Çekuyê heme ziwanan çend çimeyanê cîyayan ra yê. Sey nimûne:
- Bi xo keyeyê nê ziwanî ra (kurdkî de proto-hindûewropakî, proto-hindûarkî û proto-îrankî ra)
- Ziwananê cîranan ra (sey nimûne, ziwananê Rojhelatê Mîyanênî de yewbînan ra girewtiş: erebkî, fariskî, kurdkî, tirkî…)
- Çimeyanê mîyanneteweyîyan ra (sey nimûne, çekuyê sey “kamera, radyo, televîzyon” ke zafêrîya ziwananê dinya de seypê ya)
- Çekuyê ke felan ziwanî de bi xo çekuyanê estbîyayeyan ra ameyî viraştene (çekuyanê cayîyan ra, sey nimûne “dest-pê-kerdiş”, yan zî çekuyanê cayî û xerîban ra, mavajîme “fehm-kerdiş”, yan zî çekuyanê xerîban ra, mesela “talih-û-nesîb”)
Armancê nê cigêrayîşê kilmî yo ke dîyar bibo ka çekuyê kurdkî (bitaybetî kurmanckî/kirdaskî) kamcîn çimeyan ra yê. Hedefê nê cigêrayîşî nawitişê çimeyanê çekuyanê kurdkî yo, yanî gelo çekuyê ke kurdkî de estê, kotî ra ameyê. Meremê nê cigêrayîşî yo serek nîyo ke eşkera bikero ka çekuyê kurdkî şîyê kamcîn ziwanan. Na zî erja yewna cigêrayîşî ya, la tîya de mewzûyê ma nîyo.
Zafêrîya çekuyanê sadeyan yê heme ziwanan eslê xo de xerîb a
Her ziwan de cumleyî estê ke çekuyanê “cayîyan” ra yenê pêra û ke tena nê ziwanî yan zî nê ziwan û ziwananê xisiman de estê ke sey mîras maya nê ziwanan ra mendî. La zafêrîya çekuyanê sadeyan yê heme ziwanan eslê xo de xerîb a: nê ziwananê bînan ra ameyî girewtene.
Sebebê ci no yo ke çekuyî pê çîyan yenê viraştene. Demo ke kesêk televîzyono yewin viraşto, çekuya “televîzyon”î zî viraşta. O ra dime êdî hewce nêbîyo ke her miletêk yewna nameyî seba nê çîyî virazo. No tena seba çîyanê viraşteyan ney, la heta dereceyêk zî seba çîyanê tebîîyan beno. Sey nimûne, meymun Kurdîstan de heywanêko ke zaf vila bîyo, nîyo. Wexto ke mintiqaya bîne ra ame Kurdîstan (yan kesan no ardo), o taw çekuya “meymun”î zî ey reyde ameye. Yan zî wexto ke kurdî şîyî mintiqaya ke tede meymunî estbîyî, înan nameyê ci zî uca hesnayo û tey ardê Kurdîstan. Madem ke çekuya “meymun”î yewna ziwan de xora estbîya, kurdan qet lazimîya seba viraştişê nameyê bînî nêdîya.
Ge-gane meylê xebitnayoxanê “sadeyan” serê viraştişê çekuyanê neweyan de ver bi çekuyanê xerîban estbî. Madem ke çekuyêke esta, na eşkena bi asanî ravîyaro ziwanêko bîn zî û hewce nîyo merdim ke sereyê xo pê bidajno heta ke bi xo yewna çekuye virazo.
La semedê tayê sebabanê sîyasî û komelkîyan ra tayê kurdî û tayê kesê miletanê bînan ra zî wazenê xo çekuyanê esilxerîban ra bipawê. Bi bawerîya nînan rindêr o ke merdim çekuyanê “safî” û “pakan” yê kurdkî bîyaro herinda çekuyanê esilxerîban de.
