“Vengê royê Feratî û vengê Çemê Mizurî nê albumî de resayî pê”

Roportajkerdoxî: Nadîre Guntaş Aldatmaz / Zelal Mevlutoglu

Hewteyo verên ma Qadîr Buyukkayayî de qisey kerdîbî, no hewte zî Mikaîl Aslanî de albumê înan “Vengê Royî” ser o qisey kerd.

Mikaîl Aslan bi albumanê xo yeno nas kerdene. Albumanê ey de heme mintiqayanê kirmancan ra kilamî estê. Labelê na rey temamê albumî bi kilamanê Sêwregi virazîyo. Ey be Qadîr Buyukkayayî ra xebatade zaf erjayaye kerda. Bi na xebata xo înan zerrîya şarê ma de cayê xo girewto. Qadîr Buyukkaya seba Mikaîl Aslanî nîya vano: “Deza Mikaîl tena hunermendêno gird nîyo, o eynî wext de Derwêşêkê nê zemanî yo.” Ma zî eynî nîya fikreyenê. Her dîyine kî zerrîya ma nêşikite, cewabê persanê ma dayî. Ma înan rê zaf sipas kenîme. Raya înan akerdeye bo!

Birêz Aslan, ti timûtim bi xebatanê (gureyanê) xo yena rojeve. Qandê cû (coka) şarê ma yo ke bi kirmanckî/dimilkî eleqedar o, bitaybetî şarê ma yo dêrsimîj to rind nas keno, ancî zî ti eşkenî seba wendoxanê ma tenê xo bidayê nas kerdene?

Ez serra 1972 de Xozat de amûne dînya. Waxto ke bandora (cunta) Kenan Evrenî bîye, hukmat ma rê zaf zulm û heqeret kerd. Ma zulmê hukmatî ver bar kerd şîme Qeyserîye, uca de misayibê pîyê mi estbî. Mektebo mîyanên û lîse mi uca de wendî. Aye ra tepîya seba unîversîte ez şîyo Meletîye. Meletîye de mi di serrî matematîk ser o wend, hama uca de kî ez rehet nêvinetû. 1994 bî, ez kotû wertê hereketê talebeyan. Kotû qewxa, heştê (hewteyê) hepis de mendû, îdareyê unîversîte ez unîversîte ra estû teber. Aye ra tepîya ez remû şîyû Almanya, çike waxtê eskerîye amaybî. Mi Alamanya de îltîca kerd.

“Ma ke fekê zonê xo nas nêkerdî, temamê fotografê zonê xo nêvînenîme, her kes fekê xo ya nêmcet maneno.”

Ti kilamanê Dêrsimî û yê Çewlîgî ra dima na rey zî kilamanê Sêwregi ser o xebityayî. To destpêkerdena na xebate rê senî qerar da? Ti eşkenî fikr û demê dest pêkerdîşê na xebate ra behs bikerê?

