Erzingan de serranê 1960an de zu (yew) dewe bîye. Na dewe de şarê kurmancû (elewîyû) ciwîyayêne. Yê şarê na dewe derheqê tarîxî de, derheqê tarîxê dînî de, koka dîn de zaf zanayîşê xo çinê bî. Elewîyî kotî ra amey, kesî zaf nêzanitêne. Labelê bawerîya xo, îtîqatê xo zaf mokem bî, çîp bî. Des û di îmamî, Hz. Elî, Xizirî zerrî ra hes kerdêne. O taw zerrîya însanû pak bîye, şar wayîrê hîsanê pakû bî. O taw zafêrî wendiş, nuştiş nêzanitêne. Derheqê dînî de zanayîşê xo nêmecet bî. Pîl û kalikanê xo ra çi ke esnaybî, o zanitêne. Zanayîş goş be goş pira verdo ra lacî. No rî ra zanayîşê xo nême rast bî, nême kî mîtolojîk bî.
Ge-gane şan (son) de, şarê dewe kom bîyêne. Înaê ke meseleyî zanayêne, meseleyî zê (sey) sanikû qisey kerdêne. Oda de her kesî goş ser nayêne. Zu mabên kî zu kitab vêrdo ra destê zu mordemi (merdimî). Nameyê nê kitabî “Cengê Aba Muslimî”(*) bî. Înanê ke wendiş zanitêne, kitab wendêne. Înanê bînan kî goş ser nayêne. No kombîyayîş de, nê meseleyî ameyêne qiseykerdene, ameyêne vatene.
“… Aba Muslim vera dişmenanê xo de ceng kerdêne. Dişmananê xo mervan û mordemê mervanî bîyê. Warê cengî de çar-ponc (panc) hezarî eskerê dişmenan hêrişê Aba Muslimî kerdêne. Eskerê Aba Muslimî senik bîy. Labelê henî bîy ke Aba Muslim hetê Heqî ra seveknîyayêne, no rî ra o mordem nêkişîno. Warê cengî de bawerîya Aba Muslimî zaf çîp bîye. Aba Muslim cengawero hewl û pêt bî. Bi (ebe) şimşêre xo 50-60 kesî zurayê de kiştêne berdêne. Dişmenê xo dayêne arê, şanitêne xo ver, berdêne, qir kerdêne. Êyê ke mendêne, tersayêne, têde tepîya remayêne. Aba Muslimî mîyanê zu saete de zu ordî vileşnayêne ra…”
“… Aba Muslimî zu nara eştêne, pê hewt koyû de ameyêne pêheşîyayêne….”
“…. Aba Muslimî onca (ancîya) zaf mordem kiştêne warê cengî de. Hama se ke biyo, têkewtena cengî de, xafil de ju leşkerê mervanî bi şimşêr dayo piro vilê Aba Muslimî. Sareyê (sereyê) Aba Muslim birîyo cira bîyo. Hama henî bawerîya xo zêde biya, henî kî konsantreyê cengî bîyo, qet fehm nêkerdo ke sareyê xo birîyo. Aba Muslimî sareyê xo girewto binê zu harmeyê xo, bi destê xoyo bîn cengê xo dewam kerdo. Bi no hal, onca zaf dişmenî kiştê. Hama zu mabên de zu mordemî zirçayo vato, ‘Homayo berz, ti esta. Sareyê nê cinawerî leşa xo ra cira bîyo, hama onca ke çitur ceng keno. No karê Homayê berzî yo.’ Key ke Aba Muslimî nê qeseyî esnay, o taw fehm kerdo ke sareyê xo ci ra bîyo. Aye ra dime kî gineno hard ro, canê xo dano, mireno…”
“… Hz. Uşenî hukmê Yezîtî qabul nêkerdo, taw nêkerdo. Bi çêyê xo çol ra dizdênî vêreno ra kî şêro leweyê mordemanê xo yê ke kufe der ê. Plan viraceno ke înû ra hêz bicêro, ordî bido arê. Hama Yezîtî na xebere girewta, badê cû kî bi ordîya xo koto Hz. Uşenî dima. Ey dima yenê. Çol de verê awe cênê ke Hz. Uşen û mordemê xo têşanîye ra bimirê. Rîyê têşanîye ra Hz. Uşen û mordemê xo benê persan, qefelînê, xo ra şonê. O taw Yezît bi ordîya xo hêrişê Hz. Uşenî keno. Merdimê Yezîtî cinîke, doman nêvanê, qir kenê, kişenê. En peynîye de Hz. Uşen mendo. O ke xafil de ninga xo dano hard ro. O taw verê înû de awe vecîna. Zûr a, raşt a, awe kemeran ra havor ro vecîna. Ey ra dima ke rîyê xo çarneno dişmenanê xo, vano “Ey Yezît, eke ez awe bişimîne, mi rê awe çin a?” Labelê dişmenê xo hêrişê ci kenê, uca de ey kî şehît kenê…”
