Ziwan mîyanê kesan de yew hacetê têkîlî yo. Helbet çinbîyayîşê ziwanî ra raver însanan jubînî mîyan de têkîlîya xo bi çîyanê bînan arda ca. Ê çî kewtê hurînda ziwanî. Bi ê hacetan însanan zereyê wextêde zaf derg de têkîlîya xo daya dewamkerdiş.
Roja ke însanan dest kerdo ci û têkîlîya xo bi ziwan arda ca, a roje ra hetanî ewro mitleq her wext problemê ziwanan bîyê. Ziwanan wext mîyan de xo vurnayo û goreyê rewşa wextî ameyê qiseykerdiş. Çekuyê ziwanan goreyê muhtacîya wext û însanan ameyê nuştene û ameyê wendiş. Yeno zanitene ke ziwanî qet wextê kî bê problem nêbîyê, naye ra dime kî nêbenê. Na yew realîte ya.
Helbet ziwanan mîyan de problemî cîya-cîya yê. Ziwanê ke tarîx mîyan de azad mendê, problemê înan daha şenik ê. Ziwanê ke tarîx mîyan de kewtê binê bandura dewletanê kolonîstan, problemê înan daha zêde yê, daha zor ê. Helbet na rewşe bi îqtîsad û bi kultur zaf eleqadar a. Serdestê îqtîsad û kulturî na serdestîya xo kulturanê bindestan ser o kî anê ca.
Wextê mucadeleyê neteweyî de şarê ke bi mucadeleyê newteyî azad bîyê, ziwanê înan kî azad bîyo. Wextê têkoşinê neteweyî de kurdî azad nêbîyê û bindest mendê. Ziwanê kurdan kî bîyo ziwanêde qedexe. No problem binê înkarkerdişê kolonîstan de bi se serran o ke dewam keno.
Ha kurmanckî, ha kirmanckî, no derheq de qet ferqê çin o. Problem seba lehçeya kurmanckî cîya, seba lehçeya kirmanckî cîya nîyo. Problem yew problem o, çareserîya problemî kî yew a. Çimke şarê Kurdîstanî kamcîne lehçe qisey keno wa qisey kero, peynîye de kurdkî qisey keno. Şar yew o, ziwan yew o, problemê ziwanî yew o, gere derman kî yew bo.
Rewşa ziwanê kurdkî nîya r’ a. Na rewşe kî yew realîte ya. Na realîte ser o munaqeşeyî zêdîyê, fayde nêana. Ziwan (kurmanckî-kirmanckî) ziwanê pêroyê kurdan o. Problem problemê pêroyê kurdan o.
Pekê çareserîya xo çik a ?
Merdim şîkîno vajo, karo en muhîm xebata ke seba raxelesîyayîşê ziwanê kurdkî (kurmanckî-kirmanckî) yena kerdiş, her ca de, her rewşe de sey yew kar bêro ca. Seba çareserîya problemanê ziwanê kurdkî çi yeno fikrkerdiş, çi xebate yena kerdiş, gere seba hur dimîna lehçeyan yew bo. Fikrê cîyayî zerar danê raxelesîyayîş û raverşîyayîşê ziwanê kurdkî.
Helbet kurdê ke kirmanckî qisey kenê seba kirmanckî, êyê ke kurmanckî qisey kenê seba kurmanckî ganî xebatanê xo bîyarê ca. Kotî bîyarê ca? Zereyê dezgeh û komelanê kurdan de (Mesela Kurdî-der).
Qey? Çimke no problem problemêde pêroyî yo. Çareserîya problemî kî gere pêroyî bo. Wezîfe wezîfeyê têde kurdan û wêzîfeyêde pêroyî yo. Gere her komela kurdan bi xebatanê xo lehçeyanê ziwanê kurdkî bîyaro nêzdîyê jubînî.
Qey? Çimke ziwanê kurdkî, her çiqas ke lehçeyanê cîyayan ra yeno ca kî, o yew ziwan o. Armanc jubînî ra dûrîkerdişê lehçeyan nîyo, nêzdîkerdişê lehçeyan o.
