Ez texmîn kena, ma kesê ke bala xo danê kirdkîya xo ya nuştekî, ma hetêk ra na sewîye rê keyfê xo anê, hetêk ra zî ma seba na sewîye xemgîn ê. Ma keyfê xo anê, çunke sewîya kirdkîya ma ya ewroyînî goreyê da-vîst serrî verê cû qat bi qat aver şîya. Ma xemgîn î, ma vanê çira kirdkîya ma zî sewîya kurmanckî de nîya.
Nê warî de ez ge-ge fikirîyena û ez xo ra persena, vana: “Gelo çira kirdkîya ma zî kurmanckî reyde dest pênêkerdo û nênusîyaya?”
Gelo çira kirdkîya ma kurmanckî reyde nênusîyaya?
Ma kesê ke na sewîye rê keyfê xo anê, ma neslê ewilî yê ke dest eştê xebata kirdkî. Ma wexto ke dest eşt kirdkî û ser o xebetîyê, ma nêzanayêne yan zî ma texmîn nêkerdêne ke kirdkîya ma hem hetê nuştekî ra hem hetê edebîyatî ra bêro û bireso na sewîye.
Na mesela ser o zaf embazan fikrê xo nuştê û hema zî nusenê.
No neslo ke ma ra dima dest pêkerdo û nika xebetîyeno merdimî şa keno û keyfê merdimî ano. Û êdî ez bi xo bawer kena ke do roj bêro, kirdkîya ma do bikewo mîyanê ziwananê şaranê dinya. Bi kilmî, ziwanê ma zî û edebîyatê ma zî do aver şoro û do bireso merhaleyêka erjaya.
Labelê perso dîyin o ke mi mat û metal verdeno, ez ge-ge xo ra persena û ez vana çira kurmanckî hîna rew nusîyaya? Yan zî gelo, wexto ke kurmanckî dest bi nuştişî kerdo, çira kirdkî zî o wext dest bi nuştişî nêkerdo û her di lehçeyê ke ha yê têreyde ciwîyenê, çira pîya paralel nêşîyê û pîya yew sewîye de nîyê?
Ma kirdî (kirmancî) û kurmancî hîna zaf têrey û têzere de vakurê Kurdîstanî de ciwîyenê. Wexto ke merdim ewnîyeno wendegeh û perwedeyê ê wextan ra, kirdî û kurmancî têreyde eynî wendegahan, yanî eynî medreseyan de perwerde bîyê.
wexto ke kurmanckî dest bi nuştişî kerdo, çira kirdkî zî nêkerdo?
Ma zanê badê ke Komara Tirkîya ronîyaya, wendegehê ê wextan vurîyê bîyê wendegehê ewroyînî. Wendegehê verê Komara Tirkîya pêro medrese bîyê û nê medreseyan de kurdan zî sey tirkan bi alfabeya erebkî dersî girewtêne. Nê medereseyan de hem wendekarê kirdan (kirmancan) hem zî yê kurmancan bîbîyî. Herçiqas perwerde de dersê dînî bi erebkî bê zî, la dersê bînî bi kurdkî û bi kurdkîya kurmanckî bîyî. Nê wendegehan de edebîyatê kurdkî zî ameyêne wendiş. Û zafane zî Melayê Cizîrî ra, Ehmedê Xanî ra, Cegerxwênî ûsn ra şîîrî û beytî ameyêne wendiş.
Ma zaf dûrî nêşorê, ekolê kurmanckîya vakurî ra nê kesî bi no tewir nê medreseyan de perwerde bîyî û nê kesan bi kurmanckî zaf hunerê erjayeyî nuştê. Seserra 15. de Elî Herîrî (1425-1490), Mela Ehmedê Bateyî (1414-1495), seserra 16. de Melayê Cizîrî (1570-1640), Feqîyê Teyran (1590-1660), seserra 17. de Ehmedê Xanî (1651-1707) û seserra 19. de Hecî Qadirê Koyî (1817-1897). Belkî nê kesî mintiqaya ke kirdî tede ciwîyenê, ci ra nîyê. Labelê nê kesan zî medrese de wend û badê cû ameyê merhelayêka zaf berze.
Nê seserran de gelo kirdanê ma nê warî de se kerd, ez bi xo nêzanena. La nê seserran de şarê ma bi xo nimaj kerdo, şîyo camîyan û melayê înan zî bîbîyo. Gelo nê serran de camîyan de meleyan bi kamcî lehçe duayî kerdê, bi kamcî lehçe waz dayê? Ez bawer nêkena ke Çewlîg de, Dara Hênî de, Pîran de, Hêni de û Gêl de mela û feqêyê ma kirdan çin bê. Ez vana melayê ma bîbîyî û bi kirdkî melatîye kerde û waz da û dua kerd. Gelo mela û feqêyê ma kirdan ê wextî qet bi kirdkî çîyêk nênuştê? Yan zî çira nênuştê? Derheqê nê persan de tu belgeyêk meydan de çinî yo ke ma cewabê nê persan bidê!