Mi albumê xo yê sifteyînî “Agêrayîş” de kî hetê Pîranî ra deyirî vatî, ju kî “Agêrayîş” de ju helbesta Mamosta Malmîsanijî “Ganfîdayê Dêrsimî” mi wendîbî. Ez ke şîyû Alamanya, qampê îltîca de mi ju lacek nas kerd, nameyê xo Mahmud bî, Pali ra bî. Ma jubîn de zazakî qesey kerd, mi ci ra pers kerd vat “To çaye zonê ma qesey kena? Ey kî mi ra pers kerd vat “To çaye zonê ma qesey kena?” Ma huyayîme… Mi vatêne qa zonê ma xora ju Dêrsim de yeno qesey kerdene. Bira Mahmutî kî belkî henî fikir kerdêne, nêzon… Yanî, çi rind ke ez şîyo Alamanya, uca de ez zaf çî muso. Şindorê zonê ma zaf hîra bî û mintiqayê ke tey zonê ma yeno qesey kerdene, pir bî hama mi nas nêkerdêne. Tam vîst serrî yo ez fekê mintiqayûnê bînan ser o gureyen û wazon ke nas bikerî. Hona kî mi bas nêkerdo. Fekê Mutkî nas nêkone, ê Gergerî û ê xeylê cawû hona nas nêkone. Ma ke fekê zonê xo nas nêkerdî, temamê fotografê zonê xo nêvînenîme, her kes fekê xo ya nêmcet maneno. Serrû ra 1995 bî, mi wastêne bi zonê ma çiqa kitabî estê, pêruno tederik bikerî û biwanî, mi bi xo kî helbestî, maqaleyî û kilamî nusnayêne. Mi ke repertuarê xo seba “Agêrayis”î hazir kerd, deyîrê Pîranî kî kerdî ci. Mi vatêne ez gereku fekê înû kî bimuşî û fekê înû ra kî vacî. Hewesê mi tê o waxt ra eştîbî. Coka mi her albumê xo de, çiqa ke desbera mi ame, fekê corî û fekê cêrî ra kilamî, deyirî, lawkî û şuwarî vatî. Ama hewesê mi dayîna girs bî. Mi vatêne ez gereku ju albumê xo pêro bi fekê Çewlîgî ra hazir bikerî. Seyîdxan Kurijî seba fek û deyîranê Çewlîgî mi rê zaf yardim kerd, çi heyf ke mi dest de mataryalî kêmî bî. Yanê, fikrê mi zereyê mi de mand, heta ke mi Qadîr Buyukkaya nas kerd. Rocê amê, mi deza Qadîr Buyukkaya nas kerd, ey mi rê kêberê Sêwregi kerd ya, ez baxçeyê xo de kerda meyman. Fikrê mordemî ke bî kamil Heq ci rê kêberê nano pira. Saîr û nustox Qadîr Buyukkayayî mi rê xeznade kane arde û ez gulîstanê xo de kerda meyman. Mi gulîstanê ey de vengê Necmettîn Buyukkayayî hesna, vengê Demen û Suwarî hesna, Vengê Royî hesna. Ebi deyiranê ey albumê ma “Vengê Royî” vecîya meydan. Qadîr Buyukkaya ke mebîyêne, fikrê mi zereyê mi de mandêne, sayîya ey de fikrê sereyê mi bî kamil û sayîya ey de ez serê Sêweregî ra zê teyirî pero ra.

Ti Dêrsim ra yî. Qandê cû kirmanckîyê fekê Dêrsimî qisey kenî. Kirmanckîyê fekê Sêwregi zî sey mintiqayanê bînan yê Dêrsimî ra cîya yo. Qandê cû (no semed ra) to wendişê deyîranê Sêwregi de zehmetî antî? Nê zehmetî kamcîn çekuyan de bî.

Sima kî zane hetê Sêwregî de zonê ma rê “dimilî” vanê, hetê ma Dêrsim de “kirmanckî” vanê. Sarê Sêwregî ke se vato ma henî qebul kerd. Coka ma namê albumê xo kî henî na pira: Dimili songs From Siwerek… ”Dimilî” namode kan û namode taybetî yo, hetê mi ra kî ju manê xo esto: Ez des serrî bîyû, mi amika xo ra pers kerd, mi va “Esê ma kamî me?” Esê vat, “Lacê mi, ma kirmanc îme, hama sarê teberî ma rê dimilî kî vano”. Na çekuye sifte mi a roce hesnê. Kam zanêne ke rocê Sêwregi de royê dimilî mi rê eskera beno… Nika kî tay sîyasetkarê ma nî namû ser o munaqeşe kenê, sanenê têver. Belkî hetê sîyasetkarû ra nî namey problem teşkîl kenê hama hetê kulturî ra mesela çin a. Va cayê de dimilî, cayê de kirmanckî, cayê de zazakî vacê, ayne zê xo taybetî û rengareng bo. Fekê her keşî xo rê şîrîn o, mi rê kî pêro şîrîn ê, pêro kî zonê ma yê. Nika bêrî persê sima: gorê fikrê mi en ferqo zêde mabenê Dêrsim û Çewlîgî de esto, yê Sêwregî mi rê qe zor nêno. Fekê Sêwregî û Çêrmûge fekê ma ra zaf nêjdî yo. No naçizane fikrê min o, taqiz zonzanoxê ma dayna rind qerar danê. Mordem ke zonê xamî de kilaman vaco, belkîya kar û barê xo dayna beno sifkêk. Mîsal, hetê Sêwregî de vanê “rojê rind û weşî nêşinê mi vîr ra”, hetê ma de vanê “rocê rind û weşî nêsonê mi vîr ra”. Ma ke qayît kerd nî di cumleyî jubîn ra zaf nêjdî yê. Ferq çiqa ke senik bo, telefuz kerdene û vatene hende zor a. Yanî, ti ke kurmancî vace belkî dayna rehet o. Ju kî bi fekê Sêwregî vatene seba mi zaf zahmetin nêbîye, seke mi cor de kî vat, na het ra tenê kî tecrubeyê mi esto, ez vîst serrî yo ke bi fekê Sêwregi, Pîranî, Çewlîgî, Çêrmûge kitabû wanone.