La gelo, bi to, kamcîn çekuyî şîrinêr ê: “belê, şekir, welat” (belê, şeker, welat) yan zî “diwazdeh, tirşî, xwê” (diwês, tirşî, sole)? Eke îlleh lazim beno, ti hazir î/a nê komanê çekuyan ra kamcîn ziwanê kurdkî ra bierzê?
Xora rast “belê, şekir, welat” eslê xo de xerîb û “diwazdeh, tirşî, xwê“ zî kurdkîya “safî” û “pak” ê!
Herçiqas ke bingeyê çekuye zî kurdkî bo, seba kurdan xerîb ê
Hetê ziwannasîye ra qedr û qîymetê çekuyanê cayîyan yan zî yê esilxerîban yewbînî ra cîya nîyê. Ser o kî, zafêrîya çekuyanê esilxerîban ê ke cayê xo girewto, çekuyanê neweviraşte û kêmfehmkerdeyan ra baştir ê. Heme kurdî çekuyanê esilxerîbanê sey “kitêb, qelem, defter” (kitab, qeleme, defter) ra fehm kenê û mabenê kurdan de têkilîya bi nê çekuan asan a. La çekuyê sey “pirtûk, pênûs, lênûsk” seba zafêrîya kurdan “xerîb” ê, herçiqas ke nê bingeyê çekuyanê kurdan ser o virazîyayê zî.
Bi dîyarkerdişê kok û ristimanê çekuyanê kurdkî, armancê min qet no nîyo ke qedr û qîymetê tayê çekuyan bigirî tayêna ser o û ez bi qet hewa zî dewaya çekuyanê xerîban ra “pakkerdişê” kurdkî nêkena. La bi dîyarkerdişê çimeyanê çekuyanê kurdkî ez wazena tarîx û derûdorê ziwanê kurdkî nîşan bikerî.
Yewna, hetê “pîrozîye” û qedrgirewtiş ra heme nê çekuyî seba zerrîya mi seypê yê: “roj” proto-hindûewropakî, ”şem(b)î” îbrankî ra, ”welat” erebkî ra, ”şekir” sanskrîtkî ra, ”nivişt” fariskî ra, ”savar” armenkî ra, ”sax” tirkî ra, ”semawer” uriskî ra, ”xerîte” yûnankî ra, ”qesr” latînkî ra, ”kompûter” ingilîzkî ra, ”destpêkirin” ke kurdkî de bi xo ame viraştene, ”xuşîn” ke vengê tebîî yê nê karî ra ameyo xeliqnayene.
kurdkî bingeyê xo de ziwanêkê hindûewropakî yo
Ziwanê kurdkî bingeyê xo de ziwanêkê hindûewropakî yo. Zafêrîya ziwananê Ewropa (îngilizkî, franskî, yûnankî, rûskî…), yê Kurdîstan û Îranî ra heta Hindîstanî ziwananê nê keyeyî ra yê. La, sey nimûne, erebkî û tirkî nê keyeyî ra nîyê.
Çekuyê tewr kanî yê ziwanê kurdkî proto-hindûewropakî ra (maya ziwananê hindûewropakî) yê. Sey nimûne, heme hûmarê kurdkî (xeyrja “sifir”î), heme zemîrê kurdkî (ez/mi, ti/to, o/ey, a/aye, ma, şima, ê/înan), zafêrîya endamanê leşe (sere, çim, dest, pay…), xeylê heywanê kedî û yê nêçirî (ga, estor, mîye, kutik, verg, luye…), zafêrîya çekuyanê aw û hewayî (awe, va, varan, vewre, hêga…) kokanê hindûewropakî ra yê, yanî çekuyê sey nînan yan ci ra tenê vurîyayî ziwananê hindûewropakî yê bînan de zî mendî. Merdim şêno nimûneyanê hûmarname, zemîr, hewyan û parçeyeka leşe bido:
- zemîrê “mi”: kurdkî: “min, mi”, fariskî “men”, avestakî “mene-“, sanskrîtkî “ma, mam”, yûnankî “me”, latînî “me”, franskî “me, moi”, îngilizkî “me, my, mine”, rûskî “minya”.