Hadî ma vajê nê seserran de warê nuştişî de yew tebat û lebata kirdanê ma çin bîya. Labelê seserra 20. de ma vînenê ke vakurê Kurdîstanî de sazgehê neteweyî yenê ronayîş. Şaro kurd bi wasitaya nê sazgehan mucadeleyê sîyasî û sosyalîya neteweyî dano. Eynî wextî de zî rojnameyî vejîyenê, binê banê nê sazgehan de mektebê ke bi kurdî derse danê, abenê.
Rojnameyo verên ê kurdan “Kurdîstan” 22. nîsane serra 1898 de têzere de 31 hûmarî vejîyeno. Hetanî hûmara 16. safî bi kurmanckî vejîyeno. La no rojname de zî ma rastê kirmanckîya nuştekîye nênê. Hezîrana serra 1913 de kovara “Rojî Kurd” vejîyena. Cematê wendekarê kurdan “Hêvî” destek dana na kovare. Herçiqas na kovare badê hîrê aşman hetê osmanîyan ra qefelîyena. La reyna na kovare de zî ez nêzana gelo tede nuşteyê kirdkî bîbîyî? Ez bi xo texmîn nêkena. 7. aşma teşrîna peyêne ya serra 1918î de kovara “Jîn” binê berpirsîyarîya Hemzayê Muksî ra vejîyena. Na kovare de zî gelo kirdkî esta? 15. gulana 1932 de kovara “Hewar” vejîyena. Ma na kovare de bi kirdkî tena “Mewlidê Usman Efendîya Babijî” vînenê. Şayanê teqdîrî yo ke ez vaja seba ke no mewlîd çap bibo wayîr û berpirsîyarê kovare Celadet Bedirxanî kedêka zaf balkêş daya. Nîsana 1942 de kovara “Ronahî” vejîyena. Reyna tede kirdkî esta? Ney!
tede kirdkî esta? Ney!
Goreyê malumatê Malmîsanijî (kitab: Türkiye ve Suriye de Kürtçe Kıtap Yayımcılığının Dünü ve bugünü), seba ke kitabanê kurdkî çap bikerê, 1908 de Îstanbul de Kurdîzade Ehmed Ramîzo Licêyîj, Xelîl Xeyalî û çend embazê înan yew çapxane akenê. Nê her di zî bi xo kirmanc ê. La çi heyf ke nê serran de Usman Efendîyo Babij 1903 de yew mewlid nuseno, la ne no çapxaneyê Xelîl Xeyalî nê mewlîdî çap keno û ne zî çapxaneyêko bîn nê mewlidî çap keno. No mewlid ancax 1933 de kovara Hawarî de çap beno.
Reyna goreyê malumatê Malmîsanijî hetanî serra 1923 têzere de 20 kitabê kurdkî bi herfanê erebkî çap benê. La ma tede tena yew kitabê kirdkî, mewlidê Ehmedê Xasî vînenê.
Welhasil, wexto ke kurmanckî dest bi nuştişî kerdo, îmkanê nuştişê kirdkî zî hema-hema eynî bî. Feqî û melayê kirdkî zî mîyanê feqî û meleyanê kurmancan de bîbîyî. Labelê çi heyf ke winî aseno ke ê wextan ne kirdanê wendekaran dest eşt qeleme û ne zî kurmancê ke nê warî de heşar bîyî, kirdan ra vat şima çira kirdkî nênusenê?
Hetanî ke “Grûba Xebate ya Vateyî” 1997 de virazîya û weşanxaneyê Vateyî abi, hema newe çapkerdişê kitabê kirdkî û kovarê kirdkî bi şeklêko disîplînin dest bi weşanayîşê kirdkî bîyê. Nika bi sîstemêko rind û dewamin kitab, kovar û rojnameyê safî bi kirdkî vejîyenê.
Ewro di weşanxaneyê erjayeyî yê kirdan berhemanê zaf erjayeyan neşr kenê. Weşanxaneyê Vateyî û weşanxaneyê Roşna. Reyna nê her di weşanxaneyî kişta kitaban de rojname û kovarî zî vejenê. Weşanxaneyê Vateyî bi nameyê “Vate” yew kovare vejeno. Hetanî nika no weşanxane çewres hûmarî kovara Vateyî vetî.
