Dinyaya Newîye

Seba şima dinyaya newîye yena çi mana ez nêzana. Seba mi dinyaya newîye zon o. Çîyê newe yê ke bingeyê dinyaya ju şarî vurnenê, tewir bi tewir ê. Şarê dinya yo ke na dinyaya newîye rew ra peyda kerde, bêşik seba înan dinyaya newîye reformê bînî yê. Seba tirkan, fransizan, almanan, efxanan (de haydê naye zî vajîme), seba şarê Kurdîstanê Vakurî dinyaya newîye cîya ya. Seba nê şarê aleme, a dinyaya newîya ke rew ra peyda bîya, her şodir xo ispat kena. Her şodir domanê înan ke hasar benê, rayan de, kolon û sixletîya sûkan de ebe zonê xo fikirîne, şonê mektebê xo. Silamî, vengî, qîrayîşî, yarenîye, hêrs, şayîye, haybiroyê rotoxan, rojname û pêro medyayî ebe zonê xo yê. Ju domano tirk maya xo ra ebe zonê xo qalê waştena xo keno.

Dinyaya newîye seba nê şaran henî rew ra peyda bîya ke, nê şarî endî na dinyaya newîye bingeyê xo de ebe çîyê newîyê bingeyênî ra eleqedar ê. Şarê ma yo kirmanc ebe kamîya xo, ebe zonê xo na dinya de esto ya çin o? No pers şima rê qet ecêb mêro. Goreyê vateyan û teorîyan ma estîme. La pratîk de ispatê estbîyayîşî çik o? Senîn o? Ez rind zanena ke Andorayo ke qesê Meletî yo, Lûksembûrgo ke qasê Amedî yo, estê. Dewleta xo esta, mektebê xo estê, medya û îdareyê xo estê û dinya zî înan nas kena. Ju domano tirk, ju domano efxan mekteb de nê şaran waneno, gerek zî bizano. Dewleta tirke gerek şarê Kurdîstanê Başûrî bizano, nas bikero. Dewleta tirke û dewletê dinya bi no hal şarê ma yê kirmancî “gerek mezanê”.

Ma estîme ya çin îme?

Estbîyene û çîn bîyena ma, eleqedarî û girêdayeyê ma û zonê tirkî yo, şima ra zelal vajî ez. Eleqedarî û girêdayeyê ma û zonê tirkî sebebê asîmîlasyon û vîndîbîyena ma ya. Karê zonê tirkî vîndîkerdena ma ya. Dewleta tirke endî bi top û tufangan ma nêşikînê biqedêne, la bi zonê tirkî no mumkun o. Coka zonê tirkî seba ma zaf tehluke wo. Ez zen kena ke şarê ma, wendox û zaf roşnvîrê ma zî, hîna na rastîya ecêbe rind fam nêkerde. Seke sebebê xirabîye û qusur tenya yê dewleta tirk a, naye vanê û vindenê:

– Ma asîmîle bîme!

De ma fam kerd, heya xirabîya dewleta tirke ma fam kerd, seba ke dewleta tirke ma asîmîle kerdîme, gerek ma nê asîmîlasyonî de xo ramexelesnîme? Ma asîmîlasyonê dewleta tirke gerek bibo sebeb ke zonê ma memusîme?

Şima ke mi ra pers bikerê, no vate mane yo. Maneyê nêmusayîşê zonî yo. Gelo qey kunîme binê nê maneyî? Ez şima ra vajî: êyê ke naye vanê, “Zonê xo nêmusenê”, ebe nak bi zonê tirkî ra amê girê dayene. Zonê asîmîlasyonî hem nak ra, hem zî ruh ra kewto zereyê înan, xo do hes kerdene. Ebe vateyêde bîn, zonê tirkî xo kerdo mezg û ruhê înan, zonê ma mezg û ruhê înan de veto. Qet kes xo mexapno, rastîye na wa. Na rastîya ecêbe trajedîya ma wa. Na dinya kan a. Ma ebe na dinyaya kane qedînîme. Ma ra dinyaya newîye lazim a. Dinyaya newîye zî bi zonê ma bena. Seba dinyaya ma wa newîye gerek ma nak û ruh ra zonê tirkî ra bivisîme. Heta ke ma na dinyaya kane ra nêvisîyayîme, dinyaya ma ya newîye amade nêbena. Barê na dinyaya newîye serê çengê ma der a. “Ma” kam îme? Êyê ke nê nuşteyê mi fam kenê, êyê ke wayîrê wijdanê roşnvîrîye û wayîrê hîsê zanayîşî yê. Êyê ke qalê dewaya welat û serkewtişî, qalê serbestîye, qalê îrade û îdarekerdişê şarê ma kenê. La naye rind bizanîme ke nê qalê muhîm û weşî tenya bi tirkî qal kerdene nêbeno.

