Vateyo Verên
Qezaya Xozatî rojawanê mintiqaya Dêrsimî der a. Nameyê xo yo kan bi xo Dêrsim o. Mîyanê serranê 1881-1922 de merkezê sencaqê Dêrsimî Xozat bî û girêdayîyê Wîlayetê Mamûretulezîzî (Xarpêtî) bî. Serra 1935 de bi Qanûnê Tuncelîye bî qezaya Tuncelî ya ke dewa Mamekîye de hona newe ronîyabî. Herçiqas bi nê îdareyê neweyî bibo qeza kî, Xozat seba ke merkezê Dêrsimê tarîxî yo, hem wareyê sîyasî û hem kî wareyê komelkî de hertim cayêde taybetî de bî. Şexsîyetê muhîm û sîyasî yê tarîxê Dêrsimî zê Sey Riza, Şahan Axa, Cemşî Axa, Qopo Axayî xozatic ê. Seyîdê panc ocaxanê pîlan ê kurêsan, dewrês cemalan, axuçan, baba mansûran û sarisaltixan Xozat de estê.
Na qeza de hem kirmanckî (zazakî) hem kî kurmanckî (kirdaşkî) yenê qeseykerdene. Mintiqaya Dêrsimî de kesê ke hem şîîran nusenê hem kî nê şîîranê xo bi qaydeyan (melodî) vanê, înan rê “sayîr” (şaîr) vajîyeno. Xozat hetê şaîran ra dewlemend o. Xeylê şaîrê xozatijî estê ke çi heyf ke ma nika derheqê înan de wayîrê zanayîşî nîyîme. Na xebate de mi waşt ke ez nê şaîran ra hîrê tenan ser o vinderî ke qet nêbo derheqê înan de kî wa çîyêdo nuştekî bimano. Semedo ke ez kî xozatic a, mi na xebate xo rê zê ju deyn hesibnê. Çi heyf ke ez bi xo nêresaya nê hunermendan. Mahmûd Baran, hona ke ez nêamebîya dinya, sereyê xo nabî ro (dinyaya xo vurnabîye). Înanê bînan ra Usên Doxanay herçiqas mordemê keyeyê ma bo kî, mi o bi çimanê xo nêdî. La semedo ke dewê ma têkişte der ê, mi Zeynê Miçê Mexşî (Zeynel Kahraman) dî. Coka ez hem xemnak a hem kî şa ya.
Ez heyn fikirîna ke hunermendê ma yê ke mîyanê şarê ma yê nêwendeyî de hedîseyî bi kilamanê xo qeyd kerdê û resnê roja ewroyêne, zê “weqanuvîs”anê şaranê wayîrê dewletan ê. Hetê bînî ra kî ê mamostayê nê zonî yê. Çike ma nimûneyanê tewr rindekan ê zonê ma, eseranê înan de vînenîme. Înan teyna tarîxê ma ney, zonê ma kî sevekno; nê her di bi şeklê qeydkerdeyî ardê, resnê roja ma. Înan şarê ma rê ju lîlike viraşta ke wa şarê ma xo, kamîya xo, zon û tarîxê xo tede bivîno û înan xo vîr ra nêkero. Ez eşkena vajî ke ê karkerê xobîyayîşî yê. Coka ma ganî xatiraya înan rê hurmetkar bîme û înan bi kar û xebatanê xo şarê xo mîyan de candar bikerîme.
1. Usên Doxanay (1940-2005)
Usên Doxanay (Hüseyin Doganay) serra 1940 de Dewa Zankirage ya Xozatî (bi tirkî: Karaçavuş) de amo dinya. Mîyanê şarî de ey ra vanê Hafizo Kor. Pîyê ey Kazim Efendî, Ocaxê Dewrêş Cemalî ra ju pîr o. Nameyê maya ey Kîb a. Hîrê bira û hîrê wayê ey benê. Kazim Efendîyî kemane û curre (temburo qijkek û hîrêtêlin) cinitêne. Tesîro muzîkal yê Kazim Efendîyî lajê ey Usênî ser o zaf beno. Doxanay hewtserrîya xo de nêweşîya awleyîye ra çiman ra beno kor. O wext temburo ke dêsî ra dardekerdî yo, beno embazê eyo tewr hewl. Hunermendo qedirgiran desûpancserrîya xo de dest bi pîrîye keno. Dêrsim de dewe bi dewe gêreno, tembur cineno, beyt û kilaman vano, cem û cemat girê dano. Zemanê, hetê Gimgimî de kî pîrênî keno. Dima venganê ey şaristananê zê Erzingan, Denîzlî, Aydin, Qeyserî û Mereşî ra tepîya, axmeyê duwelan kî beno.