Weşanxaneyê Roşna zî kîtaban reyde bi nameyê “Şewçila” yew kovare û bi nameyê “Newepel”î zî yew rojname vejeno. Bê nê her di weşanxaneyan, rojnameyê “Azadîya Welat”î zî bi perîyodîk ca dano kirdkî û di rîpelanê xo de bi kirdkî nuseno.
Reyna kovara “Ma” esta ke hetanî nika şeş hûmarî vejîyayê. Na kovare zî safî bi kirdkî vejîyena. Bê nê berhemanê kirdkî, beno ke çend kovar yan zî rojnameyê bînî zî bibê. Reyna çend keyepelî zî estî ke safî bi kirdkî yê û bi rayîrê Înternetî însanan agahdar kenê.
Gelo nê weşanxane û keyepelî seba xelesîyayîşê kirdkî bes ê? Ney! Besî nîyê. Kirdkîya nuştekî xora erey dest pêkerdo. No sedem ra yo ke wendox û nuştoxê kirdkî tay ê. Labelê nê kesî tay bê zî, reyna îmkananê rumetinî pêşkêş kenê.
Esas çîyo ke ez wazena vaja: vakur de mîyanê kurdan de warê nuştişê kurdkî (kirdkî û kurmanckî) de yew destek, yew hetkerdiş, yew piştîdayîş nêaseno. Yan zî çinî yo.
weşanxane û keyepelî seba xelesîyayîşê kirdkî bes ê?
Ma seserra 15. de nuşteyê bi kurmanckî vînenê, labelê nuşteyê bi kirdkî nêvînenê. Seserra 19. de ma kitab û rojnameyanê bi kurmanckî vînenê, la mîyanê nê weşanan de ma bi kirdkî rastê çîyêk nênê. Ma ewro zî derûdorê weşanxaneyê kurmanckî de xebatêka seba kirdkî nêvînenê. Sazî û komelê kurdan de qasî ke ma ca danê kurmanckî, ma hende ca nêdanê kirdkî.
Ez bawer kena, eke seserra 15. ra hetanî nika kurmancanê ke dest eşt qeleme yan kurmancê ke nê warî de heşar bîyê, eke seba kirdkîya nuştekî hetkarîyêk bidayêne kirdan, seba ke kirdkî binusîyênê yew destek bidayêne înan, kirdkî do na rewşa ewroyêne de nêbîyêne.
Çîyo ke mi rê ecêb yeno, Xelîl Xeyalî seserra 19. de reya verêne ferheng nuseno. Xelîl Xeyalî, seke mi cor de zî nuşt, kird o û kirdê Modan/Motkanî yo. Labelê ferheng bi kurmanckî nuşto. Ma ewnîyenê seserra 20. de Kurdîzade Ehmed Ramîz Efendî bi eslê xo kird o, kirdê Licê yo, la bi kirdkî nênuşto bi kurmanckî nuşto. Û zaf hunerê erebkî açarnayê kurmanckî. Hem nê kesan nêva ma bi kirdkî binusê û hem zî kurmancanê roşinvîrî, nuştoxanê kurmanckî û dormeyê sazîyanê kurdan seba ke kirdkî zî bêro nuştiş, tevgêrayîşêk nîşan nêdayo.
Ez vana seba ereymendişê kirdkîya ma ya nuştekî nê kirdê ma yê ke destê înan qeleme girewta û kirdkî nênuşte, yanî kirdê ma yê sey Xelîl Xeyalî, sey Ehmed Ramîz Efendîyî sucdar ê. Û melayê ma ê wextan zî sucdar ê. La qasê nê kesan zî, sazî û ê kurmancanê ke no gure kerdo, ê zî hende sucdar ê.
Ewro, lehçeyê ma cîya bê zî ma heme kurd ê, ganî nê warî de zî ma mîyan de yew piştîdayîş, yew hetkerdiş bibo. Ez bi xo çend wazena lehçeya min a kirdkî aver şoro, ez wazena hende zî kurmanckî aver şoro. Û nê warî de mi dest ra çi ameyo, mi kerdo zî.
ganî nê warî de ma mîyan de yew piştîdayîş bibo
La nê serranê peyênan de Dîyarbekir de mîyanê sazîyanê kurdan de na hetkarî esta. Kurdî-Derî de, sazîya Konservatuarê Aram Tîgranî de û Şaredarîya Bajarê Girdî ya Amedî de no xesasîyet yeno motiş. Labelê no xesasîyet eke seserra 15. ra dest pêbîyêne, kirdkî do nika na sewîye de nêbîyêne.