- hûmara “2”: kurdkî “di, du”, fariskî “do”, avestakî “dve”, rûskî “dva”, yûnankî û latînkî “duo”, franskî “deux”, îngilizkî “two”, swêdkî “två”, almankî “zwei”.
- heywanê “ga”yî (gameş, manga, golik): kurdkî: “ga”, fariskî “gav”, avestayî “gav”, sanskrîtkî “gav, go”, rûskî “govyado”, armenkî “kov”, îngilizkî “cow” (biwane: “kaw”), almankî “Kuh”, swêdkî “ku”.
- parçeya leşe “pay” (linge): kurdkî “pê, pay”, fariskî “pa”, belûçkî “pad”, avestakî “pade”, latînî “pês”, yûnankî “pous”, franskî “pied”, îngilizkî “foot”, almankî “Fuss”, swêdkî “fot”.
Wina zî zafêrîya karanê kurdkî yê bingeyênan zî kokanê hindûewropakî ra yê: “bîyene” (îngilizkî: be), “dayene” (franskî: donner), “girewtene” (îngilizkî: grab), “mendene” (îngilizkî: re-main).
Goreyê teorîyanê nikayinan, qiseykerdoxê ziwananê hindûewropakî başûrê Rûsya ra kewtê raye, tayê şîyê ver bi rojawan û Hindîstan, Îran û Kurdîstan de ca girewto. Ziwanê kurdkî eslê xo de wina ameyo Kurdîstan. No barkerdiş û cagirewtiş texmînen 4.000-3.000 serrî verî virazîyayo.
Rewşa heme ziwanan wina ya
La no nêno na mana ke heme kurdî bi eslê xo mintiqaya bîne ra ameyî Kurdîstan: şaro kurd û – sey zafêrî, eke heme ney – şarî zî netîceyê têkilbîyayîşê komanê cîya-cîyayan o. Seke heme kurdî eynî kokê gonî ra nîyê, wina heme çekuyê kurdkî zî eynî kokê hindûewropakî ra nîyê. Rewşa heme ziwanan wina ya.
Îrankî ra:
Kurdkî, fariskî, belûçkî, pehlewkî û avestakî tayê ziwanê îrankî yê serekeyê nikayinî yan ê verên ê. Merem bi “îrankî” sînorê Îranî yê nikayinî ney, la mintiqayêk û keyeyêkê ziwanan o ke Îran ra hîrayêr o. Nê ziwanan de tayê çekuyê muşterekî estê ke ziwananê hindûewropakî yê bînan de peyda nêbenê. Çekuyê winasî sey çekûyê “îrankî” nas benê.
Tayê çekuyê îrankî sîyasî û eskerî yê: azad, bac, ceng, leşker, qehreman. Tayê ci hunerî yê: awaz, stran, newa, huner. Tayê kî nameyê hewyan û nebatan û têkilîya înan ê: her, kerge, pîyaz, nuke, avis. Tayêna çekuyê rojane yê: têşan, weş, xane/ban…
Sûmerkî, Akadkî û Aramkî ra:
Gama ke kurdkî û ziwanê îrankî yê bînî ameyî herêma koyanê Zagrosan û peyê Mezopotamya, verê înan de tayê medenîyetê ucayî estbîyî yan zî verê cû estbîyî la êdî nêmendbîyî. Sîvîlîzasyonê îrankî yê verênî Împaratorîya Medî û Împaratorîya Parsî bîyî. Nê her dîyan xeylê tesîr medenîyetanê hemdeman yan verênan ra (sûmerkî, akadkî yanî babîlonkî, aşûrî yanî aramkî) girewt. Hem nuştişê bi sertîrikan (cuneiform) nê sîvîlîzasyzonan ra ame kopya kerdene, hem zî pê înan xeylê çekuyî kewtî ziwananê îrankî.
