Tarîx şuûrê milî teşkîl keno yan zî bi vatişêko bîn bingeyê şuûrê milî yê yew miletî yo. Estena miletî ancax bi estena ziwan û tarîxî mumkun bena. Bêguman çîyo ke ferdanê yew miletî de hîsê kokê ortaxî peyda keno û nê hîsî payîdar gêno, tarîx o. Îbnî Xaldûn destpêkê mukaddîmeya xo de bale anceno muhîmîya kokî ser û vano ke “şaro ke kokê xo çin o, nêeşkeno dewlete rono.”
Miletê ke yewîyê xo yê neteweyî teşkîl kerdê, serkewte û muwefeq bîyê. Heyf ke ma kurdî tena tarîx de ney, ewro zî yewîye ra mehrûm ê. Coka ma hema zî bêdewlet û bêstatû yê, nêeşkenê erdê xo ser o bi nasname û kulturê xo serbest biciwîyê. Gama ke hîsê ma yê milî xurt bibîyêne, şuûrê ma yê milî bîyêne û ma ewro no hal de nêbîyêne. Aye ra ganî ma kurdî xusûsen tarîxê xo baş bizanê. Eke ma tarîxê xo weş nêzanê, xeletîyê ke hetê partî, hereket û organîzasyonanê ma yê milîyan ra ameyê kerdêne, şaşîyê ke kal û bawanê ma kerdê nêzanê, normal o ke ma eynî xeletîyan tekrar bikerê. Çunke tarîx tena vizêrî ra îbaret nîyo, o ameye ser o zî tesîr keno.
“şaro ke kokê xo çin o, nêeşkeno dewlete rono.”
Wendoxê erjayeyî gama ke çekuyê tarîx û kurdî yenê têhet, merdim beno huznin, ney? Hela ke no merdim yew kurdperwer/e bo. Çunke şima zî zanê ke tarîx hîna zaf bedbextîya ma ano vîrê ma. Bedbextîya ke rengê xo tarîya şewe ra sîyayêr o. Çi tede çin o ke? Hetê nêyaran ra letebîyayîşê şar û welatê ma, jenosîd, qetlîam, tewqîfkerdiş, surgin… Helbet şarê ma yê necîbî vera nînan çok ronênayo. Tarîxê kurdan hendayê nînan tarîxê serewedaritişan o zî. Ma ewro bi nê mîrasê baw û kalanê xo sereberz benê. Bêguman îcab keno ke ma qasê hereket, lîder û şaxsîyetanê xo yê milîyan, serewedaritişanê miletê xo zî baş bizanê.
Seke yeno zanayîş, tena seserra vîstine de (1905-1992) 45 serewedaritişê kurdan qewimîyayê. Nînan ra yew esto ke kurdê ma derheqê ey de zaf zêde wayîrê melumatî nîyê, hetta hema-hema ci ra bêhay ê. No Serewedaritişê Bidlîsî yê 1914î yan zî bi nameyê xo yê bînî Serewedaritişê Mela Selîmê Gonigî (Mela Selîm, Şêx Şehabedîn û Seyîd Elî) yo. Helbet na bêhayî tena teqsîrê şarê ma nîyo. Ma vînenê ke roşnvîr û tarîxnasanê ma zî ser o zaf nêvindertê yan zî ma vajîn muhîmîya ke heq keno, nêdayo ci. Heto bîn ra heyf ke derheqê nê hedîseyî de zaf çime û belgeyî nêresayê ma. Ma wazenê nê nuşteyî de Serewedaritişê Bidlîsî yê 1914î û Mela Selîmê Gonigî ser o vinderê.
Sereyê Seserra 20. de Rewşa Kurdan
Serrê verênî yê îqtîdarê Îtîhad û Teraqî hetê kurdan ra warê sîyasî û komelkî de averşîyayîşî îfade kenê. No termîn de sey Kürt Teavün ve Terakkî Cemiyeti (Komela Piştgirî û Raverşîyayîşî yê Kurdan), Kürt Neşr-i Maarif Cemiyeti (Komela Vilakerdişê Perwerdeyê Kurdkî) û Hêvî rêxistinê sîyasî û kulturî yê kurdan ronîyabîyî û ancîya sey Şark ve Kürdistan, Kürdistan û Rojî Kurd rojnameyanê kurdan dest bi weşanê xo kerdbîyî. La polîtîkaya nîjadperestîye çiqas ke aver şîye, nê rêxistin û weşanî hende zêde binê zextî de mendî û xora dima demêk ra pêro ameyî girewtiş.
