Serrgêra Dardekerdişê Seyîd Rizayî

73 serrî yê ke Seyîd Riza Xarpêt de ame darde kerdene. Ewro serekanê kurdanê namdaran ra ju (yew) o. Labelê Seyîd Riza kam bî, se kerd, o taw se bî? Bi kilmekîye derheqê heyatê Seyîd Rizayî.

Derheqê heyatê Seyîd Rizayî de zêde nêno zanayene. Kitabê “Kürdistan Tarihinde Dêrsim” (Tarîxê Kurdîstanî de Dêrsim) yê Nurî Dêrsimî de nusîno ke Seyîd Riza lajê Seyîd Îbrahîmî bîyo. Xeylê çimeyan ra gore serra 1862 de rojawanê Dêrsimî de ameyo rîyê dinya. Seyîd Îbrahîm serekê eşîra hesenan ra ke eşîrêda zaf namdar û muhîm a Dêrsimî bîyêne,  bîbî. Seyîd Riza lajo çarin û tewr qij ê Seyîd Îbrahîm bîyo û domanênîya xo de hetê Mela Elî Efendî ra perwerde bîyo. Merdena pîyê xo ra tepîya Seyîd Riza şîyo Agdad, pêşê koyê Tujikî de nişto ro. Pêro pîya çar lajê Seyîd Rizayî bîyê. Riza jê (sey) pîyê xo seyîd, yanî serekê komelî û merdimê (mordemî) dînî bîyo, aye ra şarî rê rayberênî kerda. Nurî Dêrsimî ra gore Seyîd Riza kesêde şa û zerrîveşaye bîyo, hetta generalê tirkan Zîya Zergokî xatiratê xo de derheqê Seyîd Rizayî de nuştîbî ke merdimêde desthilat û hukmdar bîyo. Çiqas ke Seyîd bîbî, vanê ke werteyê şarî de jê (sey) merdimêde têduşt ciwîyayêne. Têkilîya xo bi miletê Dêrsimî rind bîya.

Nurî Dêrsimî ra gore Seyîd Riza kî biaqil û maqûl bîbî. Ju (yew) anekdot ra gore Seyîd Riza rojê serê hênîyê der o, walîyê Erzingan Alî Riza û Anqara ra parlamenterê Erzinganî Haci Fewzî de koto munaqeşe. No hurênayîş de Seyîd Riza binê ju (yew) tuyêre de niştêne ro, tuyî werdêne. No esna de xizmetkaro xort ê Seyîd Rizayî Komoyî bi kirmanckî ci ra vatîbî “Rayberê mi, fikrê şima rast nîyê.” Aye ra verê çimanê şar û ê tirkanê şaşmendeyan de Seyîd Riza bi kirmanckî koto ci Komoyî de nayo hurê. Peynîya peynîye de vato ke “Lajê mi, vate û fikrê to tenêna muwaqif ê” û naye ra dime qiseykerdişê heyetê tirkan de fikrê Komoyî raver berdê. No qerar kî hetê xeylê serekeşîran ra bi çepikan ameyo pîroz kerdene.

Nurî Dêrsimî ke kî jê (sey) Baytar Nurî name beno, boyna nuseno ke Seyîd Riza kurdperwer û ardimkerdoxê armenîyan bîyo. Tayê vanê ke dorê 40.000 armenîyan destê osmanîyan ra xelesnaybî ra. Seyîd Riza heyatê xo de cerebnayo ke serekeşîranê Dêrsimî îkna bikero ke duştê tirkan de bivejîyê û pêro eşîranê Dêrsimî pêbêrê. Labelê rîyê lej û herb ra ge-gane bêfayde mend. Çi esto ke eşkera yo Seyîd Riza û dostanê xo bi kilmekîye destek da serewedaritişê Qoçgîrî. Labelê çiqas ke Şêx Saîd û Seyîd Riza nêzdîyê jubînî (yewbînî) bîyo, naye ser o çimeyî ju (yew) nîyê. Wextê serwedaritişê Dêrsimî de Seyîd Riza serekîya eşîreyan kerda û duştê ordîya tirkan de dayo pêro. Rojname û nuşteyanê ê taw ra bellî yo ke Seyîd Riza seba tirkan lîdero tewr girs ê dişmenanê dewlete – yê kurdan – bîbî.

Ceng û terteleyê Dêrsimî ke dewam kerdêne, dewlete waşt ke aşma êlule yê serra 1937 de bi Seyîd Rizayî ra bêro têlewe. Seyîd Rizayî qebul kerd şîyo Erzingan, uca (uza) ame pêgirewtene. Aşma teşrîne de kî dadgehê cezaya dardekerdişî daya Seyîd Rizayî. Jê (sey) netîce Seyîd Riza û 6 kesê bînî, lajê xo Reşik Uşen kî tede, roja 15.11.1937 de meydanê genimî yê Xarpêtî de ameyê darde kerdene. Xora, lajê xoyê bînî raver ra ameybî kiştene. Bira Yîvîs serra 1933 de hetê Rayberê Qopî ameybî kiştene, lajê xo Sey Hesen 17.08.1937 de bi hevalanê xo dereyê Lacî de û nika lajê xoyo tewr qij verê çimanê xo ame darde kerdene. Çêyê (keyeyê) xo nêzdîyê Qolce de ameybî qir kerdene. Sirf çênaya Seyîd Rizayî, Leyla û tornê xo Nare û Cemîle terteleyê Dêrsimî ra xelişîyê ra.

Wextê dardekerdişî de Seyîd Riza duştê her çîyan de sereberz û zerrîpêt mendo. Mudirê asayîşî yê ê wext ke tepîya kî wezîrê karanê teberî û serekkomar bîbî, Îhsan Sabrî Çaglayangîlî, xatiratê xo de derheqê dardekeridişê Seyîd Rizayî nîya nuseno: “Seyîd Rizayo ke sehpayî dîyê, şîyo ser ke se beno. Çarna ra mi ser va ke ‘Şima mi darde kenê. Ti seba ke mi darde bikerê Anqara ra ameya?’ Çimê ma ginay jubînî (yewbînî) ro. Reya verêne mi bi merdimêde ke ha darde beno, kotîbî têrî. Huyayo mi rê. (…) Dardekerdişê Findiq Hafîzî qedîyayo. Ma Seyîd Riza berdo meydan. Serd bîyo û dorûver de kes çin bî. Hama Seyîd Rizayî, seke meydan pirrê însanan bibîyêne, verba bêvengî û talênî de vengê xo berz kerd.  ‘Lajê Kerbelayî, xelet o, eyb o, zulm o, cînayet o’, vat. (…) No merdimo kokim rep-rep şîyo. Da asiqî ro, la girewto kerdo gula xo ra. Paskulê da sandalî ro, înfazê xo bi xo viraşt.”

Meyîtê Seyîd Rizayî dardekerdişî ra tepîya şarê Xarpêtî rê ameyo musnayene, dima ameyo wedardene. Heta nika cayê mezela xo nêno zanayene.