Doxanay koçê Xarpêtî keno û hîrê reyî zewicîno. Cinîya ey a verêne Ana Selvî ya û wexto ke zewicînê, a vîyayêda wayîrê panc domanan bena. Panc domanê aye kî Usên Doxanay ra benê. Dima Doxanay xanimêda îzmîrija gencêre, Şukran Xanime, zê wesnîye (hewîye) ano Ana Selvîye ser.
Ju kênaya înan bena, la ju nêweşîye ra xanima ey a dîyine yanî Şukran Xanime gencagenc mirena. Doxanay û Ana Selvîye da-hîris serrî zewicîyaye manenê. Bado ke Ana Selvîye bena felc, semedo ke Doxanay kî çiman ra kor o, mecbur maneno ke 55 serrîya xo de reyna bizewicîyo. Na xanime ra înan rê ju laj beno. Her hîrê cinîyan ra hewt domanê ey benê.
Di albumê kilamanê ey ê verênan serranê 1974 û 1976 de, Dêrsim de hetê Îmam Erdemî ra virajînê. Albumo hîrêyino ke nameyê Doxanayî resneno girseyanê şarê ma, “Xezale” serra 1992 de Îstanbul de yena viraştene. Nê albumî ra tepîya albumê ey o çarin “Mamekîye Bivêso” serra 1996 de, albumo pancîn “Ne Namus o Ne Ar o” kî serra 2000 de vejînê. Albumê ey o tewr peyên “Kilamê Dêrsimî”, goreyê înanê verênan bi kedêda hîna zafe û bi îhtîmam serra 2004 de amade beno. Amadekerdena nê albumê peyênî nêzdîyê di serran ramena. Hakan Adayo ke viraştoxê nê albumî yo vano: “Seba ke ma otantîzmê uslûbê şaîranê kirmancan ê Dêrsimî mexerepnîme, ma albumî de meyî ra teber enstruman nêgurêna.” Meyzeno dêrsimic Denîz Selmano ke amadekerdişê nê albumî de ca girewto vano: “Ez tamê şuwaranê Dêrsimî tewr zêde nê mêrikî ra gêna. Goreyê mi, Doxanay pîrê şuwar û kilamanê Dêrsimî yo.” [1]
“Doxanay pîrê şuwar û kilamanê Dêrsimî yo”
Doxanay zê ju tarîxnasê Dêrsimî yo. Goşdar kilamanê ey ra şîkîno derheqê tarîxê Dêrsimî de, bitaybetî tarîxê Dêrsimî yê dewrê Komara Tirkîya de, bibo wayîrê zanayîşî. Pêrodayîşê dewleta tirkan û kurdan, terteleyî, xoverrodayîşê kirmancan, meseleyê mîyanê eşîran, şexsîyetê muhîmî yê Dêrsimî ûsn, zaf çîyî bîyê babeta kilamanê şaîrî. Kilamanê Hafizî de babetêda bîna zaf girane kî eşq o. Doxanay şaîrêdê eşqî yo. Semedo ke bi xo kî ocaxzade yo, bawerîye kî kilamanê ey de babetê ya. Ma şîkînîme vajîme ke şaîr vengê şar û welatê xo yo.
Doxanay hunermendo kirmanco verên o ke hetê TRT (Dezgehê Radyo û Televîzyonî yê Tirkîya) ra klîbê ey ê bi kirmanckî amê viraştene. TRT yo ke bi serran a kêberê xo kurdanê ke bi zonê xo kilaman vanê rê cadabî, bi Usên Doxanayî no qedexe wedarit. Doxanayî kurmanckî (kirdaşkî) nêzanitêne, coka kilamê xo tim bi kirmanckî vatê. Xeylê hunermendê dêrsimicî yê bînî binê bandura ey de mendê û ca dawo eseranê ey. Nê hunermendan ra çend kesî Ozan Rençber, Yilmaz Çelîk, Aynure, Enver Çelîk, Xidir Akgul û Mîkaîl Aslan ê.
Bandura ey merdimanê keyeyê ey ser o kî bîya. Keyeyê ey ra çend kesê bînî kî bi muzîkî ya eleqedar benê. Birayê ey Seyfî Doxanay (1954-2015) kî hunermend bî, la ey kilamê xo zafane bi tirkî û bi terzê arabeskî vatêne. Lajê Usên Doxanayî yo dîyin Abbas Doxanay kî rêça dedê xo Seyfî ra şî û ey kî bi terzê arabesk û fantezî kilamî vatî. Nika kî birazaya ey Eda Doxanay, tornê ey Gokhan Doxanay û Uygar Doxanay kî bi tirkî û bi terzê arabeskî kilaman vanê. Çi heyf ke nê keyeyî ra qet kesêdo bîn zê Usên Doxanayî bi zonê xo deyîrbazîye nêkeno.