Cemîyeta Îtîhad û Teraqî (organîzayonê sîyasî yê tirkçîyan o ke 1889 de ronîyayo û mîyanê serranê 1908-1918 de bîyo hakimê îdareyê dewleta Osmanî), yan zî bi yewna nameyî hereketê jon tirkan, kurdî zî tede heme şarê ke mahîyetê împaratorîya Osmanî de ciwîyayêne xo ra kerdî serdin. Zorê tirkan cebheya Trîpolî û Balkanî (1911-1912) şîbî û welat de rewşa ekonomîk û sosyale hîna zêde bîye xirab. Vera îdareyê jon tirkan reaksîyonê şaran zêdîya. Ser o zî jon tirkan dest eşt heqanê şaran û ê kerdî kêmî. Naye ser o kîşta mucadeleyanê ekonomîk û sosyalan de mucadeleyê neteweyî zî dest pêkerdî.
Qerar dîya de yew partîye heq û menfîetê kurdan bipawo
Kurdan vera-vera kerdêne ke seba mucadeleyê xo yê milî yewîya xo tesîs bikerê. Îstanbul de netîceyê fealîyetanê rîsipîyan ê kurdan de, bi beşdarbîyayîşê temsîlkaranê heme grûbanê sîyasî û komelkîyan yê kurdan, yew kombîyayîş ame kerdene. Nê kombîyayîşî de qerar dîya ke yew partîya bihêz a ke do heq û menfîetê şarê kurdî bipawo, bêro organîze kerdene.
Hetê îqtîdarê tirkan ra xesbbîyayîşê heqanê kurdan bî sedemê averşîyayîşê hereketê neteweyî yê kurdan. Mesela tirkan bi zanayîş tayê mintiqayan de weçînitişê îdareyanê mehelî û meclîsî de namzedanê kurdan rê astengî vetbîyî. Hetta tirkan tayê cayan de heqê parlamanterîya parlamenterê kurdan daxî red kerd. Mesela Sêrt de Huseyîn Bedirxan Paşayo ke hetê şarî ra amebî weçînayîş, talîmatê Îtîhad û Teraqî ser o heqê parlamenterîye ra mehrûm veradîyabî. Kurdanê Bidlîsî vera nê muameleyî bi hawayo komkî û merasîmêk beşdarê Partîya Îtîlaf û Hurrîyetî bibîyî.
Rêxistina Îrşadî
Raporê ke aşma tebaxe ya 1912î de hetê Sersefîrîya Rûsya yê Tirkîya ra erşawîyabî, Wezaretê Karanê Teberî yê Rûsya înan de bi nameyê Îrşadî behsê yew rêxistine bîyêne. Nê raporan de vajîyayêne ke îdarekerê Îrşadî seba amadekarîya serewedaritişî herêmanê Rojhelatî yê welatî de mîyanê kurdan xebitîyenê. Goreyê melumatê ke Xeyretîn Berazî dabî Konsolosê Rûsya yê Erziromî Ştrîtterî, komîteya rêxistine nê kesan ra teşkîl bîyêne: Sibki Azîz Beg, Zîrkî Akîd Efendî, Şêxê Zêtka [Eleşkîrt] Usman Efendî, Selîm Efendî û Bekîr Efendî teşkîl kerdêne. Yew kasa û morê na rêxistine estbîyî. Her endamê Îrşadî sey aîdat aşme ra reyê 10 lîra pere dayêne. Ma ganî tîya xusûsen îzah bikê ke şexsîyetê ke serewedaritişî de Mela Selîmî ra dima rolê serekeyî kay kenê, Şêx Şehabedîn û Seyîd Elî yê.
Ma na rey zî muracatê îfadeyanê Konsolosê Rûsya yê Bidlîsî yê serra 1912î Şîrkovî bikîme. Konsolos Şîrkov yew raporê xo de wina vano: “Kurdanê Mintiqaya Bidlîs (Sêrt, Xerzan, Şîrwan, Xîzan, Êruh, Xoyut û Botan), Mintiqaya Dîyarbekirî (Mêrdîn, Nisêbîn, Mîdyad, Cizîr, Farqîn), Mintiqaya Mûsilî (Zaxo, Istaxir, Silêmanîye, Kerkûk) Mintiqaya Wanî (Elbak, Cêlikan, Garcakan) semedo ke kurdan destê îdareyê tirkan ra raxelisnê û hukmatê xo îlan bikê, dest bi amadekarîye kerde.”