Merdim şikîno pers kero vajo, ma ewro problemê lehçeya kurmanckî û lehçeya kirmanckî yew ê? Helbet yew nîyê. Çimke her kes zano ke problemê lehçeya kirmanckî problemanê lehçeya kurmanckî ra daha zêde yê. Coka kesê ke kirmanckî (zazakî) qisey kenê, gere seba lehçeya kirmanckî daha zêde xebate bikerê.
Kotî? Zereyê dezgehanê kurdan de.
Merdim şîkîno pers kero vajo, ma dezgehanê kurdan hetanî nika no derheq de çi gure ardo ca? Ni derheq de kurdê ke kirmanckî qisey kenê, şikînê dezgehanê xo rexne bikerê.
Qey? Çimke ewro lehçeya kurmanckî goreyê lehçeya zazakî cayo daha rind der a. Dezgehanê kurdan de kî her xebate seba raverşîyayîşê kurmanckî yeno viraştene. Na xebate derheqê hur dimîne lehçeyan de yew nêno viraştene.
Pekî seba raxelesîyayîş û raverşîyayîşê kirmanckî çi? Se bêro kerdiş? Eke merdim bi dore binuso şikîno vajo:
- Medyaya kurdan seba lehçeya kurmanckî çi xebate kena, seba lehçeya kirmanckî kî gere a xebate bikero (Rojname, radyo, kovare, televîzyonî ûêb.).
- Dezgehê kulturê kurdan hur dimîna lehçeyan rê gere yew xizmet bîyarê ca.
- Partî, beledîya û komelanê kurdan de hur dimîna lehçeyî gere yew eleqe bivînê. Her mana de seba lehçeya kurmanckî çi yeno kerdiş, gere seba lehçeya kirmanckî kî o bêro kerdiş.
- Alfebeya ziwanê kurdkî de problem çin o. Alfabeya Bedîrxanî lehçeya kurmanckî de bê problem yena şuxulnayene. Na alfabe lehçeya kirmanckî de kî sey kurmanckî gere bêro şuxulnayîş.
- Standardîzekerdişê kirmanckî ser o xebate dewam kena. Mîsalo en eşkera xebata Grûba Xebate ya Vateyî ya. Gere naye ra dime nuştiş û wendiş hêdî-hêdî goreyê standardî ra bêro ca.
- Lehçeya kirmanckî de nuştiş û wendiş hona zaf şenik o. Na rewşe kurmanckî de kî hona problemêde zaf girs o. No problem problemê pêroyê kurdan o. Problem problemê ziwanê kurdkî yo.
- Dezgehê kurdan lehçeya kirmanckî û kurmanckî yew nêcênê. Gere hur dimîna lehçeyan yew bicêrê.
- Resmîyet û perwerde de gere hur dimîna lehçeyî eynî qîymet bivînê.
Bi vatişo kilm, problemê ziwanê kurdkî zaf ê. Nê problemî problemê lehçeyanê kurmanckî û kirmanckî yê muşterek ê. Feqet problemo en girs nêwendiş û bêeleqadarîya şarê kurdî ya. Eke şaro kurd bi zere û can bi ziwanê xo biwano û binuso, problemo en girs mîyan ra wurzeno ra.
Alî Beytaş
Bıra Ali sare ma wena zere xo de probleme esta i wena zerede xu de zelal niye, ma şere dorme xu keme, çı vineme ywe kaos. Herkes xore yew Alpabe veto u rara sono, Kurmanciyede no problem çino pere biye yew u yew alpabe nusene. Sare ma xu şaş kerdo, ma se bıkıme? Pirke u Galıke ma zone xore vatene Kırmancıke nıka nezon kotra veciyara i illay vane zazki, ez zanon tene hetura xora zazaki vane,. Ama i ye xora zaza vane i vane ma Kurd nime i werde kene tewerte. Nu problem ma ra zaf xırabino, ma wena na problem ra dame per. Ez vazon ma nu problem eke mebene ma werde ra verdeme. Ra cetın ne biyene.
