser o beno şên. Ameyoxê şarê ma kî şênatîya ziwanê ma ser o yo. Tarîxê ziwanê ma tarixê ziwananê bînan ra xeylê zobîn a. Bitaybetî gerek ma rewşa ziwanê xo û tarîxê ziwanê xo rind bizanîme. Fikrê beyhudî, muteber say nêbenê.

Ziwano ke domanî qisey nêkenê, ameyoxê ê ziwanî çin o. Ziwanê kirmanckî na rewşe de sey yew nêweşî ya. Hem kî nêweş o,  derhal o. Raxelesîyayîşê ey qiseykerdişê domanan der o. Estbîyayîşê edebîyatê ey kî mîyanê di lewanê şarê ma der o.

Alî Beytaş