Çend çekuyê muhîmî yê nê çaxî nê yê: “dîwan” (eslê xo de bi manaya “nuştişgeh”) sûmerkî “tippu” (nuştene) ra, “şîşe” bi rayîrê akadkî misirkîya kane ra, “şemî” (û “-şeme” ya ke peynîya zafêrîya çekuyanê hewteyî ya: dişeme, sêşeme…) bi rayîrê aramkî îbrankî ra.
Badê cû, ziwanê aramkî sey cîranê ziwanê kurdkî xeylê çekuyê muhîmî dayî kurdkî: “gawir, gore, kirîv, pergal…”
Çekuyê aramkî kurdkî de hîna zî zaf ê, la zafêrîya înan bi rayîrê erebkî kewtî kurdkî.
Bê ke merdim ziwanê kurdkî Bikişo, Kurdkî erebkî ra “pak Nêbena”!
Erebkî ra:
Rind zanîyeno ke ziwanê erebkî bi rayîrê îslamî û çekuyanê têkilîya dînî ziwanê kurdkî û heme ziwananê muslumanan ser o tesîr kerdo. Çekuyê sey “dua, zekat, hec, şehde, Quran, ayet, mele, camî, tobe, zikir…” erebkî ra ameyî.
La nê çekuyanê dînîyan ra teber zî çekuyê sîyasî û îdarî zî bi zafêrî erebkî ra yê: “dewlete, îzin, meaş, medrese, next, sîyaset, tîcaret, welat, zilm, zerar, zewac, zirat…” La ser o zî zafêrîya çekuyanê zanistî yan teknîkî zî: “wext, saete, deqa, îlm, kitab…”
La ney ra zî dot xeylê çekuyê kurdkî yê sadeyî zî: “belê, la (manaya “hema, feqet” de ke a zî erebkî ya), cîran, bela, hez, hevîr, cerr, mal, eyal, aîle, xelk, zêde, razî…” Xeylê karê kurdkî yê rojane zî erebkî ra yê: “sekinîn (pawitene), hes kerdene, fehm kerdene, cemidîyayene, şidênayene…” Bê ke merdim ziwanê kurdkî bikişo, kurdkîyêka ke hetê çekuyanê erebkî ra ameya “pak kerdene”, nêna fikirîyayene!
La ganî no zî bêro vatene ke xeylê çekuyê ke bi rayîrê erebkî ameyî, eslê xo de erebkî nîyê, la ereban nê zî ziwanêko bîn ra girewtê: “dikan, Dîcle, heykel, kursî, necarr, nîsane, temmuze...” bi eslê xo sûmerkî ra yê, la pê erebkî kewtî kurdkî. “erş, qale, tîcaret, tercuman, zebanî…” bi eslê xo akadkî ra (ziwanê babîlonîyanê verênan) yê, la pê erebkî ameyî mîyanê ziwanê ma. “Bereket, ceza, cizye, hec, hikmet, sirat…” çekuyê têkilê dînê Îslamî yê, la eslê înan aramkî ya (ziwano sereke yê xirîstîyananê Rojhelatê Mîyanênî). “Namûs, qanûn, xerîte” sey çekuyê erebkî nas benê, la ê bi rayîrê erebkî yûnankî ra yê.
Erebkî xeylê çekuyî ziwananê îrankîyan ra girewtê
Erebkî xeylê çekuyî ziwananê îrankîyan ra girewtê: “benefşe, bernamec, beqşîş, bûstan, cam, cewher, cezer (gêzer), destûr, enbar, fincan, fistiq, fulaz (pola), hendese, meydan, muhr, rizq, sirac (çila), tac, terz, ustaz (hosta), wehşî, werd (gule), wezîr, xencer, xîyar, zenbeq, zendîq, zencî, zincîr…”
Îslam ra ver û destpêkê îslamî erebkî zafêrî çekuyê teknîk û îdarî ziwano edebî yê îrankî ra, yanî pehlewkî ra girewtî. Dima, tayê çekuyê şîîrkî yê îrankî pê şîîranê dîwanî yê fariskî kewtî erebkî: “yasemîn, bûse/bewse (manaya “maç/paç” de, fariskî “bûsê” ra, bi kurmanckî “ra-mûsan”).