Ma nika zî tayê fealîyetanê Îrşadî û manzaraya verê serewedaritişî ra behs bikerê
Seyîd Elî, o wext çend alimê ke waştêne kurdî û armenî vera osmanîyan pîya mucadele bikerê, înan ra yew bî. Garo Sasunî na çarçewa de wina vano: Verê serewedaritişî, Mela Selîm sey temsîlkarê Seyîd Alîyî şino Mûş, uca Manastira Garabetî de nê pêşnîyazan peşkêşê lîderanê Taşnakî Vartabed, Gorun û Rupenî keno:
- No welat aîdê kurdan û armenîyan o.
- Şert o ke no welat wayîrê heqê muhtarîyetêko hîra bo.
- Ganî nê welatî armenî û kurdî pîya îdarê bikê.
Ancîya Mela Selîmî 10. adare de lîderanê dînî yê armenîyanê Bidlîsî rê mektube nuşte. Ey na mektube de temînat da înan ke “kurdî do armenîyan bipawê û mudefa bikê” û gama ke mufrezeyê kurdan dewanê armenîyan ra bivîyarê, înan ra ancax vera pereyê xo de xo nan bigîrê. Mela Selîm yewna mektuba xo ya ke erşawitbîye patrîkê armenîyanê Tirkîya, tede vatêne ke “Serwedartiş do tena jon tirkan xo rê sey hedef bigîro” û armenîyan dawetê hemkarîye kerdêne.
Mela Selimî armenîyan dawetê hemkarîye kerdêne
Têkilîya Mela Selîm û Seîdê Nursî
Qaso ke yeno zanayîş, Mela Selîm hema ke dest bi serewedaritiş nêkerdo, venga Seîdê Kurdî dano ke wa o zî bi hêzê xo beşdarê nê serewedaritişî bibo. Cewabê Seîdê Nursî wina beno: “Na artêşe de belkî se hezar ewlîyayî estê. Ez nêeşkena beşdarê şima biba.”
La bi serran dima poşmanîya ey wina eşkera bena: lajê Mela Selîmî yo qij, Hesen Fehmî, 1952 de şino Îstanbul. Uca bi nameyê Şemsetîn Begî yew merdimê înan ey beno keyeyê Seîdê Kurdî ke ey rê bido şinasnayîş. Seîdê Nursî Fehmî kîşta xo de dano roniştiş û derheqê Serewedaritişê Bidlîsî de wina vano: “Ez Wan de muftî bîya. Ustadê mi mi rê xebere erşawite û va tayê qumandanan de dînsîzîye esta. Daxilê ma bî, ma vera nê dînsîzan sere wedarê. Mi va, na artêşe de belkî se hezar ewlîyayî estê. Ma nêeşkenê seba çend dînsîzan şîmşêr biancê nînan. Ustadê mi Seyda Selîmî ameye hîna baş dî. Ez nêeşkaya bivîna, la heyfê ma do bêro girewtiş.”
Baş o ke ma çîyêko bîn îlawe bikê û nê qismî rê nuqta ronê. Qaso ke ma zanê, Mela Selîmî mamostatîya Seîdê Nursî kerda. Nursî zî kitabêkê xo de ey ra sey “mamostayê mi Selîmo Zaza” behs kerdo.
Serewedaritiş dest pêkeno
Aşma sibate ya 1914î de bacê heywankarî ke dewijan ra ameyêne girewtiş, zêdnîya. Ancîya bacê tîcaretî %20 zêdnîya. Bedelê pul û xercan bîyî di qatî. Karmendan bi zor û zulmêko pîl bacî top kerdêne. Rewşa xirabe ya ekonomîk û sosyale ver êdî teqatê dewijan nêmendbî. Osmanîyan 1913-1914 de bi paştgirîya Almanya amadekarîye kerdêne ke vera Rûsya şer bikê. Na çarçewa de dewleta Osmanî seba ke eşkerî bikê, venga camêrdanê kurdan dayênê û ê girewtêne artêşe. No muamele seba kurdan zehmetî bîye. Çunke înan debara xo bi karê zîretî kerdêne û bi nê qerarî camerdanê xo yê ke nê karî bikerdêne, înan ra mehrûm mendêne.