“Fekê her keşî xo rê şîrîn o, mi rê kî pêro şîrîn ê, pêro kî zonê ma yê”

Wexto ke qalê Sêwregî bî, o wext nameyê Yilmaz Guneyî yeno vîra merdimî. Derheqê Sêwregî de yew anektodê ey nîya r’ o:

“Rojê mi ra pers kerdî, va ti kotî ra yî? Mi va pîyê mi sêwregij o. Nameyê Sêwregî rê şaş bî, qet pênêhesîyaybî. Va, kotî der a na Sêwregi? Mi va, Sêwregi qezaya Napolî ya. Xeylê fikrîyayî û yewbinî de nîyada va, ma Îtalya zaf rind zanê, xeletê to çin bo, qezaya Napolîya winasî çin a. Eke Sêwregi Îtalya de bîyêne înan do bizanayêne, Sêwregi qezaya Riha bîye, Riha zî şaristanê Tirkîya bî. Merdimê welatê ma rind ê, aqilê înan bol o. Îtalya zanê, Fransa zanê, Çînîstan zanê, bêvanîstanî zanê. Labelê welatê xo nêzanê. Seba ardimê welatanê bînan (ê ke kişta bîne yê dinya der ê) can danê, seba înan şîîran nusenê, qandê înan şîn kenê. Kitabê ke dejê dewijanê Falanîstanî tede nusîyayî yo, dest ra be dest fetelnenê. Şarê welatê mi rê piştîya xo açarnayî ya, înan nêvînenê, nêşîkînê înan bivînê.”

Ti zî zana no anektod ra dima şarê ma zaf raye girewta. Ewru êdî her kes welatê ma heta be dewanê ma nas keno. Ma wazenîme ke pers bikerîme, gelo durum seba ziwanê ma zî wîna yo? Ti derheqê xebatanê ziwanê ma de çi fikrîyenî?

Ma se vacî, ez henî guman kone waxtê Yilmaz Guneyî dayîna zor bî, coka no durum tenê kî zereyê mordemî dezneno. No anektod de Yilmaz Guney se vano ez zaf rind fam kone. Waxtê ey de keşî belkî zonê ma de ju maqale bîle nênusnaybî, tabî ke tay estîbî zê Saîd Kirmizitoprakî, zê Necmettîn Buyuykkayayî. Hama di-hîrê tenî bî. Keremê Heqî sukur ke nika zonzanoxê ma estê, kitabî, kovar û perlodê ma estê, unîversîteyan de kursîyê ma estê. Nika ma zonê xo ser o, fekanê zonê xo ser o û zonê standardî ser o munaqeşe kenîme û sanenîme têver. No het ra durumê ma ê waxtan ra dayîna rind o. Ama çîyode bîn esto ke serê moredemî zaf dezneno: ê waxto de xort û kenekonê ma zereyê kêyan de zon musayêne û îno rê royê zonî eskera bî. Hama nika genconê ma zon xo vîr ra kerdo, ya kî amê sûkê, uca de binê tesîrê zononê bîno de mandê, zonî kutê têmîyan. Rast a, qeyret kenê musenê hama kêmî yo. Binê na mesela ra çiton vecînîmê nêzon, yanî barê ma giran o. Ju kî ez ruyê konserû ra sûke bi sûke gêrone. Qoçgîrîye ra heta Sêwregi, çi heyf ke sarê ma domananê xo de zonê xo qesey nêkeno. Domanû ke zon qesey nêkerd o zon mireno. Domanî can danê zon. Goreyê fikrê mi wertê 20 serrû de zonê ma vîndî beno. Hama ju sansê ma esto, o kî mekteba de ebi zonê ma perwerde yo. Zobîna sansê ma çin o. Domanî ke mektebû de zon bimusê o waxt onca zon beno cinde.

