Cayo tewr qelebalix ê seserra 21. Înternet o, coka Înternet hem zaf muhîm hem kî zaf tehlukeyin o. No demo peyên de mesela keyepelê şîrketê Sony hetê “haker”an ra ame hêriş kerdene û 100 mîlyonî ra zêde hesabê xebitnayoxan amey tirtene. Nika kî fîrmaya asayîşî Symantecî kerd eşkera ke xebitnayîşê platformê cematî Facebook qet bêtehluke nîyo.
Pisporê Înternetî xebitnayoxanê Înternetî baldar kenê ke ê gurenayîşê Înternetî de nê 5 çîyan xo vîr ra mekerê:
- Her ca de eynî şîfre mexebitnê. Xeylê kesî Înternet ser o zaf keyepelan de tek şîfre xebitnenê. Tewr rind o yo ke her keyepel de şîfreyêde bîn bêro gurenayene.
- Tayê keyepelan de şîfre ra qederî kî pers û cewabê kontrolî yenê waştene. Noca (naza) de kî jê (sey) şîfre hertim eynî pers menusê.
- Keyepelanê sosyalan jê (sey) Facebook de şîfreyî zaf rehet yenê weçînitene. Mesela “dersim”, “dersim62” ya kî nameyê domanan ûsn. Herçiqas ke seba vîrardişê xebitnayoxî/e naye rehet o, gerek merdim (mordem) şîfreyêde henî asan mevirazo. Çike haker û hêrişkarî kî hende bêaqil nîyê, zafê reyan ê şîfre texmîn kenê. Nimûneyêde tewr rind kî şîfreyêde kompleks bi herf, reqem û îşaretanê cîya-cîyayan o. Mîsal: 1284%$hjs3HXT.MH#+
- Şima ke e-maîlo xerib cênê, raver ra ey rind kontrol bikerê û eke tede guman esto, qet ramekerê. Tayê e-maîlan de programî estê ke bi nimitkî û binkî enformasyon û datayê şima tirenê. Bi îngilizkî naye ra vanê “phishing”. Hakerî henî wazenê ke şima ra melumatê hesabê banka, kartê kredî ûsn. bicêrê.
- Şima ke Înternet ra çîyê herînenê ya kî keyepelêde tîcaretî de aktîf benê, muhaqeq “qebulkerdişê şertanê herînayîşî” rind biwanê. Na mesele ser o xeylê xebitnayoxî rastê probleman benê. Tiknayîşê gojaga qebulkerdişî ra ver her çî rind biwanê.