Şarî şertanê xiraban ver her ca de dest bi xoverdayîş kerdbî. Kurdanê Xoyutî 17. Sibate 1914 de Mudirê Nahîye Serdarzade Mehmet Efendîyo ke eynî wext de fermandarê cendirmeyan bî, eşt keyeyê ey ser, o û yew cendirme kiştî. Xora hukmat amadekarîya serewedaritişî ra xeberdar bî (goreyê Sasunîyî, birayê Şeyîd Elîyî Şêx Reşîdî îxanet kerdbî û heme sirî dabî îdarekeranê Osmanî), tersayêne ke serewedaritişê kurdan sewbîna cayan de zî dest pêbiko. Hukmat sibate ra tepîya dest bi tewqîfkerdişî kerdî. Qaymeqamê Hîzanî serê adare de 50 cendirmeyî wezîfedar kerdî ke wa Mela Selîmî ke rayberîya şarî keno, bitepîşê û bîyarê. Cendirmeyan eşt dewe ser û o tepîşt. Xebera tepîşîyayîşê Mela Selîmî her ca ra vila bîye. 700 kurdê çekinî kewtî cendirmeyan dima û vernîya înan dewa Arzivînkî de girewt. Bê ke cîdî yew pêrodayîş bibo, Mela Selîm destê înan ra raxelisnîya. Mela Selîm şî dewa Komaçî û xo uca de nimit. Seba ke mintiqa bipawîyo, xendeq û çalî ameyî kinitiş. Yeno qebulkerdiş ke seredaritiş bi no hewa dest pêkerd. Demêko kilm de Tatîk, Hîzan û sewbîna cayan de îdare kewt destê kurdan. Kurdan nê cayan de dest ronayêne çekanê leşkeran ê tirkan ser.
Pêrodayîş Bidlîs de 20. adare 1914 de dest pêkerd. Panc hezar kurdê sîlehinî kewtî bajar û bajar 12. nîsane de ame girewtiş. Semedo ke cayê ma qîm nêkeno ma nêeşkenê dergûdila behsê detayanê serewedaritişî bikê, la bi kilmîye wina vajîme: kurdî herçiqas verî serkewte bîyî zî, seba ke hereketê înan baş nêamebî rêxistin kerdene, nêeşkayî serewedaritişî bi hewayo nîzamî biramnê. Heto bîn ra tayê eşîrî daxilê hereketî nêbîyî, tayê înan zî wexto krîtîk de hetê tirkan de ca girewt. Netîce de zorê kurdan şî. Mela Selîm, Şêx Şehabedîn û Seyîd Elîyî, çend kesê bînî sey tedbîr xo eştî bextê Konsolosxaneyê Rûsya yê Bidlîsî. Destpêkerdişê Şerê Dinya yê Yewinî ra dima tirkan eşt konsolosxanê ser. Mela Selîm û kurdê bînî têpîştî û çarçeweya qerarê mehkema de darde kerdî.
Xusûsîyetê nê serewedaritişî çi yê?
Ma bi kilmîye ancax eşkenê wina vajê: verê ronîyayîşê Komara Tirkîya û demo peyên yê Osmanîyan de sey hereketê Şêx Ubeydullah, Koçgîrî ûêb. çend hereketê kurdan estê ke herçiqas manaya moderne de nêbo zî, sey rêxistinê milî yê kurdan hesibîyenê. Hereketê Mela Selîmî zî nînan ra yew o. Seke ma zanê, tarîx de hereket û lîderê ke semedê raxelisnayîşê kurdan hetkarîya armenîyan wazenê û înan reyde dîplomasî kenê, zaf tay ê. Yewna xusûsîyêtê nê hereketî zî no yo. Çend şexsîyetê zazayî ke ma zanê lîderîya serewedaritişanê seserra 20. yê kurdan kerda, yewê înan zî Mela Selîm o. No xusus zî derûdorê marjînal ê ke ewro zazacîtî kenê û vanê “ma kurd nîyê”, seba înan yew nakokîye teşkîl keno.
Noto peyên: kesê ke wazenê derheqê Mela Selîm û nê serewedaritîşî de hîna bidetay melumat bigîrê, înan rê pêşnîyaza ma no yo xusûsen eserê Celîle Celîlî ke qisimê çimeyan de vîyarenê, înan biwanê.
Mela Selîm (Mela Selîmê Gonigî/Dimilî) kam o?
