Roşanê Gaxanî her serre zimistanan hetê kurdanê elewîyan ra yeno bimbarek kerdene. Gaxan roşanêde kan o û goreyê mintiqa û tradîsyon ra peynîya aşma kanûne ra heta sereyê aşma çeleyî yeno bimbarek kerdene. Tede kî hîrê rey hîrê rojî roje yeno girewtene. Labelê no roje jê (sey) rojeyê xirîstîyan û muslumanan hende çîp nîyo û aye ra kî dot sembolê mirozinîye ney, wa yê şayî yo.
Mîtolojî û kokê Gaxanî ser o hîna zêde nêno zanayene. Roşan zafêrî Dêrsim û Gimgim de hetê kurdanê elewîyan ra yeno bimbarek kerdene, ta-tayê kurdê musluman, êzîdî û kakayî kî Gaxan ya kî roşanêde nîyanên ke maneno ro Gaxan, nas kenê. Ju (yew) teorî ra gore Gaxan roşanêde kan ê armenîyan o, labelê ewro zêde armenî ke Gaxan bimbarek kenê, nêmendî. Hetkarê nê teorî o yo ke werteyê Gaxanî û roşanê xirîstîyanan Noelî de xeylê paralelî estê û Gaxan kî kuno wextê Noelî yê xirîstîyananê ortodoksan. Teorîya bîne ra gore kî Gaxan roşanêde natîvo dînî yê Dêrsimî yo. Juna (yewna) teorî vana ke Gaxan wextê zerdeştan ra mendo, înan de kî roşanê Gaxanbarî estîbî.
Çiqas ke her ca de Gaxan cîya-cîya bimbarek beno, ristimê edetî her ca de ju (yew) o. Tede ju (yew) “Kalkek”, ya kî “Kalê Gaxanî” esto ke bi (ebe) herdişo derg, bastone û turik çêyan (keyeyan) ra fetilîno. Leyê ey de kî cinîya xo “Fatike” (ya “Cinîka Kalî” ya kî “Pîre”) esta. Ge-ge beno ke merdimêde (mordemêde) rîsîya bi nameyê “Ereb”î tey esto. Normal de dewe de hîrê kesî bi nimitkî kunê kinc û kisvetê nê hîrêmena (her hîrêyan) û henî dorme de fetilînê. Naye de ê benê mêmanê şarî, pere û werd kenê top, Kalkekî kî xeyrê xo vano. Kayê miletî yo ke ceribnenê Fatike biremnê û Ereb û Kalkekî ceribnenê virênîye ro remnayîş bidê. Wexto ke Kalkek şono beno mêmanê şarî, tayê cayan de nîya vanê:
Serê serre, binê serre
Kalik na yo çêber de ameyo zere
Xizir, çimê kesî pey de meverde
Peynîye de her kes Gaxan bimbarek keno, reqeşîno, werd û nîyaz pojeno, pêro pîya roşanê Gaxanî roje ra tepîya bi keyf û şayîye vêreno ra.
Hetê dînî ra kî Gaxan de minetî estê. Nînan ra ju (yew) nimûneyê Dêrsimî no yo:
Ya pasayo kan, xeyrweşîye so, oxirê to rakerde bo
Ya pasayo ke nişto ro, ti weşîye, bereket, aştîye bîya
Xeyra xo werteyê hometa xo de waze. Risko xeyr ma de
Ya Duzginê Kemerî, ti ajîyê ma mede,
çimê hometa xo rayû ra û olaxû ra meverde,
heto ju de kî yê ma
Ya Xizirê saeta tenge, saeta maya tenge de to birese,
az-uzê ma tenge de meverde
Ya Awdil Mursa, ti limo serdû ma û az-uzê ma rê dûrî bere
Ya Heq, xezebê to estê,
xezna to de bimanê
Ma ebe ajîya cîgere terbîya mekere
Ya Ana Fatma, ti bextê xeyrî az-uzê ma de,
sitsizû, arsizû az û uzê ma rê dûrî bere
Ya Des û Di Îmamî, sima ma û az-uzê ma qeterê xo ra dûrî mefîyê
Ya Heq, lokmeyo ke to dana, ma ebe rîwayîs ma werdene de
Ya jîyar û dîyarî, sima hometa xo tenge de meverde,
heto ju de kî ma
Ya Rama Olî, saeta tenge de derese
Ya Olî Mehemed, sima azê ma harmorê ma mekere,
az û uzê dîne kî harmorê dîne mekerê