Şaîro qedirgiran Usên Doxanay, serra 2005 de Xarpêt de şono heqîya xo. Mordemê ey ey Goristanê Gulmezî yê Xarpêtî de darenê we.[2]
Kilamê ey
Kilamanê Doxanayî de babetî tewir-tewirî yê: eşq, lejê eşîran, qehremanîya şexsîyetanê kirmancan, meseleyê sîyasîyî, merdeyan ser o şiwarî, bawerîya elewîyan ûsn. Ma tîya de di nimûneyan bidîme:
LILO [3]
Da-da Derê Kuzimî bivêso
Mi va: Lilê mi, qal û dewran î
Lilê mi, qal û dewran î
Xidir Axa vano: “Lilo, ax bi serê mi ro bo!
La-lawo, ti çitur ama tuzaxa Mewranî?”
Way leminê wayî!
Way leminê wayî!
Xati vana: “Lilo, ti caro merex meke!
Ezo Meydanê Xarpît de roci san kerî.”
Xati vana: “Lilo, mi Heqî de sondê werdo,
Ezo na cêncîna xo rawa to dê.”[4]
Xati vana: “Apo, mi Heqî de sondê werdo,
Ezo na cêncîna xo rawa to dê.”
Ax de wa bo, wa bo, Lilê mi, wa bo
Heqo, ti naye qebul nêkerê,
Qomeriz bêro xisimê Cemşî Axayî bo!
La-lawo, Derê Kuzimî bivêso
Wax Lilê mi, kemer û herdî
Êti vana: “Der û cîran, yaxê mi raverdê,
Serra des û di asmî ez berjînê Lil’ de biberbî.”
Bes Xatune vana: “Keçê biberbe, ma biberbîme.
Er-erê, qirbanê ke ma kerdê, Heqî de nêvêrdê.”
Bes Xatune vana: “Er-erê, biberbe, ma biberbîme.
Qirbanê ke ma kerdê, Heqî de nêvêrdê, cayê de nêvêrdê.”
La-lawo, Derê Kuzimî bivêso
Wax Lilê mi sona kare [5]
Îsmaîl Axa vano: “Lilo, çimê mi to rê vecê!
Ne lawo, aşîre ti kerdîbî hurêndîya Îdarî. [6]“
Îsmaîl Axa vano: “Lilo, çimê mi to rê vecê!
Ne lawo, aşîre ti kerdîbî hurêndîya Îdarî.”
Duri vana: “Er-erê, Êtê! Er-erê, biberbi, biberbîme!
Rîyê na dunya gewre de caro kes nêno hurêndîya birayî.
Er-erê, rîyê na dunya gewre de caro kes nêno hurêndîya birayî.”
Wax leminê birayî!
Da bira, wa bo, wa bo!
Mi va: “Lilê mi, wa bo!
Ne bira, çerxê na dîna gewrike biricîyo,
Qomeriz bêro xisimê Cemşî Axayî bo!
Heqo, ti naye qebul nêkerê,
Qomeriz bêro xisimê Cemşî Axayî bo.”
Mîkaîl Aslanî kitabê xo Xayîs de nê meseleyî ser o wina nuşto: “Ozanê mao qedirgiran û namdar Huseyîn Doxanay siro ke Med TV de, programê Qemerî de vecîya, kilama Lilî vate. Qalê mesela Xate kerd û dima kî nîa vat, “Na kilame seba esalet û cuamerdîya Xate senika, nêmeceta.” [7]
QULAXSIZ [8]
Lawo, îta koyê ma wo, lawo lawo lawo, koyê serê ma wo
Çemê Muzurî na wo yeno sono, derdê ma rê -lawo- naleno
Lawo bêrê xalênê, lawo bêrê birayênê, no derd xo vîr a nêbeno. Lawo, lawo!
Wayî, wayî wayî wayî, way leminê wayî wayî!
Lawo, îta Vacux a, Qizilvêran o, oy oy, lawo bira!
Qulaksiz na wo amo, bojîyanê domananê ma girê dano
Vano: Domananê sima têdîne adir de vêsnenû
Lawo, na kamî kerda, kamcî miletî kerda?
Bira vera çimanê birayî adir de vêseno!
Lawo, Qulaksiz Mewran [7] o, lawo Qulaksiz zalim o
Wayî, wayî wayî, wayî wayî wayî!
