Emabazê ke nêzdî de bi ziwanî muşgul ê û kirmanckî ser o xebate kenê, zanê. Nuştişê kirmanckî ser o mîyanê nuştoxan de ferqê muhîmî estê. Ferqo hîna zaf muhîm alfabe ya. Tayê embazî bi alfebeya keyeyê Bedirxanîyan nusenê, tayê tera zî bi alfabeya tirkî nusenê. No problem problemêko pîl o û tesîrêko negatîf ro averberdişê kirmanckîya nuştekî keno.
Problemêko girdo bîn zî standardîzasyon o: her mintiqa, her bajar heta ke her qeza û dewe hem cîya-cîya veng vejenê (fonetîk) hem zî hetê format û cumleviraştiş (sentaks) de çekuyan seypê rêz nêkenê.
Problemê standardî zî problemêko pîl o. No problem hel nêbo, yewbînî ra fehmkerdiş zehmet beno. No problem zî zafêrî tesîrê averşîyayîşê edebîyatê kirmanckî keno. Eke ma fekê yewbînan ra fehm nêkerê, eke ma hûmara varyantê çekuyan tay nêkerê, ma nuşteyê yewbînan ra fehm nêkenê. Ma her yew çekuya dewa xo nuşteyanê xo de bişuxulnê, dewijê bînî nuşteyanê ma ra fehm nêkenê.
Yewna problem esto ke o zî newe-newe xo mojneno: o zî şaşnuştiş o. Tayê kesî hem şaş nusenê hem zî îdaayê vengî kenê. Tayê kesî estê ke hema sîstemê kirmanckî fehm nêkerdê û hakimê ziwanê nêbîyêm, dest eşto viraştişê ferhengan û grameran. Na xeletî zî kirmanckîya pîr û dapîranê ma xerepnena. Tehm û lezetê ziwanê ma beno vîndî nêmaneno û dima zî şarê kirmancî kirmanckîya (zazakî) xo ra serdin keno.
Problemêko bîn zî viraştişê çekuyan o. Şima heme zanê ke çekuviraştiş goreyê yew îlmî beno. Çeku bi yew şexs nêvirazîyêna. Ê merdimê ke çeku virazenê, verê heme çîyan ganî ê merdimê tayê ziwananê bînan bizanê û hayîya înan etîmolojî ra bibo. Ê merdimî ganî sufîks û prefîksan rind bizanê.
Bê nê probleman tayê problemê bînî zî estê. La mi gore problemê hîna muhîmî nê problemê ke mi ê cor de nuştî. Eke nê problemî hel bibê, demêko nêzdî de hem kirmanckîya fekî hem kirmanckîya nuştekî do raver şêro. La wina aseno ke nê problemî do demêko derg û dila sereyê ma kirmancan bidejno.
Problemêko hîna gird esto ke ma hemîne resneno pê û fikrê ma hemîne keno yew: problemê kêmanîya kirmanckîya rojane ya.
Şarê ma qalkerdiş de, nuştiş û wendiş de hende goş nêkeweno kirmanckî. Şarê ma bi kirmanckîya xo qal nêkeno, bi kirmanckîya xo nêwaneno û nênuseno. Ewro derheqê şuxulnayîşê ziwanî de êyê ke heşar bî û eleqeyê ziwanê xo kenê, tayê nîyî. Nê kesî derheqê alfabe û çîyanê bînan de sey yewbînî nêfikirîyê zî, ziwan rojanekerdiş de do cîya nêfikirîyê.
Naye ser o ma her kes xo ra dest pêbikerî û derûdorê xo heşar bikerî wa şarê ma her ca de bi kirmanckîya xo qal bikero. Wa şarê ma êdî dest bierzo wendiş û nuştiş. Kursê ke abenê, wa bizêdîyê. Cayê ke tede kursê ziwanî, kursê wendiş û nuştişî anêbîyê, wa uca de zî kursî abibê.
Kirmanckî dezgehanê ma de ca nêvînena. Kombîyayîşan de, mitîngan de, meşan de ca ci nêdîyêna. Ewro şarê ma ra zaf kesî hanî yê mîyanê partîyan de, hanî yê sendîkayan de, hanî yê komel û weqfan de. Ganî nê sazgehan de qasê ke kurmanckî û tirkî qalî bena, hende zî kirmanckî qal bibo. Kirmancê ke hanî yê mîyanê nê sazgehan de ganî nê waran de hîna aktîfî bê. Mîyanê nê sazgehan de bi kirmanckî qal bikerê, kitab û kovaranê kirmanckî biwanê û bidê wendiş. Kombîyayîşan de heqê qalkerdişî bigêrê û bi kirmanckî xîtab bikerê û qal û qisey bikerê.
O wext ê problemê mayê muhîmî do zaf kesan mîyan de munaqeşe bibê û çarevînayîşê nê probleman do hîna asan bibo.