“Domanû ke zon qesey nêkerd o zon mireno.”

Ti kilamanê xo bi fekanê heme kirmanckî/dimlkî vanî. No wazîyet zî eleqayê şarê ma hîna vêşî anceno. Fekan yewbinî ra keno nêzdî, şar yewbinî hîna weş fam keno. Ma na mana de xebatanê to zaf muhîm vînenîme. Ti do nê xebatanê xo rê dewam bikerê?

Nay ra 15 serrî raver mi ke bi fekê Piran û Amedî ra albumê xo de deyirî vatî, tayê hunermendanê Dêrsimî mi rê serevde kerd, vatî “ti zonê ma xerepnena”. Nîno vatêne qa mi bi xo zon henî vurno, yanî nêzanê zonê ma a het de henî yeno qesey kerdene. Mi kî înû rê va ke, “Mi nêxerepno, înû çiton vato mi aynî henî vato”. Yanî, Dêrsim ra teber zon nêzanê ya kî qebul nêkenê, no fikro kanperest çi heyf ke hetê Çewlîg û hetê cêrî de kî esto. Kes keşî qebul nêkeno, her kes vano o bîn xelet qesey keno. Çi rind ke mi bi fekanê bînan ra deyîr û lawikî vatî, sarê ma jubîn ra xeberdar bî. Ez henî guman kone mi heta nika albumanê xo de xeylê mintiqawû ra kilamî vatî û ez wazone nîya dewam bikerî karê xo dayîna xorî û zalal kerî. A bixeyr!

Verî ra fekê Sêwregî dêrsimîjan rê xam ameyêne yan zî fekê Çewlîgî sêwregijan rê xam ameyêne. Labelê bi xebatanê to kirmancî fekê mintiqayan şinasnenê, yewbînan fam kenê. Çarçewaya no wazîyetî de standardîzasyonê kirmanckî ser o ti çi fikrîyenî?