Sankrîtkî ra:
Eynî wext de, tawo ke kurdkî û ziwananê îrankî yê bînan Rojhelato Mîyanên de ca girewtbî û rojawanê xo de xeylê çekuyî ziwananê samkî (akadkî, aramkî, erebkî…) ra girewtêne, rojhelatê ziwananê îrankî de sîvîlîzasyono hindî gurr û geş bî. Ziwanê nê sîvîlîzasyonî yo sereke sanskrîtkî bîye ke ci ra hûmarêka çekuyan kewte kurdkî û ziwananê îrankî yê bînan.
Zafêrîya çekuyanê sanskrîtkî nebat û berhemê ci yê: “bacan, birinc, bîber, lîmon, mûz, nargîle, nîlûfer, qend, şeker…” La ancîya, sey nimûne “ferfûr” zî sanskrîtkî ra yo.
Fariskî ra:
Kurdkî û fariskî di ziwan ê ke yew kok ra yê. Xeylê çekuyê ke manenê ro yewbînan, fariskî û kurdkî de estê, la ne kurdkî nê fariskî ra, ne zî fariskî nê kurdkî ra girewtî. Nê her di ziwananê maya înan ra (proto-îrankî, proto-hindûîrankî, proto-hindûewropakî) ameyî girewtene. La ancîya tayê çekuyî fariskî de ameyî viraştene û badê cû kurdkî nê çekuyî rasterast fariskî ra girewtî.
Kurdkî û fariskî heme tarîxê xo de ziwanê cîranî bîyî, coka çekuyê fariskî tena nê çaxî de ney, la tayê newe kewtî kurdkî û tayê zî nika ra seserran û belkî hezarserran ra ver. Fariskî çaxê verê îslamî de sey fariskîya mîyanêne (pehlewkî) û îslam ra pey zî ziwanê Îranî yo fermî û ziwanê edebîyatê berzî bî. Îslam ra dime fariskî bi giranî kewte binê tesîrê erebkî, la ancîya zî ziwanêko zengîn û berhemdar bîyo û tesîrêkê xo tirkî, kurdkî û heme ziwananê derûdorê xo ser o estbîyo.
Kurdkî û fariskî yew kok ra yê
Fariskî ra xeylê çekuyî kurdkî de winasî yê ke hemristimê înan bi xo eynî dem kurdkî de zî estê, la çekuya fariskî çekuyanê kurmanckî ya cayîyan ra tikêna cîya yenê xebitnayene. Çekuyê fariskî teberê parentezan de, yê kurmanckîya safe zereyê parentezan de nusîyayê: “bazarr (bajarr), geşt (gerr, gerrîn), keman (kevan), meh (heyv / hîv), peyam (peyv), peyman (pîvan), tuxm (tov)….”
Seke yeno dîyene, nê çekuyî hem bi manaya xo û hem zî bi vengê xo nêzdîyê yewbînan ê. Eslê xo de, nê yew çeku yê, la bi zeman ra yewbînan ra vurîyayî û kurdkî manaya cîyaye daye her yew teneyê nê çutçekuyan.
Labelê xeylê çekuyî zî fariskî ra ameyî ke hemristimê xo kurmanckî de yan çin ê yan zî nêmendê: amade (“ameden” ra = ameyene), nivişt (“nivişten” ra = nuştene), rewş (“reften” ra = şîyene), saz (kokê demê nikayînî yê karê “saxten” = viraştene), sexte (“saxte” ra = viraşte), werziş (“verzîden” ra = ceribnayene, hereket kerdene, antreman kerdene)…
Tayê çekuyî zî demo peyên de fariskî ra ameyî, çike ê ziwanê kurdkî de, mîyanê şarî de nênê xebitnayene: “cîhan, derya, ferheng…”
Armenîkî ra:
Têkilîyêka zaf derge mabênê ziwananê îrankîyan û ziwanê armenîkî de estbîya. Semedê serdestîya medenîyetanê îrankî ver bi armenîkî ra, xeylê çekuyê muşterekî yê îrankî û armenîkî ziwananê îrankî ra kewtî ziwanê armenîkî. La armenîkî zî tayê çekuyî dayî ziwananê îrankî, bitaybetî kurmanckî (kirdaskî) û kirmanckî (zazakî) ke tarîxê înan armenîyan reyde û mabên de estbîyo.