Lawo, ezo şîyo dîyarê dewe,
Vengê bervîşî yeno, vengê domanê sawî. Ay ay!
Lawo, ma se kerdo, çi qusir kerdo, [se] kerdo?
No zalim çewres serre de defê, macirêni ano ma ser de
Wayî, wayî wayî wayî, wayî!
Vaze Doxanay vaze, bira vaze, vaze, vaze
Derdanê ma vaze.
Dewletanê sarî rê vaze, vaze.
Vaze birayê mi, ci rê naletî vaze.
Qulaksizî rê nalêtî vaze.
Vaze bira, vaze, ci rê nalêtî vaze.
No nuşte parçeyê tezê lîsansê berzî yê bêtezî yo û kovara Vateyî, hûmara 49. de weşanîya. Bi destûrê nuştoxî reyna DêrsimInfo de redakte bî û weşanîya. Bê destûrê nuştoxî no nuşte qet cayêk de nêno weşanayene, kopya kerdene yan vurnayene.
Cêrnotî:
[1] Nê malumatî Hakan Adayî dayî mi. Ez ey rê sipasdar a.
[2] Mi derheqê keye, zewec û domananê Doxanayî de malumatî tornê ey Kemal Doxanayî ra girewtî. Seba hetkarîya ey û seba ke mabenê min û bira Kemalî de têkilîye ne ro, ez embaz Sercan Erturkî rê zî zaf sipas kena.
[3] Keso ke wazeno, şîkîno hîkayeya na kilama Liloyî kitabê Mîkaîl Aslanî “Xayîs” ra (r. 43-51) biwano.
[4] Ezo na cêncîna xo rawa to dê: Ezo na ciwanîye / gencîya xo bidî raya to / raya to de ronî
[5] kare: pîyarê (m), pêrare (m), şiverê (m); bi tirkî: patika
[6] Îdare: Îdare Îbrahîm Axa (1880-1925), pîlê aşîra Qocan bî. Dewrê osmanîyan de, 1915 ra ver, hetê dewlete ra yeno pêguretene û ey benê Dîyarbekir de kenê hepis. Bircanê Dîyarbekirî ra xo erzeno war û ninga xo şikneno. Bi a ninga şikîyayîye remeno, şono reseno Dêrsim. Armenîyanê Çemîşgezegî sevekneno, înan beno resneno eskerê rûsî. Meclîsê Tirkîya yê Juyinî ra ci rê mebûsîye teklîf kenê, o qebul nêkeno. 1925 de sereyê xo nano ro. Hurînda ey de lacê ey Seyîtxan Axa beno axayê aşîre.
[7] Aslan, Mîkaîl, Xayîs, Weşanxaneyê Aramî, Îstanbul, r. 50.
[8] Mi na kilame Selahattîn Guçluyî ra girewte, ez ey rê sipas kena. Qulaxsizo ke Doxanay na kilama xo de behsê ci keno, serwan (yuzbaşî) Aytekîn Îçmez o. Serwan Îçmez serranê 1980an de Dêrsim de wezîfedar bîyo û bi zulm û neheqîyanê xo ya şarî mîyan de namdar beno. Semedo ke ju pêrodayîş de goşê xo ra bîyo dirbetin, şarî o zê “Qulaxsiz”î (Bêgoş) name kerdo. 1981 de ey bi tîmê xo ya Behzatê lacê Seyfî Fîrîkî (Fîrik Dede) verê çimanê birayê pîlî Ekberî de pê îşkenceyî kîşenê. Behzat o wext Wendegehê Mamostatî yê Karadenîzî de wendekar bîyo û seba tatîlê hamnanî dewa xo de beno. Dewlete Qulaxsizî Dêrsim ra tayînê Egîrdîrî kena. Uca de serra 1996 de bi rutbeya mîralayî (albay) ya teqawut beno û Bursa de ca beno. Qulaxsiz 28ê êlula 2009î de Bursa de keyeyê xo de yeno kîştene. Kiştişê ey rêxistina MKP-HKOyî gêna xo ser.
[9] Mewran: Merwan bîn Hakem (623-685), xalîfeyê emewîyan o çarin o. Semedo ke pê îmamanê Ehlê Beytî û terefgîranê înan zaf zulm kerdo, nameyê ey mîyanê elewîyan de heta ewroyî zê nengî/milqî/kifirî amo vatene.
[10] Hesenqazîye: Dewêda Pilemurî ya.
Bê destûrê nuştoxî no nuşte qet cayêk de nêno weşanayene, kopya kerdene yan vurnayene.