Ez vacî kovara Vate de bî, mi standardîze ser o nusteyêde Nadîre Guntaş Aldatmaze wend, fikrê xo wes bî. Ez bi xo zonzanox nîyo, hama zonê ma kotî de, çiton yeno qesey kerdene û çiton yeno nustene, teqîb konê û wazon ci ra bimuşî. Goreyê fikrê mi kî zonode standard lazim o. Na het ra ez kar û gureyê komela Vateyî rind vînone. Hama beno ke tayê kî zobîna fikir kenê, ma gune zerehîra û comerd bîme. Karê standardîze de taqiz tayê problemî kî peyda benê. Ma ke ju kilama kane gurete û tenê modernîze kerde, beno ke hetê otantîkî ra mane û germîya xo tenê biremo. Standardîze kî çîyode nîyanên o. Zono ke standardîze beno, hetê otantîkî ra tenê beno serdin hama na mesela xora standardîzekerdişê her zonî de vecîna. Coka hetê ra zonê standardî ser o bigurîme, hetê ra kî fekû rê wayîr bivecîmê û biseveknîme, germîya fekû zobîna wa. Ebi na qisawete ma tayê havalî amayîme têlewe û ju perlode (kovare) vete, perloda “MA”. Perloda “MA” de her kes goreyê xo nusneno, her kes çiqa zano henî nusneno. Înay ke zonê ma de nusnenê xora zaf senik ê, ma motîvasyonê înû gereku bi şindoran mesiknîme. Tayê perloda “MA” de bi alfabeya Bedîrxanî, tayê bi alfabeya Jakobsonî tayê kî goreyê xo nusnenê û vanê “nuşteyê mi redakte mekerê”. Înû kî qebul kenîme. Çayê? Raştî kî sarê ma ra zaf kes hona nêzano ke zonê ma çiton yeno nustene. Bi xo wa perloda “MA” de bivênê û qerarê xo bidê. Tabî kî hedefê ma folklorîk o, ma wazenîme her kes bi fekê xo binusno û sarê ma fekanê bînû kî nas bikero. Mîsal, mordem Perloda “MA” de fekê Gimgimî kî nas bikero, ê Mutkî kî. No çîyode normal o. Çike zonê ma de tarîxê nusnayîşî hona zaf newî yo. Tayê havalonê ma perlode nêgurete, vatî “Sima bi alfabeya Bedîrxanî nênusno, ma perlode negênîme.” Eslê xo de bi alfabeya Bedîrxanî kî tey nusteyî estê. No hukm hukmode xelet o. Nay ra des serrî ravêr kamî bi alfabeya Bedirxanî nusnayêne? Keyê mi de arşîvê vîst serrû esto, ez henî zone vçst serrî yo bi zonê ma zaf kitabî, perlodî, helbestî û makaleyî vecîyê. Nîno ra xeylê tene bi alfabeya Jakobsonî amê nustene, taynû kî goreyê xo nusno. Nî serronê peyêno de bi alfabeya Bedîrxanî kitabî û kovarî zedîyayî. No çîyode zaf rind o û tarîxî yo, hama gerek o mordem ê verêno meerco peygoşî. Taye estê hetê polîtîk zaf tujî yê, zararê îno ma rê zaf o. Siro ke perloda “MA” vecîyê, Çewlîg de ju naskerdoxê mi perlode girota berda Egitim-Sen. Des tene uca de nê be ro. Vano, ez hewtê ra tepîya şîyo Egitim-Sen, ju malimî des tenî perlodî peyser ardî day mi û mi rê vat ke ““Δ yê sima ser o kulike çin a, coka ma nîno nêwanenîmê.” No senê verhukm o, mordem çaye nîya zereteng beno. Ez vanû zon royî (ganî) ver der o, ma waxto herre biercîme ser, tayîne “î” ser o derdê kulike giroto. Nî ke zere ra qeyretê zonî bikerê nîya nêkene, derd û kule nîno sîyaset o. Înan rind nêkerdo. No ziwan de çiqas ke materyalî estê, gerek ma hemîne rê wayîr bivejîme. Mîyanê zemanî de awe raya xo vînena û ma caye de taqize îttîfaq kenîme, çike yew welat de, yew ziwan de hîrê alfabeyî nêbenê. Serra 1980 ra be nat bi alfabeya Bedîrxanî nuşteyî estê. Mamosta Malmîsanijî serra 1979-1980 de hîkayeya xo ya verêne bi na alfabe nuşta. Labelê seke ti zî vanî problemê ma yo bingeyin ciwîyayîşê kirmanckî/dimilkî/kirdkî/zazakî yo. Verê cû ma gereke materyalanê kulturê xo arê dîme û înan biseveknîme, eynî wext de zî tabî ke ziwanê xo biresnîme yew standard. Çike nuştene de ziwanode standart elzem o.

“Goreyê fikrê mi kî zonode standard lazim o. Na het ra ez kar û gureyê komela Vateyî rind vînone”

Ma zanenîme ke ti leyê muzîk de edebîyat û folklorê ma rê zî eleqadar a. Tenê zî bahsê xebatanê xo yê edebî bike. Ti nika derheqê edebîyatî de senî kar kenî?

Kitabê mi esto, nameyê xo Hayîg o, çar serrî raver Fam Yayincilik ra vecîya. Zobîna kî ez Perloda MA de nusnone. Hama zafêrî ez seba lawikonê xo helbestû nusnone.

