Wext wextê kurdkî qiseykerdişî yo – Alî Beytaş

Hevalan ra yew hebî mi ra pers kerd vat, “Yaw, ti bi ziwanê xo yê dayîke nusena, labelê kam waneno ke? ” Duştê nê vatişî de ez qet şaş nêbîyo. Çimke mi kî zanit ke kes bi zerrî û can ra nêwaneno.

Eke ma na rewşe derheqê ziwanê kurdkî de xeyal bikerîme, rewşa ma qet rind say nêbena. Çimke ziwanê kurdkî ewro namûs û şerefê kurdan say beno. Bitaybetî seba ma kurdan kî heto en muhîm no yo.

Eke ma rewşa wendişî pêroyî ra hetanî taybetî analîz bikeme, vînenîme ke no problem seba kurdan teyna nîyo. Problem seba pêroyîya Tirkîya yo. Problem seba kulturê temamê Tirkîya yo. Heto bîn ra kî qedexekerdena ziwanê kurdkî zereyê zehna kurdan de famkerdişêde kor ardo meydan. Na rewşa kurdan seba eleqa ziwanê kurdkî de zaf muhîm û esas a.

Wexto ke ma qayîtê pêroyîya Tirkîya bikeme vînenîme ke wendiş û nuştiş zaf- zaf pey der o. Na rewşe seba kurdan daha peysermende ya (Kurdî wextê de zaf dergî de asîmîle bîyê kî wendişê înan raver nêşîyo).

Pêroyê Tirkîya de rewşa wendişê rojname qasê 4 ya kî  4,5 mîlyon û nêm o (bi ziwanê tirkî). Qalîta nê rojnameyan kî merdim şîkîno rexne bikero. Nufuso ke wayîrê wendiş û nuştişî yo kî qasê 80% o. Şaro ke tewr kitabxane nêdîyo, gorê pêroyê nufusê Tirkîya qasê 40% o. Zafêrê nînan qet kitabxane nêdîyo , 70% tewr nêwaneno. Wendişê maliman 63% yo , malimê ke nînan ra peyde manenê kî tewr nêwanenê. Êyê ke  biserûber (întîzamin, nîzamin) wanenê, qasê 1% ê. Merdimê serê xo xeylê raver şîyê, ê kî qasê 95% televîzyon tamaşe kenê.

Hûmaranê corî ra kî kifş o ke eke wendiş û nuştena şarê pêroyê Tirkîya 100% bo kî zaf çî nêvurîno.

Pêroyê rewşe nîya bo kî derheqê nêwendena kurdan de no yew qusur say nêbeno (bi tirkî û bi kurdkî). Rewşa kurdan ser o ke analîz  bêro viraştene, ganî kurdî ewro daha zêde biwanê û binusê (bi kurdkî). Na rewşe seba ameyoxê înan zaf muhîm a. No derheq de kî ganî projeyê xo bibê.

Bi serran kurdkî qedexe bîyo. No ziwan bi fek kî hetanî nika amo. Ameyîşê xo bi kilame, sanike û destanan o, yanî edebîyato fekkî. Ewro lazimo ke têde kurdî bi wendiş û bi nuştişê xo no edebîyat bikerê edebîyato nuştekî. Na rewşe kî, lazim o ke bi şarê kurdî bêro ca.

Ewro ziwanê kurdkî bîyo ziwanêde edebî. Îlm de, edebîyat de, sîyasett d, polîtîka de zaf rehet yeno xebitnayîş. Ameyoxê kurdkî destê şarê kurdî der o.No derheq de wezîfeyê nuştox û wendoxanê kurdan zaf o.

Hetanî nika nuştê ke bi kurdkî ameyê nuştene, zaf şenik ê. Naye ra dime gerek daha zêde bêrê nuştene ke wa edebîyatê kurdkî bibo dewletî. No kar kî karê nuştoxanê kurdan o.

Kurdî zereyê ameyoxê xo de qusuranê wendiş û nuştişê xo kî elbet hal kenê. Naye de gumanê kêsî memano. Heya, merdim ge-ge peyser maneno. Labelê gerek merdim kesê kurdî kî rind keşf bikero.

Labelê gerek kesê kurdî her tim ziwanê xo mereq bikerê û seba wendiş û nuştişê ziwanê xo çi destbera ame, bîyaro ca. Bi na qeyde ziwan beno meşrû. Derheqê meşrûbîyayişê ziwanî de kî gerek projeyê kurdan bibê. O wext naskerdiş û qîymetê ziwanê kurdkî daha beno zêde û cayê xo mîyanê ziwananê bînan de daha manqul cêno.

Heto bîn ra  merdimê ke bi tîrkî nusenê, ganî naye ra dime bi kurdkî binusê. Çimke îhtîyacê nuştanê kurdkî zaf esto.

