Ma bixeyr dî, birêz Wusên. Keremê xo ra ti şîkîna bi kilmîye xo bidê nas kerdene?
Xeyr bi selamet, Alî bira. Nameyê mi Wusênê Gestemerde yo û ez serra 1967 de dewa Gimgimî ya Gestemerde de ameyo dinya. Domanîya mi Gestemerde de vêrde ra. Panc serrî dibistane dewa xo de wende. Mektebo mîyanên kî yew serre Gimgim de, di serrî kî Uskira (Çaylar) de wend û serra 1985 de ez bîya mezun. Zaf serranê qican de mi maya xo Xezale kerde vîndî û cuye ra derba virêne gurete. Serranê 1987 de vejîyayo xerîbîye û di-hîre serrî şaristananê Tirkîya de xebetîya û mi kî zê her kesî xeylê qar û qotikê xerîbîye ont. Serra 1990 ra nat ez Ewropa der o. Zewecîyaye yo, çar domanê mi estê û nika Berlîn de cuya xo ramena. Endamê Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (ÎKK e.V). Berlinî yo û demê kî karê Komîteya Rayeraberdişê Înstîtutî de bi hevalanê xo pîya xebetîyayo.
Serra 2000 ra nat ez ziwan û kulturê xo ser o xebetîno
Serra 2000 ra nat ez ziwan û kulturê xo ser o xebetîno û bi kirmanckî (zazakî) meqale, hîkaye û şîîran nuseno. Heyanî roja ewroyî mi bi seyan meqale û bi desan şîîrî bi kirmanckî nuştî û leweyê naye de reyna xeylê roportajî viraştî. Bi ziwanê tirkî kî xeylê şîîrê mi estê la honde ser o nêvindeno. Serra 2010 ra nat keyepelê DêrsimInfoyî de nuseno û ge-gane kî rojnameyê Yenî Ozgur Polîtîka de nusteyê mi eynê weşanayene. Heyanî nika nuşteyê mi xeylê kovar û rojnameyan de weşanayî. Serra 2012 de mi beşa şîîranê kirmanckî de Xelata Edebîyatî ya Huseyîn Çelebî girewte.
Gelo semedê şîyayîşê to yê Ewropa çi bî? Û reyna, ti tawa yenî welat şinî?
Ez xeylê waxto ke Ewropa der o. Yanî, vîst û şeş serrî yo ke welat ra zaf dûrî kamaxa xerîbîye der îme. Sebebê ameyîşê min ê Ewropa sîyasî nêbî, xanima mi îta Berlîn de bîye û ma zewecîyayîme û henî ameyo. Yanî, ez bi raya zewacî ameyo Ewropa.
Ez şono welat yeno. Bêwelat nêbeno. Waxto ke qalê welatî kenê, xora hetê min o çep zaf dejeno, hem kî zaf. Ez ax û zarê welatê xo yo. Mi yew nuşteyê xo de hesreta xo ya welatî nîya ardbî ra ziwan “…Welat letêde canê ma wo, royê ma wo, azadîya ma wo, hardê ma wo, roj û tîja ma wa, non û awa ma wa, welat axa ma wa, welat sondê ma wo…” Bêguman cuya mordemî de cawo tewr rind, cawo tewr muhîm welatê însanî cayê xo cêno. Bilbil kerdo zereyê qefesê zerrnênî oncîya kî “ax welat, wax welat” vato. Mordem welatê xo caran xo vîr ra nêkeno. Çunke, cawo ke mordem ameyo rîyê dinya, uca henî rehet-rehet kî nêno xo vîr ra kerdene. Cawo ke ti bîya pîl, nişta ro, vaşta ra, gina war o, berba, huya, kayî kay kerdê, bi ziwan û kulturê xo ê cayan de bîya pîl, ma mordem welatê bav û kalê xo se xo vîr ra keno? Welatê însanî se mordemî vîr ra şono? Her tim mezg û royê mordemî der o. Ne yeno eştene, ne kî yenê xo vîr ra kerdene. Belkî hona nê hîsê man ê welatî ma heyat ra girê danê. Mordem se maya xo ra hes keno, virana maye, heskerdena maye se hêcaya na dinya wa, welatê mordemî kî henî r’ o.