Têkilîyêka derge mabênê îrankî û armenîkî de estbîya
Tayê çekuyê ke armenîkî ra kewtî kurmanckî (kirdaskî) nê yê: boç, kulîn (lengayene), kulox, law, savar, torn, xaç, hêlî (neynik)… Beno ke “kar / karik, gom / gov…” zî.
Tirkî ra:
Nêzdîyê hezar serran o ke kurdkî û tirkî cîranê yewbînan ê. Tirkî bi hezaran çekuyî ziwananê îrankîyan ra girewtî, la xeylê çekuyî dayî ziwananê îrankîyan zî, bitaybetî kurmanckî û zazakî, la ser o zî sorankî û fariskî. Çekuyê ke tîya de rêz benê, tena “tirkmanckî” de ney, la kurdkîya standarde de zî estê.
Tayê nameyanê heywan û nebatan ra yê: beq, çîçek, çîlek, deve (hêştir), ordege / werdege, qaz, qû, wilax (dewar), qawin, quzilqurt, qûm (xîz). Tayê werdî zî tirkî ra kewtî kurdkî: aprax / îprex, dolme, dodirme, doner…
Balkêş o ke tirkî tayê çekuyê eşîr û ziretî zî dayî kurdkî: “axa, çol, dol, êl, koç, koçer, kok.” Tayê sifet û zerfî zî nê yê: “boz, genc, sax, tim.” Tayê nameyê cografkî zî bi temamî yan beşêkê ci tirkî ra ameyî viraştene: “Gilîdax, Kurdax, Qeredaj, Qerejdax…”
Hezar serrî yo ke rojawan teknîk û kultur de hîna zaf averşîyaye yo
Rûskî ra:
Medenîyetê destpêkî Rojhelato Mîyanên de bîyî, la nêzdîyê hezar serran o ke rojawan teknîk û kultur de hîna zaf averşîyaye yo. No zî bîyo sebebê girewtişê çekuyan. Nê çekuyan ra tayê rûskî ra vîyartî ziwananê Rojhelatê Mîyanênî: “îskan, kalaşnîkov, kartol, mazot, polîtburo, semawer, sole (zazakî de), zimanok… (kirdaskî de)”.
Rojawan ra: Yûnankî, Latînkî, Franskî, Îngilizkî…
Nika rojawan teknîk de bi desserran yan seserran verê Rojhelatê Mîyanênî de yo. Coka zafêrîya çekuyanê neweyanê îlmîyanê teknîkîyanê sîyasîyanê komelkîyan Ewropa ra yena ziwanê kurdkî û heme ziwananê dinya.
Rew ra, yûnankî û latînkî di ziwanê bitesîrî bîyî. Yûnankî ra bi zafêrî çekuyî pê franskî yan îngilizkî kewtî kurdkî, la xeylê çekuyî pê erebkî zî (yan zî tay-tay pê tirkî). Nê çekuyanê teknîk, tib, felsefe, sîyaset û endustrî ra peyda benê: “belxem, fanos, felsefe, fener, Îblîs, Încîl, kelemî, kilît, mencenîq, namûs, qalib, qanûn, qeleme, ritil (< lîtir/lître), temel, tirb, tirpan, tiryak, zewac”. Tayê çekuyî ha yo çaxê ziwanê îrankî yê mîyanênî (pehlewî) ra yê: zimpare, zîv.