Dewicû goş ser nayêne nê meseleyî. Aye ra dima kî dest bi berbayîş kerdêne. Dayêne zanîyanê xo ra. Vatêne, lanet şêro Yezîtî. Zewt kerdêne. Onca zu roce, nîya qalê meseleyû kerd, berba. O taw oda de zu çêneka des serran kî bîya. A kî berba. Aye ra dima pîyê xo ra pers kerda, “No Yezît kam o, no mervan kam o, kam bîyo?” Pîyê xo kî ci ra vato, “Yezît kalikê tirkan o (sunnîyan o).” No qesa koto mezgê çêneke. Nêzdîyê na dewe de zu kî dewa tirkû bîya. Cîranê zubînî (yewbînî) bîyê. Mabênê xo zaf rind nêbîyo, hama qet pêşkarê zubînî kî hata nika nêbîyê. Di sey serran ra zêde cîranê zubînî bîyê. Zaf nêameyêne, nêşîyêne zubînî, hama zubînî rê hurmet musnayêne. Şîndorê nê di dewû de kî zu hênî bîyo. Di dewû kî ge-gane no hênî ra awe şimitêne. Wa bo, roca bîne na çêneke şona koyû de mal çiraynena. Axir pira-pira beno peroz. Çêna ke varekan bena hênî ke awe bismê. Tam yena leweyê hênî ke nîyadana kî dewa tirkû ra zu mordem (merdim) hênî ser der o, her çî ra bêxeber çirtike ra awa xo weş weş şimeno. Hetê ra kî mî û bizanê nê mordemî dorûverê hênî girewt, kurna ra awe şimenê. O taw meseleya ke vicêr qeşî bîye, a yena vîrê na çêneke. Na fay zaf qahirîna. Zaf hêrs bena, zirçena mordemî ra vana, “Ti uca de se kena? Dormeyê awe girewto, sira ma nêdana. Kalikanê şima Hz. Uşen têşanîye ra şehît kerd, ti kî nika wazena ke ma şehît bikerê?” Çitur ke nîya vana, mêrik her çî ra bêxeber, beno huşk maneno. Qet fehm nêkeno ke çira nîya vana. Mêrik hetê ra terseno, hetê ra kî recifîyo, bi o tore vano, “Çêna mi, kam bîyo şehît? Ma kam kerdo şehît? Ez qet şehît-mehît nêzaneno. Ez tîya de zu qilmê awa xo şimeno, şono.”
————
Not:
Cuyo raştikên ê Aba Muslimî: Aba Muslim Efxanîstan de şaristanê Xorasanî de ame dinya. Tayê vanê bi xo fars o, tayê ke vanê bi xo kurmanc o. No raşt o ke ereb nêbîyo. Aba Muslimî pişt dayo eşîra (dewleta) Abasîyan. Vera eşîra Ummayad (Emevîyû) kerdo, hetê Abasîyan girewto. O taw emevîyû hêzê xo kerdîbî vîndî, her ca de îsyan bî. Aba Muslim Xorasan de mordemê emevîyû de ceng kerdo, ser koto. Zaf bîyo namdar. Ey ra dima kî şîyo Şam de, peynîya dewleta emevîyan ardo. Naye ra tepîya dewleta abasîyan hurendîya emevîyan girewte. Aba Muslimî na fay kî îsyanê ke vera abasîyan de beno, ey de dişmenê abasîyan de ceng kerdo. Aye ra dima wext amo, wext vêrdo ra, hukmdarê Abasîyan na fay hêzê Aba Muslimî ra tersa. Bi kay pê Aba Muslimî xapêna, ard huzrê xo. Aye ra ver dizdênî rîşwet da bi tayê mordemê nêzdîyê Aba Muslimî. Huzurê hukmdar de ponc mordemê xo pey ra do piro Aba Muslim bi o tore kişt. Aye ra tepîya kî leşa Aba Muslimî kerde parçe-parçe, eşte çemê Dicleyî. Aba Muslim bi xo ereb nêbî, no rî ra hetê şarê erebî nêbî ke ey ra zaf hes kerdêne. Farsû, kurmancû, zerduştû ci ra zaf hes kerdêne. Merdena Aba Muslimî zaf zereyê şarî de zan (jan) da. Coka şar ci ser o sanuiî, menkibî peyda kerdî, viraştî, vatî.
Verdo Nemerem