Ez ax û zarê welatê xo yo
Wexto ke ti şîyî Ewropa, uca se kerd? Yanî, uca têkilîya şima û dewlete, reyna şarê ma yê ucayî senîn bîye û nika senîn a?
Wexto ke ez ameyo naca, bêzar û bêziwan bîyîme û etabo virên de qasê çand aşman şîyo kursê ziwanê almankî, taye almankî musaya û goreyê şert û şurtanê Almanya mi naca dest bi xebatî kerd û hona kî xebetîno. Problemê ma û dewleta nacayî kî xora honde çin ê. Têkilîya ma û şarê ma yê nacayî kî rind a. Ma hertim terefdarê rindîye yîme, terefdarê jubîyena miletê xo yîme. Ma roja rinde û roja tenge de hertim leweyê qomê xo der îme. Ma wazenîme ke şarê ma organîze bo. Ma wazenîme ke şarê ma dost û dişmenê xo rind nas bikero û goreyê naye hereket bikero. Qasê jubîyena şarê ma qet çîyêde muhîm çin o. Heyanî ke şarê ma xo mîyan de ju nêbî, organîze nêbî, raxelesîyena ma kî çin a. Şarê ma gerek xo ra, welatê xo ra, ziwan û kulturê xo ra wayîr vecîyo.
To senî dest bi karê kirmanckî kerd?
Mi serra 2000 de dest bi xebata kirmanckî kerd. Etabo virên de mi rojê xo bi xo qerar girewt û çêyê xo de dest bi kirmanckî qeseykerdene kerd. A roje ra nat bi ziwanê xo kirmanckî qese keno, bi ziwanê xo fikirîno, bi ziwanê xo waneno û bi ziwanê xo nuseno. No qerarî kî seba mi zaf muhîm bî. Çunke însan bi ziwan û kulturê xo esto, ziwanê însan ke çinê bo, însan kî çin o. No semed ra kî miletê ke ziwanê xo kerdo xo vîr ra ya kî miletê ke ziwanê xo ra wayîr nêvecînê, sahneya tarîxî ra benê vîndî û benê mahkumê vîndîbîyayîşî.
Ê dîyine de kî rojê şodir vaşto ra û şîyo ke çêyî rê non bicêrî û bîyarî ma arayîya xo bikerîme. A roje kî “Roja Mayan” bîye. Mi non çêyî rê girewt û peyser ke ameyo çê, mi nîyada ke dikanê gulan de milet kewto rêze û her kes seba maya xo gulan cêno. Ez kî şîyo çê û resimê maya min o ke dês ra dardekerde yo, mi kelê xo ra ci birna û bi hîsanê xo yê a roje, bi hesret û bi rîya xu ya a roje dakila xo rê bi ziwanê xo kirmanckî yew şîîre nuşte. Yanî, hesret û bîriya dakila mi Xezale bîye sebebê nuştena mi. A roje ra nat hesreta xo, derd û kulanê xo bi kirmanckî ano ra ziwan û nuseno.
Ti endamê Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zaza) ÎKK e.V. Berlînî yî û demê kî karê Komîteya Rayeraberdîşê Înstîtutî de bi hevalanê xo aktîf xebitîyayî. Gelo Ewropa de ewro karê ziwanî senî dewam kenê? Reyna eleqeya gencanê ma yê ziwanê senîn a?
Heya, ez serra 2001 ra nat endamê Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî ÎKK e.V. Berlînî yo. Seke şima kî zanenê komel û dezgehê ma çi heyf ke honde çin ê. Roja ewroyêne de kirmancê ma xo ser o kar û gureyê xo, xizmetê xo kenê. Yan kî zaf embazê ma xebat û xizmeta xo çêyanê xo de kenê hazir û organîze kenê. Komel û dezgehê kirmancan ke çinê bê, mordem nêşîkîno miletê xo rê, qomê xo rê rehet-rehet xizmete bikero yan kî projeyêde hewle xo ver şano û ser o bixebetîyo. No semed ra kî dezgehê zê Înstîtutî seba ma zaf muhîm ê. Înstîtutê ma yê Berlînî raştî kî heyanî nika îmzaya xo eşta binê zaf projayanê hewla û seba ziwan û kulturê ma xeylê xizmete kerde. Nê xizmetî kî qet bêguman bi emeg û keda embazanê ma yê hêcayan ameyê werte. Goreyê mi kar û gureyê ziwanî îta Ewropa de zaf rind şono. Kedkarê ziwanê kirmanckî yê Ewropa zaf rind xebetînê. Raştî kî zaf embazê ma yê hêcayî, zaf embazê ma yê fedakar û cefakarî, zaf embazê ma yê emegdar û kedkarî seba raxelesîyena ziwanê ma kirmanckî şew û roje zerrî û can ra xebetînê. Ewro binê nameyê Înstîtutî de yan kî binê çatîyê Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî ÎKK e.V. Berlînî de embazanê ma seba domanan, seba ziwan û kulturî xeylê kar û xizmete kerda û hona kî kenê.
