Kurdê Xorasanî – I

Xorasan kotî yo?

Herêma Xorasanî vakurê rojhelatî yê Îranî û vakurê Tirkemenîstanî, mabênê koordînatanê  N(36.5–38.3)˚ û E(56-61)˚ der a. Girsîya Xorasanî nêzdîyê 64.144 km² yo, şaristanê muhîmî kî Aşxaneh, Bojnurd, Şîrvan, Qoçan, Daregaz, Doroongar, Radkan û Çenaran ê. Nînan ra Qoçan, Şîrvan û Bojnur şaristanê girsî yê kurdan ê.

Kurdî senî amey Xorasan?

Kurdê verênî seserra 16. de çaxê safewîyan de amey koç kerdene bi Xorasan. Seba ke destpêkê seserra 16. de mabênê safewî û osmanîyan de ceng estbî, kurdî werteyê di hêzan de mendîbî. Herbê Çaldiran o ke 1514 qewimîyaybî û tede osmanîyî kewtîbî ser. Netîceyê nê cengî ra welatê kurdan hetê her di împeratorîyan ra bî lete. O ra dime kurdî hetê ra bi Anatolîya Rojawan û Mîyanêne, heto bîn ra kî koç bîy bi Xorasan. Kurdê  bînî ke bar bîy bi Anatolîya Rojawanî, ê yenê nêzdîyê Yunak, Haymana, Cîhanbeylî, Anqara, Tokat, Yozgat, Çorum û Amasya. Nufûsê nê kurden wextêde kilm de xeylê bî zêde.

Doreyê 60.000 keyeyê kurdan 1610 de Kurdîstan ra amey berdene bi Xorasan. Semedê nê koçkerdişî sîyasî yo. Safewîyan waşt ke kurdî duştê hêrişê ozbek û qazakan de bivindê û nîya împaratorîye biseveknê.

Cengê Cîhanî yo II. ra dime Kurdîstan werteyê 5 dewletan de pare beno. Parçeyo girs Tirkîya (44%) cêna, aye ra dime Îran (30%), Îraq (18%), Sûrîye (6%) û Yewîya Sovyetan (2%) welat pare kenê. Nê dewletî parçeyê Kurdîstanî ke destê înan der o, ancîya werteyê xo de parçe kenê, dew û şaristanan vurnenê. Xorasan kî bi mantiqê nê sîyasetî ra beno di parçeyî: Xorasanê Vakurî û Xorasanê Razavî.

Halo nikayên çitur o?

Seba ke kurdê Xorasanî Kurdîstanê Vakurî ra amey, ê kurmanckî qisey kenê. Binê tesîrê şîîyanê Îranî de bawerîya înan mabênê sunî û şîîyan de pare bena. Kurdê Xorasanî hetê ra kok û kulturê xo rê wayîr vejîyay, la heto bîn ra kî girêdayîşê înan bi welatê xo pede-pede bî şenik.

No taw Xorasan de 1,5 mîlyon ra zêde kurdî ciwînê, nînan ra 60% dewan de, 35% şaristanan de û 5% koçer ê. Zafêrîya înan lehçeya kurmanckî qisey kena.

Heta nika kurdanê Xorasanî besenêkerd ziwanê xo de perwerde bivînê, sermîyanê şaristananê înan kî kurd nîyê. Hîna kurdkî û rêxistinbîyayîşo sîyasî, kulurî ya kî seba semedanê perwerde û sîvîlan qedexe yo. Kurdî wayîrê îstasyonê radyo ya kî televîzyonî nîyê. Roşnvîr, sîyasetkar û aktîvîstê kurdî hîna binê zordarî û teda de weşîya xo ramenê.

[divider] [/divider]

Çime: Dr. Afrasîab Şekofteh, The Kurds in Khorasan, North-east of Iran (Kurdê Xorasanî, Vakurê Rojhelatî yê Îranî), http://www.cskk.org/en/modules.php?name=News&file=article&sid=19