Derdê kirmanckîya ma derdê ma kirmancan o. Verê heme kurdan no bar barê ma kirmancan o. Seke Wusênê Gestemerde zî vano: “Ma ke derdê xo rê derman nêbîme, keso bîn derdê ma rê derman nêbeno.”
Mehmud Nêşite
Ez hen bawer ken ke ziwane ma endi nimireno u jü gruba entellektuelle ziwane ma endi esto. Ma gerekeke endi plan u projey virajime ke ziwane ma hete sare ma cutir yeno qisey kerdene. Domene ma endi gerekeke ziwane made bîyere perwerde kerdene. Yanî endî sere teorî nî sere pratik bivinderîme. Simak zonene ke dewleta Tirk vazenoke ziwane ma heyatte pratik te nî tena hete linguistu de teoride biyero qiseykerdis. Ma gerekeke na kay inude kaymekerime.
Mira gore:
– Standardize rindo, labele no giran giran tebii biyero virastene.
– Kirmancki jü ziwane hint-german.ewropayo, gerekeke na semeda alfabeye Ewropa bicero.
Na rira herf gerekeke je tere ziwane Ewropa biyero nusne kerdis. No metoda ziwane ma beno asan, modern u cenci ziwane ma rehet misene.:
i -> i
ı -> î
ş -> sh
ç -> ch
Naera dot jü televizyone ziwane ma, ziwane ma aver beno.
Jü filozof vano, esle xode prolem chine. Problem mezge insan dero. Mira gorek ma serre problemu de xeyle mevindime. Careye problem serre ziwane made qisey kerdis niyo, ziwane ma de nusne kerdiso, qiseykerdiso, gureyayiso. Eke ma ney kerd me, problem qedine.
i
Bira mêymanê usarî; eger ke vengê ‘Ş’ yî est o, eger ke vengê ‘Ç’ yî est o, qey ma zor bikime? Çi ra ma ‘Ş’ bikime ‘CH’? Çi ra ma ‘Ç’ bikime ‘CH’? qey ma ‘Çem’ bikime ‘Çhem’?, çi ra ma Şewe’ bikime ‘ŞHEWE’? Eke destê ma de yêno, ma gereke zonê xo rehet u zelal bikime, çetin u zor mekime.
Weşiye de bimane
İlhami Sertkaya
Birayemino delal Ilhami Sertkaya, seba cewabe sima simare tesekur ken. Ez nivanke ma ziwane xoye delal cetin u zor kerime. Ez vanke tenena asan bibo. SImak zonene ke herfe je ş yakî ç klavyeye Ewropa de chine. Eke linguiste ma na ser tene vindere zof rind beno. Yanî venge ş yakî ç alfabe xore mewezime, nusnayise inu bî sh u ch bivurrnime, niya her kes besekeno ke ziwane ma ser bî klavyeye ewropa nusne kero.
No qese mi tek jü fikro u hen muhim niyo. Tenena chiye muhim uyo ke ma dikade sere na keypele de niya sere u bî ziwane xoye wes qisey keme.
Sima pöre weshiyede bimane.
alfabeya kurdkî alfabeya latînîya xo ra. labelê alfabeyî zî di tewir ê. tay sey franskî fonetîk ê, tay zî sey îngîlîzkî fonetîk nîyê. mesela -ch, -sh ser o gerek munaqaşa bibo. no alfabe seba îngîlîzan zaf zî pratîk nîyo. Nuştoxo îngîlîzo namdar Bernard Shawî seba îngîlîzkî yew alfabeyo fonetîk peşnîyaz kerdo. O seba naye zaf zî xebitîyayo labelê fikrê ey nêameya qebulkerdiş yan zî alfabe bedilnayîş înan rê zaf bîyo çîyêdo zehmet.. Bi rastî zî wina yo. yew merhele ra pey alfabe bedilnayîş probleman hîna keno gird. ma tenya gerek naye bizanî; “alfaba îngîlîzan alfabayêka mukemmel nîyo.” îlhamî sertkaya rast vano. eger ma dîftonganê ziwanî dima şêrî ma nêeşkenî mîyan ra vejî û kes yewbînan ra fehm nêkeno. goreyê tay mintiqayan dîftongî estî labelê her mintiqa de çin ê. ma eşkenî -çh, -şh, -e’, h’ û venganê sey înan ra fek veradî. çunku nê vengî tenya tay mintiqayanê ma de estî.
bimanîn weşîye de
Bira wo delal;
Zonê ma, gereke gorê klavyerê Ewrupayî nê, gorê zelalîya zonê ma bo. Zaf herfê Yewnanî klavyerê ewropayî de ç în ê, seba naye
Yewnanî (yunanistan) herfanê xo nêvurnenê. mesela alfaba ma de herfa ‘ î’ est a, na herfe kalvyerê Ewropay î de çin a, ma, naye se bikime ? Ma to ra klavyer vînen îme meterse)))) Emre to derg bo, ez şima ra hes kena
Temam bira tike mire jü klavye cena, mesela yeno hal kerdenen 🙂
Labele linguiste ma tene na ser vindere.