Ewro oncîya Ewropa de serra 2010 ra nat keyepelê DêrsimInfoyî seranser xizmetê xo bi kirmanckî ano sere, no kî xoser o xizmetêda zaf nazik û hêca wa. Ewro oncîya Ewropa de rojnameyê Yenî Ozgur Polîtîka yew rîpelê xo de seranser ca dana bi kirmanckî, bêguman no kî xoser o xizmetêda zaf nazik û hêca wa. Ewro oncîya Ewropa de xeylê wexto ke keyepelê Kirmanckî Online seranser xizmeta xo bi kirmanckî ano sere, no kî xosero xizmetêda zaf nazik û hêca wa. Ewro oncîya ma îta Berlîn de medyaya sosyale ser o bi kirmanckî dest bi programê Veng û Rengî kerdo, na kî seba ziwanê ma gamêda rind a… Yanî, îta Ewropa de derheqê ziwan û kulturê ma de hona xeylê embazê hêcayî xebetînê û xizmetêda zaf rinde kenê.
Derheqê ziwan de eleqeya gencanê ma esta, la zaf şenik a. Gencê ma yê Ewropa kî ziwanê xo ra mehrum ê. Problemê ma wo tewr muhîm no wo. Gencê ma yê nacayî ziwanê xo nêzanê û honde eleqe nêmusnenê ziwanê xo. Şarê ma yo kirmanc çêyê xo de bi ziwanê xo kirmanckî qese nêkeno. Ma û pîyê domanan çê de yan tirkî yan kî almankî qese kenê. No semed ra kî ti vace mevace kî domanî ziwanê dayîka xo ra mehrum manenê. Gerek gencê ma êdî heşarê sereyê xo bê û xo ra, miletê xo ra, ziwan û kulturê xo ra wayîr vecîyê, no xusûs de mucadele bikerê. Gencê ma kî gerek xo mîyan de organîze bê û seba miletê xo kar û xizmete bikerê. Ma wazenîme ke gencê ma êdî vecîyê mîyan û mesulîyet bicêrê xo ser û barê ziwan û kulturî de kar û xizmete bikerê, ma kî doş ci derîme, destek ci derîme û game bi game raver şîme.
Gencê ma yê nacayî ziwanê xo nêzanê
Almanya de zaf nuştox, hunermend û şaîrê ma yê gimgimijî estê. Têkilîya şima yewbînî de esta, şima yenê têhet?
Ez henî bawer keno ke nuştox, hunermend û şaîrê ma yê gimgimijî tewr zêderî naca Almanya der ê. Raşta kî goreyê mintiqa û herêmanê bînan, ma gimgimijî îta gumra yîme. No kî seba ma gimgimijan zaf çîyêde rind o. Xora têkilîya mi bi xeylê nuştox, hunermend û şaîranê ma yê gimgimijan esta. Honde ke waxt bivînîme, bi embazanê ma yê Berlînî yenîme têlewe û ziwan, muzîk, huner û babetanê bînan ser o kî xo mîyan de hem qese kenîme û hem kî nînan ser o munaqaşe kenîme. Embazê ma yê ke teberê Berlîn ra yê, înan de kî ge-gane bi raya telefonî qese keno, onca qesekerdena ma zafîne ziwan û kulturê ma ser o ya. Seke şima kî zanenê emser komela Gimgimî naca Berlîn de “Şewa Dengbêjan” organîze kerdbîye û na Şewa Dengbêjan de xeylê hunermend, dengbêj û helbestvananê gimgimijan kî şahîye de ca girewtbî. Bêguman na şewa kulturî hem seba ma hem kî seba gimgimijan zaf rind vêrde ra. Nika bê gimgimijan kî gerek nuştox, hunermend û şaîrê ma yê kirmancî binê yew çatî de êdî pêrese û meseleyanê xo hal bikerê û têkilîya xo bi yewbînî bibo.