Kitabê to zî sey kilamanê to folklorîk o. Tey tehmê mîtolojî esto, tehmê felsefeyî esto, tehmê sanikanê ma esto. Merdim wazeno ke hîna zaf biwano. Madem ti hende weş nusena, çayê dewam nêkenî?

Ez wazone bunusnî hama na serrû kar û barê mi zaf giran o, seba nustene zemanê mi çin o.

“çiqa ke desbera mi yena, wazone kilamonê xo de çime ra dûrî meşêrî, royê otantîkî daymet biseveknî.”

Muzîkê to, kilamê to zîyadeyê xo klasîkê kirmanckî yê. Mabênê înan de besteyê neweyî zî estê, labelê înan de zî eynî hîs esto. Yanî, kilamî fekê to de veng û rengê kilamanê klasîkan gênê. Ti çi fikrîyenî?

Rast a, tayê lawikê ma hetê muzîkê modernî ra ya kî ma vacîme hetê muzîkê populerî ra hîsîyat gureto, hama bingeyê xo en zêde otantîk o. Ez bi xo kî en zêde muzîkanê otantîkî ra hez kone, coka çiqa ke desbera mi yena, wazone kilamonê xo de çime ra dûrî meşêrî, royê otantîkî daymet biseveknî.

To rengê kilamanê xo yo orîjînal nika bi fekê Sêwregî xemelno. Yanî, vengê royê firatî kewto be mîyanê vengê çemê Mizurî. Ti se vanî?

Ez zaf bextîyar o, 15 serrî yo ke mi na proje xeyal kerdêne. Keremê Heqî sukur ke mi sayîya Qadîr Buyukkayayî de na proje arde meydan. Ez înam nêkone no çîyode tesadufî yo, mordemî ke zerrî ra û can ra waşt, xoza (tebîet) ci rê kêber keno ya. Coka mi hîsê xo defterê albumî de nîya ardî ra zon: “Wusar bî, çemî (laya) bi lerze hetê Firatî ser herêkîyêne. Şenayîya gulîstanê Qadîr Buyukkayayî de vengê Demen û Suwari, vengê Necmettîn Buyukkayayî û vengê ma kewt têmîyan û bî ju. Qadîr Buyukkayayî seba (qandê) xatirê înû destûr da mi, ez kêber ra giroto zere, kaleka baxçeyê ey de mi Vengê Royî hesna.” Zê vatena sima çemî reştî pê.

Ti bi zerrî û can persanê ma cewab kenî, weş û war be! Ma zî waşt ke no heyecanê şima rê ortax bibîme, la Sêwregi ma ra dûrî bîye, ma nêeşkîyayî beşdarê konserî bibîme. Tirkîya de, şaristananê bînan de programê konserî esto? Key dest pêkeno?

Siro ke seba resepsîyonê “Vengê Royî” ez û Qadîr Buyukkaya şîme Amed û Sêwregi, uca de sarê ma zaf eleqedar bî. Ez reyna îta de zaf sipas kone. Ez henî zone bi “Vengê Royî” ma pirdode newe mabênê cerî û corî de ont. Eslê xo de no pird ma ra raver kî Yilmaz Guney û Necemttîn Buyukkayayî ontîbî, çi heyf ke ma rew xo vîr ra kenîme, coka ma albumê xo yadê Necmettîn Buyukkayayî kerd. Dostîna û dezayîna ke ma xeylê waxto xo vîr ra kerdîbî, ez henî zon ke bi na proje onca bîyê rez. Xeyrweşîya azê ma hona xeylê waxt nê pirdî ra yeno sono, na dostîne keno qeyim.

Ma wazenîme payijî onca şîme welat, na asme ma Hollanda, Îsveç û Alamanya de resepsîyonû organîze kenîme, a bixeyr.

Ma bi ameyîşê şima pawenîme, berê welatî şima rê heta pey akerde yo. Şarê ma şima ra zaf hes keno, ma bawerî yê ke ê zî raya şima pawenê.