Latînkî ra çekuyî bi zafêrî pê ziwananê Ewropa (franskî, îngilizkî) no demo peyên de kewtî kurdkî, labelê ci ra tayê zî bi rayîrê ziwananê rojhelatî rew ra ameyî: “beledîya, firine, fîstan, gumrik, lenger, masa, qefes, qemîs, qesr.”
Yûnankî ra zaf çekuyî pê franskî yan îngilizkî kewtî kurdkî
Heta nêmeyê seserra vîstine ziwano sereke yo ke ci ra çekuyî vila bîbîyî dinya, franskî bîye. Zafêrîya çekuyanê Ewropa yê ke no demo peyên de girîyayî ziwanê kurdkî, bi formê xo franskî ya. Sey nimûne, çekuyê bi –lojî yan zî bi –syon teze pê franskî kewtî kurdkî.
Nika îngilizkî serdest a. Çekuyê teknolojîye: komputure, Înternet, telefon, televîzyon, smartfon, iPad, iTouch; yê kulturî: aktor, fîlm, karton, sînema; yê sporî: basketbol, beyzbol, futbol, voleybol, handbol…
La îngilizkî tena çekuyan ziwananê bînan nêdana, la eynî wext de zî bi dewamîye çekuyan ziwananê bînan ra gêna. Ma çend nimûneyan bidîme ke ziwananê îrankîyan ra kewtî îngilizkî: bulgur (belxur), caravan (karwan), caviar (xavyar, hakê maseyan), check/cheque (çek), chess (kişik, şetrenc, çekuya ”şah”î ra), derviş (derwêş), gravity (giranî), henna (hene), jackal (çeqel, keftar), jasmine (yasemîn), khaki (xakî), kiosk (“koşk” ra), meze (meze), orange (“narinc” ra), pajamas (pîjemeyî), Susan (nameyêkê cinîyan o), tulip (lale, “tilbend” ra)…
Kurdkî de bi xo viraşte
Xeylê çekuyê kurdkî pêrabeste yê, yanî di yan hîna zêde çekuyan ra ameyî viraştene. Heme beşê ci şênê cayî bê, sey nimûne sey “dest-pê-kerdene, nû-çe (xebere), bi-ser-kewtene, vir (tîya), wir (uca), pêk (pîya, pêra)…” Ge-gane beşêk şêno cayî, beşêna zî xerîb bo, sey nimûne: “fehm-kerdene, sax-bîyene, cemid-îyayene, şid-ênayene…”
Xeylê çekuyê kurdkî pêrabeste yê
Ge-gane hetta beno ke heme beşê çekuye xerîb bê, la ancîya na zî goreyê gramerê kurdkî yena viraştene: “fîlmkarton“. Ge-ge zî beşê çekuya pêrabestîye cayî yê, la çekuya pêrabestîye bi xo çarnayîşo rasterast yê vateyê xerîbî yo, sey nîmune: “binnivîs (binnuşte), jêrnivîs (cêrnuşte).”
Onomatopoetîk
Kurdkî bitaybetî bi çekuyanê ke vernganê tebîîyan ra viraşte yê, bi înan zengîn a: zinge-zing, gurme-gurm, xuş-xuş, kij, qebqeb… Heme ziwanan de vengê tebîî benê çekuye. Ge-gane na çekuye wina nêzdîyê vengê tebîî de manena ke asan o merdim pêheso, sey “gurmayene”. Ge-ge zî vengo tebîî ra dûrî kewena, sey nimûne “maç/paç” ke vengo berz yê pirodayîşê leweyan çîyêk ser o yo, yan zî “reyîn” (lewayene) o ke formêko hesnaye yê “rewîn” o ke bi xo zî “hewîn” ra yo ke “hew-hew” ra yo.