Xeylê wexto ke şima medyaya sosyale ser o bi nameyê “Veng û Reng” yew bername virazenê. Armancê na bername çi yo û şima şarê ma ra reaksîyonê senênî girewtî û gênî?
Heya, ma medyaya sosyale ser o bi nameyê “Veng û Reng”î çend programî viraştî. Demêde kilm de oncîya dest bi programê Veng û Rengî kenîme. La hona tayê kêmasîya ma hetê teknîkî ra esta, ma ke na kêmasîya xo hal bikerîme, beno ke ma giranîya xo biderîme nê karî ser û ser o bixebetîme.
Armancê ma o yo ke ma kî na pare de seba qomê xo, seba ziwan û kulturê xo xizmete bikerîme. Seke yeno zanitene, zonê ma kirmanckî binê xeta vîndîbîyayene der o. No kî bêguman dej dano ma pêrune. No sebeb ra yo ke ma her kesî rê no xusûs de bêguman kar û xizmete kerdene kuna. Gerek ke mordem cayê ney, cayê ra dest bierzo kar û miletê xo rê kar û xizmete bikero. Ma ke xo ra wayîr mevecîme, kes ma ra wayîr nêvecîno. Na mana de ma kî waşt medyaya sosyale ser o bi kirmanckî yew program virazîme. No semed ra ma kî îta Berlin de bi embaza Fîgen Kocadage xo mîyan de na babete ser o dergaderg qesey kerd û seba xizmetêda nîyanêne rê qerar girewt. Seke şima kî rind zanenê, xizmetêda nîyanêne kerdene kî her hetê ra fedekarîye wazena. Ma kî na fedekarîye girewta çimanê xo ver û ma seba şarê xo, seba bawerîya xo, seba zon û kûltûrê xo û ma dest ra çiqas ke ame, xizmete bikerîme. Na grûba ma kî bi nameyê Înstîtûtê Ziwan û Kultûrê Kirmancî xebetîna.
Reaksîyonê şarê ma kî rind o. Yanî, reaksîyonê tayîne rind o, tayê xo kî rexne kenê. Helbet bê rexne kî nêbeno. Tabî, hona kêmasîya ma kî û xeta ma kî esta. Ma nê probleman ser o vindenîme û hîna çareser kenîme.
Teberê bernama “Veng û Reng”î de ti kirmanckî ser çi xebatan kenî?
Kar û gureyo ke derheqê kirmanckî de bêro kerdene, zaf o. La her çî girêdayeyê îmkanan û wextî yo. Ez kî hewt rojanê hewteyî ra şeş rojî xebetîna. Yanî teqer û tuqer nêxelesîno. No semed ra kî hondo ke mi wext dî, ziwanê ma kirmanckî ser o xebetîna. Goreyê rojeve, goreyê hal û wextî maqale, hîkaye, şîîre nusnena. Nika di projeyê mi estê înan ser o vindena. Na esna de meqaleyê ke, şîîrê ke mi heyanî nika nusnê înan ser o xebetîna, ana pêser, çînena we û kena dosya. Bi kilmekî naye vacî, mi rê honde wext nêmaneno, wexto ke maneno kî dana kar û gureyê ziwanê kirmanckî.
her çî girêdayeyê îmkanan û wextî yo
Derheqê rewşa kirmanckî de ti senî fikirîna? Û reyna, eserê ke ziwanê ma de ameyê weşanayene, ti înan senî vînenî?