Weşiyede bımane
Bıra Ali sare ma wena zere xo de probleme esta i wena zerede xu de zelal niye, ma şere dorme xu keme, çı vineme ywe kaos. Herkes xore yew Alpabe veto u rara sono, Kurmanciyede no problem çino pere biye yew u yew alpabe nusene. Sare ma xu şaş kerdo, ma se bıkıme? Pirke u Galıke ma zone xore vatene Kırmancıke nıka nezon kotra veciyara i illay vane zazki, ez zanon tene hetura xora zazaki vane,. Ama i ye xora zaza vane i vane ma Kurd nime i werde kene tewerte.Weşiyede bımane
Nu problem ma ra zaf xırabino, ma wena na problem ra dame per. Ez vazon ma nu problem eke mebene ma werde ra verdeme. Ra cetın ne biyene.Weşiyede bımane
Serva nusta tuya rindek zaf sipas birez Beytas. Ez hevi kena nejdiye de yew kanale televisione kirmancki beno ra (bi ziwane standarda Grûba Xebate ya Vateyî). Badana ziwane ma zaf raver sono. Cike heze television zaf xirto na deme de.
Ma îfadeya “dezgeyê kurdan” ra çi fam kenê? Wexto ke merdim nameyê dezgeya xo “kurdî” pana, beno kurdî? Pratîk de dezgeyê “kurdan” sey dezgeyê “kurmancan” gurêyenê. Kurdî xetayanê zaf girdan kenê, la xebera înan bi xo ra çin a. No hal beno ke telafî bibo, çimkî merdim xebatanê dezgeyanê xo heme lehçeyan de bikero, şikîno telafî biko. Labelê neşrîyat de zî xeletî estê. Mesela; merdim ferheng amade keno nuseno “Kurdî-Tirkî” labelê ferheng tena “kurmanckî” yo. Qey nêbo mîyanê parantez de “zaravaya kurmancî” binuso. Ez wazeno derheqê mantiqê nuşteyî de zî çîyêk vajo: Kurdayetîya ma (kirdan/zazayan/kirmancan) muhtacê tescîlê kurmancan nîya. Ma mecbur nîyê kurmancan ra îcazet bigêrê. Dezgeyê kirmancan (zazayan) zî dezgeyê kurdan ê, dezgeyê kurmancan (kirdasan) zî. Ma mecbur nîyê şêrê înan ra çîyêk biwazê, ê noterê ma zî nîyê. Heme wasiteyê medya û dezgeyanê înan estê. Ê bixo ganî nîyetê xo eşkere bikerê û ma ra vajî: “Ma wazenî ke nîmeyê weşanê TV û rojnameyê xo bikerê kirmanckî, bi keremê xo ra ma rê ardim bikerê”. Hetanî ke înan wina nêva, ma çi vajî veng ra şino.
Birêz Beytaş bi jû zono/nuşteyo rindek ra fikrê xo rind/weş îfade kerdo. Eceb ju kurmanco ke dezgehê kudan de xebat keno na cumle ra çi fehm keno, çi yeno hêşê ey “… Armanc jubînî ra dûrîkerdişê lehçeyan nîyo, nêzdîkerdişê lehçeyan o.” Go vajo; ma vanî “bîst” kirmancî vanî “vîst”, ma vanî “zava” ê vanî “zama”, ma vanî “xweş” ê vanî “weş” … madem zonê ma ju yo wa ê kî jê/zey ma vajî. Hem kirmancan mîyan de kî çekuyê “heval, cîran, gede, …” est î, çi hewceyo “embaz, embiryan, doman/qij …” binusî, wa kirmancî giranîya xo biderî forman û kelîmeyanê muşterekan ser.
Armancê ma gerek ne durîkerdiş ne kî nizdîkerdişî lehçeyan bibo. Xayeyê mayo tek gere zonê xo ganî/candar tepîştiş, ey çinbîyayîş ra xelasnayîş bo. Semedê nê xaye zî ganî zazayî bi xo wayîrê dezgehan bibî.