Bi vatiş û nostaljî çîyê rayîr ra nêşono. Kam se vano bi ziwan û  kulturê xo, ganî bîyaro ca. Na zaf muhîm a. Çimke ekenomî de, polîtîka de, dîplomasî de, edebîyat de, îlm de bi ziwanê kurdkî estbîyayişê nuşteyan zaf-zaf muhîm o. Keda ke ma seba ziwanê tirkî xerc kerda, ganî naye ra dime seba ziwanê xo xerc bikeme.

Her keso kurd ganî bizano ke bi serran binê bandura zorbazan der o.Bizano ke ziwanê xo kî bi serran binê bandura zorbazan der o. Êdî ganî xelasa ziwanê xo biwazo. Naye kî en rehet bi wendiş û nuştişê ziwanê xo ano ca. Yeno vatene ke “Ziwano ke domanî qisey mekerê, ameyoxê ê ziwanî çin o.” Eke rewşe na ya, ganî ma wendiş û nuştişê ziwanê xo ra merem îme. No wezîfeyêde zaf muhîm o. Ganî ma no wezîfeyê xo her ca de bîyarîme ca. Eke wendiş û nuştişê merdimêde kurdî çin o, ganî bi ziwanê xo her ca de qisey bikero. Eke wazeno biwano û binuso, o wext şîkîno merdimanê zanayeyan ra hetkarîye biwazo. Çimke wendiş û nuştiş  kokê heyatê merdimî yo.

Belkî derheqê qiseykerdişê kurdkî de ma kurdî tayê herey kewtîme. Labelê naye ra dime ma kurdî gerek her ca de bi kurdkî qisey bikeme. Kêyê (çêyê) xo de, mekteban de, cayê karan de, partîyan de, sendîqan de, sûke û bazaran de, hevalan û dostan de bi ziwanê xo yê dayîke qisey bikeme. Dewlete mecbur a goş bido ma ser. Mecbur a seba asayîşê xo qanûn virazo. Çimke no heq û huqûqê ma yo. Ganî ma kurdî heq û huqûqê xo ra derbaz mebîme. Wexto ke ma ziwanê xo ra derbaz mebîme, dewlete kî bi ziwanê ma ma de mecbur a ke qisey bikero.

Naye ra dime qiseykerdena ziwanê xo yê dayîke ganî ma rê her ca de sey yew xuye bo. Ma her kar û gureyê xo bi ziwanê xo bîyarîme ca.

Xo vîr ra mekerîme ke Erdogan û şuraka xo hertim yew ziwan qisey kenê. Vanê ke, ma yew milet îme, ma yew dewlet îme, ma yew welat îme. No vatiş kalikanê înan ra mendo. Binê nê vatişanê boyinan de zaf-zaf çîyê xirabinî estê. Mexsedê înan o yo ke waştişanê kurdan meheşnê, qebul mekerê. Bi na qeyde na mesela kurdan kî zereyê wextî de vila kerê û biqedênê.

Gerek ma serekwezîrî ra vajîme: “Ney,  serekwezîr, ney. No qet nîya nêbeno. Belkî kalikanê to ti nîya xapita, feqet ti ma bi na qeyde nîşkîna bixapnê. Ma êdî kurdê wextê kalikanê to nîyîme.Wext kî wextê kalikanê to nîyo. Dinya vurîya, rewşe vurîya, ma kî vuryayîme. Nayê êdî zereyê sereyê xo de binusê. Ti vaje, têde hîle û xurdî ayîdê KCK û BDP yo kî êdî qet çîyê nêcêna xo dest. Qet çîyê to heqdar nêmusneno. Çimke to ya kalikanê xo zereyê tarîxî de kurdan rê neheqîye kerda. Ganî şima hesabê naye kî bidê.”

Peyê cû yacêrîme xo ra kî vajîme: “Wext wextê kurdkîqiseykişî yo. Ganî têde kurdî naye ra dime her ca de ziwanê xo qisey bikerê. Ziwanê xo binusê û biwanê. Goş serek û wezîranê tirka ser menê. Goş huqûqo bê edelet ser menê. Goş çepgir û raştgiranê tirkan ser menê. Çimke hetanî nika qet kesî kî ameyoxê kurdan ser bedel nêkerdo pişta xo. Bedelo girs kurdan kerdo pişta xo. Seba ameyoxê kurdan ancax kurdî şîkînê çîyê bikerê.”

Ewro rind bizanîme ke, wext wextê kurdkîqiseykerdişî yo. Bêrê ma kurdî duştê dişmenî de ziwanê xo ser şewle bidîme. Bimusîme, biwanîme û binusîme. Çimke ziwan, estbîyena merdim û çinbîyena merdimî ya. Çimke ziwan şeref û namûsê merdimî yo.

O wext, dost kî dişmen kî zano ke ma kurdî bişeref îme. Hardê Heqî ser o cayê ma kî esto.

Alî Beytaş