Lehçeyanê Bînan ra
Ziwanî çekuyan tena ziwananê xerîban ra nêgêne, la aye ra zî wet lehçe û fekanê bînan ra neql kenê. Her ziwano nuştekî serê bingeyê yew yan di-hîrê lehçeyan yan fekan de ameyo awan kerdene, la qet ziwanêko standard çin o ke xo tena bi yew fek sînordar bikero.
Her ziwano nuştekî di-hîrê lehçeyan ser o ameyo awan kerdene
Kurdkî ziwanêko zafmerkezî yo, sey sewbîna ziwanan (sey nimûne, norweçkî, yûnankî, albankî û hetta zî îngilizkî). Çend formê xo yê nuştekî estê: bi kêmî kurmanckî, sorankî û zazakî. Yê kurmanckî (kirdaskî) zî bi xo di-hîrê merkezî estbîyî: bi alfabeya latînkî Ewropa, Tirkîya û Sûriye de, bi alfabeya erebkî Îraq de, bi alfabeya krîlkî Armenîstan de.
Nê serran girewtişê çekuyan mabênê lehçeyanê kurdkî de bîyo zêde. Sey nimûne, kurmanckî (kirdaskî) nê çekuyî sorankî ra girewtê: “ajel, gewre, netewe, peywendî, pêwîst, pênûs…” Heto bîn ra kurmanckî nê çekuyî dayî sorankî: “dever, evîn, heval, mirov…”
Kurdkî ziwanêko zafmerkezî yo
Kurmanckî (kirdaskî) pê sorankî û hewramkî zî çekuyî girewtî, mavajîme “wane, wate”. Zazakî dayîş ra zêde zafêrî çekuyî kurmanckî ra girewtê. Labelê, sey nimûne sufîksê “-ox” yo ke tayê nuşteyanê kurmanckî de yeno dîyene (“gotox” = vatox; “kirox” = muşterî, kerdox) zazakî ra vîyarto kirdaskî.
Netîce
Armancê nê cigêrayîşê kilmî no bîyo ke bi nimûneyan dîyar bikero ka çekuyê kurdkî kotî ra yenê. Armancê min bi qet hewayî nîyo ke vajê felan çekuye aya bîne ra “pakêr”, “hîna zaf kurdkî” yan “pîrozêr” a. Armancê nê cigêrayîşî fehmkerdiş û dayîşfehmkerdişê têkilîyanê tarîxî yê ziwan û komelê kurdkî yo.
Ganî cigêrayîşê serê ziwanê kurdkî de bingeyê ziwannasîya îlmîye ser o bê, la lebatê îdeolojî ke wazenê kurdkî çekuyanê esilxerîban ra “pak” bikerê yan zî eslo xerîb yê nê çekuyan bi qestî bikerê “kurdkî”, înan ser o ney.
Armancê min nîyo ke vajê felan çekuye Tenêna “pak” a
Zafêrîya heme çekuyanê heme ziwanan bi eslê xo xerîb a, seba ke madem çekuyêke ziwanêko bîn de esta, girewtişê ci viraştişê çekuyêka newîye ra asanêr o: xeylê lebatî ameyî kerdene seba ke nameyê cayîyî qandê “televîzyon” yan “komputure” bêrê viraştene, la zafêrîya kurdan tim ê çekuyanê ke cayê xo girewto, înan xebitnenê.
Ziwanê kurdkî ra eştişê çekuyanê esilxerîban ê ke cayê xo girewto, 1) qet fayde nêdano ziwanê kurdkî û 2) qet zerar zî nêresneno “dişminan”. La eştişê nê çekuyan do zerarêko girs bido ziwanê kurdkî û kurdkî seba qiseykerdoxanê ci giran û seqet bikero.
eştişê nê çekuyan do zerarêko girs bido kurdkî
No nuşte bi sernameyê “Peyvên me ji kû tên?” 06. hezîrane 2015 keyepelê Zimannasî de vejîya. Bi destûrê nuştoxî, redaksîyonê DêrsimInfoyî nuşte kurmanckî (kirdaskî) ra çarna kirmanckî (zazakî) ser.