Mela Selîm yew zaza yo. 1850 de Şîn de maya xo ra beno. Na dewe Çewlîg de ca gêna û girêdayeyê qezaya Dara Hênî ya. Dewleta Tirkîya nameyê aye “Balgöze” nayo pa. Keye dima ra şino dewa Azîzanî ya Kanîreşî de ca beno (Azîzan mintiqaya Gonigî de ya û mintiqa zî nameyê xo çemê Gonigî ra gêno). Mela Selîm perwerdeyê dînî yê verênî pîyê xo ra gêno. Peyê cû mintiqayanê cîya-cîyayan yê Kurdîstanî ra gêrêno û medresayanê înan de waneno. Dima şino Misir, Unîversîteya El-Ezherî de perwerdeyê xo temam keno û îcazet gêno. Mela Selîmê Gonigî/Dimilî agêreno welatê xo, dewa Qalencîkî ke nêzdîyê dewa ey de ya, uca ca beno. Na dewe de yew medresa ronano. Medresa de 60 feqîyê ey benê. Wexto kilm de beno namdar. Şino bajarê pîroz yê Îranî Qum û teqrîben 4 serrî medresayan de muderisîye keno. Lehçeya zazakî ra teber kurmanckî, fariskî, erebkî û osmankî zaneno. Mela Selîm tena merdimêkê dîndar û welatperwer nêbî, eynî wext de yew şaîr û edîb bî. Feqî Huseyîn Sagniçî kitabê xo “Dîroka Wêjeya Kurdî” de ca dayo şîîranê Mela Selîmî yê kurmanckî. Mela Selîmî Mesnewîyê Buxarî bi kurdkîya kurmanckî şerh û tefsîr kerdo.
Mela Selîm merdimêkê dîndar û welatperwer bî
Law Reşîd derheqê Mela Selîmî de nê melumatî dano: Mela Selîm zazayanê derûdorê Dara Hênî ra û kesêko ke emrê xo dorê 55-60 serran bî. Îlmanê dînî û erebkî zanayêne, kesêko zanaye û dîndar bî. Eke merdim rolo ke ey kay kerdo, ci ra biewnîyo, şêno ey sey “sîmayê kê seba şexsê xo xoser ê” înan ra yew bihesibno. Winî fehm beno ke îdealîst o û îradeyê xo xurt o. Mela Selîm domanîya ey ra tepîya mamostatîya Şêx Şehabedînî kerdo. Aye ra hem perwerdekar hem zî mamostayê ey bî, gama ke resa meqamê şêxîye zî hem rayber hem zî serxelîfeyê ey bî.
Derheqê ey de yewna melumato muhîm hetê Hesen Hişyarî ra dîyeno. Hişyar gama ke derheqê Kurdîstan Azm-i Kavî Cemîyetî de agahî dano, ronayoxanê nê teşkîlatî mîyan de nameyê ey zî vano. Ma bi no qayde musenê ke Mela Selîm hîrê zazayê ke ronayoxanê na cemîyete mîyan de ca gênê, yewê înan o (ê bînî Kurdîzadê Ehmed Ramîz û Mela Ehmedê Xasî yê).
Çimeyê ke ci ra ame îstîfade kerdene nê yê:
- Celîl, Celîle, Kürt Aydınlanması [Roştîbîyayîşê Kurdan], Weşanê Avesta, Îstanbul, Îstanbul, 2013
- Celîl, Celîle, Kürt Tarihinden 13 İlginç Yaprak [Tarîxê Kurdan de 13 Pelgê Balkêşî] (Çarnayox: Hasan Kaya), Evrensel Basım Yayım, Îstanbul, çapa 1., teşrîna peyên a 2013, r. 114-139
- Celîle, Celîl, “1914 Bitlis Kürt Ayaklanması” [Serewedaritişê Kurdan ê Bidlisî yê 1914], Berhem: Kovara Lêkolînên Civakî û Çandî, Hûmare: 9 (1990), Stockholm
- Malmîsanij, Yüzyılızın Başlarında Kürt Milliyetçiliği ve Dr. Abdullah Cevdet [Sereyê Seserre de Neteweperwerîya Kurdan û Dr. Abdullah Cevdet], Weşanê Jîna Nû, Uppsala, gulana 1986, r. 61-62
- Malmîsanij, Yirminci Yüzyılın Başında Diyarbekir’de Kürt Ulusçuluğu (1900-1920) [Sereyê Seserra 20. de Dîyarbekir de Neteweperwerîya Kurdan (1900-1920)], Weşanê Vateyî, Îstanbul, 2010, r. 16-20
- Bingöl, Nevzat, Bitlis İsyanı ve Şeyh Selim [Xoverrodayîşê Bidlîsî û Şêx Selîm], Weşanê Do, Îstanbul, gulane 2013
- Koç, Alî Haydar, “Bitlis Kürt Milli Hareketi (1914) 2 [Hereketo Milî yê Kurdanê Bidlîsî (1914)], Dema Nû, Hûmare: 167 (22. tebaxe 2016), Îstanbul
- http://www.bitlisname.com/2015/11/19/portreyek-ji-diroka-me-mela-selim-efendi/ (çimeyo dîgîtal)
No nuşte bi destûrê nuştoxî sîteyê BasNewsî ra ame girewtene.