Bi zonê tirkî welatê ma, şarê ma ranêxelesîno.

Dinyaya newîye bi zonê ma peyda bena. Kes ma rê dinyaya newîye serê xonça de kerem nêkeno. Xemê kamî yo ke ma na dinyaya kane de verba vîndîbîyayîşî şonîme? Dewleta Kurdîstanê Başûrî de hondayê unîversîte û televîzyonî estê, qet juyê de bi kirmanckî perwerde çin o. Willayî ez hem lom kena, hem zî nêkena ez. Lom kena, çike gerek ke bibo. Lom nêkena, çike kesê ke kirmanckî qesî kenê o ca de çin ê, ya zî nêwaştê. Goreyê fikrê mi, Kurdîstan bi goreyê zonan (ha vaje lehçe, ha vajê zon, zaf muhîm nîyo) do bibo sîstemê eyaletî:

1. Kirdaskî
2. Sorankî
3. Kirmanckî (zazakî).

Seba kirdaskî û sorankî (şikir ke) ez nêşikîna çîyê vajî, la seba kirmanckî (zazakî) ez şikîna bi vateyê şarê ma naye vajî:

“Hal yaman o!”

Seba dinyaya newîye gerek ma nê halê yamanî biqedênîme. Ya zî…. MA QEDÎNÎME.

Eh! Gerek ma tehlukeyo ke vînenîme, vajîme. Dîyene û vatene rind a. Keso ke serê nêweşê xo ra xem mekero, nêweş û nêweşîye ya fam nêkeno, ya zî hîsê xo bîyo kor. De şikir hîs û famê mi kor nîyo. Nuşteyê xo goreyê babete, serran ra ver, ebe vateyê maya xo vajî.

Çewlîg de verê keyeyê ma de domanî juminî ra qîrayêne, vengê înan berz bîyêne. Qesa, vate, qîrayîşê înan bi tirkî bî. Leqe kerdêne, dayêne pêro, maya mi fam nêkerdê. Ebe çimanê meraqî qayîtê înan kerdêne. Dime ra sareyê xo pencere ra tepîya ante, mi ra va:

– Lajê mi, nê vanê çi? Danê pêro? Kay kenê? Dawa nînan çik a?

Rast, êyê ke nak ra bi zonê tirkî ra ameyê girê dayene, vanê çi? Ez zî nika waştena înan fam bikerî. No hal ke yeno ra mi vîr, qesa maya mi zî yena ra mi vîr. O waxt ez zî xo bi xo naye vana:

– Ez zî nêzana dayê, dayê! Maya mina delale! Ez zî nêzana!

Kamî se kenê bikerê, bêrê ma seba dinyaya xo ya newîye kar û xebat bikîme. Ju şodir welatê ma de domanî bi zonê xo şorê mekteb se beno? Ez ke nê xîyal û miradê xo juyê îngilizî ra, efxanî ra, bulgarijî ra, polonyayijî ra, hollandayaijî ra vajî, şaş benê manenê ke hîna qey no heqo bingeyên o ke înan rew ra giroto, ma hîna qal kenîme. Ez naye tirkan ra nêvana. Leqa înan nêwazena biheşnî. Ez ê tirkperweran ra qet nêvana. Cewabê înan mordemî bêzar keno:

– Ma bîme asîmîle! Coka zonê xo nêzanenîme!

Honda!

Ox! Çiqas rehet o! Seba ke ma bîme asîmîle, gerek endî zonê xo memusîme, mezanîme? Seba ke ju kesî rê xirabîye kerde, o kes bîyo nêweş, gerek endî o kes xo weş mekero?

Mekerê, zilm o, şerm o, eyb o!

Verba dinyaya ma ya newîye mevindîme, goş medîme şanik û maneyan. Wa qet ju mane û asteng ma metexelno.

Îlhamî Sertkaya