Rewşa kirmanckî ser o mordem şîkîno zaf çîyan vaco. Çunke babetêda zaf muhîm a û zaf kî babetêda derg a. Mavacîme rewşa kirmanckî rind a, wille rinde nîya. Mavacîme rewşa kirmanckî xirabin a, wille xirabine nîya. Yanî, ne rind a ne kî xirabin a. La oncîya kî ez rewşa kirmanckî rind nêvînena. Çunke temînatê ziwanê ma çin o. Ziwano ke hetê domanan ra nêame qesey kerdene, temînatê ê ziwanî çin o. Seke temînatê xo çin o, henî kî bi çend kitaban, bi çend kovaran, bi çend romanan, bi çend çîrok û şanikan, bi çend şîîre û hêketan no ziwan ranêxelesîno. Temînatê nê ziwanî doman ê û yew kî gerek mekteban de ziwanê perwerdeyî bo. Çi wext ziwanê ma hetê domanan ra ame qesey kerdene, o wext hona ez şîkîna vacî rewşa kirmanckî rind a. Ma domananê bêsuc û bêgunayan hetê şanîme, ewro şarê ma ziwanê xo ra zaf eleqedar nêbeno. Tewr eleqedar nêbenê, êdî ma domananê bêzar û bêziwanan ra se vacîme? Coka ez rewşa kirmanckî rind nêvînena. La barê kirmanckî de helbet xizmetêda zaf hewle ameya kerdene, ma na xizmete nêşîkîme înkar bikerîme. La çi heyf ke şarê ma na xizmete ra wayîr nêvecîno. Ewro kedkarê ma seba raxelesîyayîşê ziwanê ma kirmanckî şew û roj xebetînê, mucadele kenê, la kes destek nêdano nê kedkaran. Honde ke ma vato û ardo ra ziwan, êdî eciz û bêzar bîyîme. Her çî nawo verba çiman o. Kal û pîrê ma yê ke kirmanckî qese kenê, ê kî ma mîyan ra koç kenê û şonê heqîya xo. No sebeb ra kî hûmarê qesekerdoxanê kirmanckî serre bi serre beno kêmî. No kî henî musneno ke emrê ziwanê ma serre bi sere beno kilm. Seba ke emrê nê ziwanî derg bo, gerek no ziwan hetê domanan ra bêro qese kerdene.
gerek no ziwan hetê domanan ra qese bo
Derheqê eseranê kirmanckî de her yew eserê kirmanckî seba ma xizna wa. Ewro na xizna kitabanê kirmanckî henî musnena ma ke ziwanê kirmanckî û edebîyatê kirmancî ameyo cayêde zaf muhîm. Helbet raxelesîyena ziwanê kirmanckî giredayîyê zaf çîyan a. La goreyê mi, damara canê ziwanê kirmanckî ra yewe kî edebîyat o. Yanî, damara canê ziwanî ya tewr muhîme ra yewe kî edebîyat o. Ziwano ke edebîyatê xo raver nêşî, raxelesîyena ê ziwanî kî bêguman çin a. Edebîyat can û ruh dano ziwanî. Ci rê beno perr û bask. Gerek şarê ma na xizmeta hêcaye ra wayîr vecîyo, wayîr vecîyo ke na xizmeta hêcaye nîya dewam bikero û şoro. Nê kitabî ke nêameyî girewtene û hetê wendoxan ra ke nêameyî wendene, o taw qedr û qîymetê keda însanî kî nêmaneno.
Bê karê nuştişî, ti çinayî de eleqedar bena?
Bê karê nustişî çîyo ke ez eleqedar bî, na esna de çin o. La mi çiqas waxt dî, şîîre wanena.
Naye ra tepîya derheqê ziwan û edebîyatê ma de projeyê to estê? Eke estê, nê çi yê?
Projeyî zaf ê, şikir. Seke mi vat, nika di projeyê mi estê û nika înan ser o vindeno. Mi dest de çapkerdene rê hazir xeylê şîîrê mi estê, wazeno nê şîîrê mi êdî edebîyatê kirmanckî mîyan de wa cayê xo bicêrê. Ê dîyine, nuşteyê ke mi heyanî nika nuştê, wazena ke nê nuşteyanê xo ra tayîne weçînî û yew kitab de bîyarî peyser. Êdî çi wext se beno nêzano, la zaf çi kî giredayeyê îmkanan ê. Eseranê edebîyatê kirmanckî ser o kî yew projeyêde min i newe esto û naye ser o fikirîno…
Seba nê roportajî ez zaf sipas kena û xebatanê to de serkewtene wazena. Bimane weşîye de.
Ti kî weş û war be û ez kî kar û gureyê to de to rê serkewtene wazena.
Alî Aydin Çîçek/DêrsimInfo
