Zanîno ke ju kitab ebe ‘çimê nirxnayîşî’ biwanîyo, goreyê prensîbê ê dîsîplînî wanîno û ebe nê bingeyî ser o nirxîno. Roman kitabê tarîxî nîyo, coka biwanîyo, şaş û rastîya tarîxî nêano verê çiman. Roman goreyê dîsîplîn û prensîbê xo nirxîno. Roman de babete çi bena bibo, çîyo muhim o yo ke kalîte yo. La kalîte çik o? Se zanîno? Sindorê estanik û hîkayeyan ra ke derbaz bîyo, babete ke ebe fantazîyan candar, hîra û xorî dîsîplînê xo viraştê, o roman o. Bêşik tarîfkerdena romanî ebe nê qalan şenik a. Roman de babete, bîyerê babete, qehremanî, karekterê qehremanan, eleqedarê qehremanan û karê înan, şuxulnayena qeleme, xorîtîya bîyeran de girêdayeyê bîyerê neweyan, derbazîya bîyeran de metodê qeleme… Nê pêro kî girêdayeyê hunerê nuştoxan ê. Nuştoxî ebe nînan, can û ruh danê romanî. Kamîya romanî nîya peyda bena. Yanî eke qalê yew romanê ke ameyo wendene bibo, wendoxî fikrê xo de, seke yew mordemo ke nas kenê, ey xîyal kenê û anê verê çimanê xo.
Kirmanckî de romanî zaf çin ê (hama seke Denîz Gunduzî yew programê TRT 6 de çi heyf ke teng fikirîya û qal kerd, tenya romanê ey û Munzur Çemî kî ney, şikir ke zêde estê). Roman girêdayeyê raverşîyena zonî yo. Coka ewro rewşa kirmanckî de yew roman goreyê mi zaf muhîm o. Ebe zanaye û xatirê na muhîmîye kitabê ke bi kirmanckî vecînê, seba ke ez raste rast eleqedarê edebîyat û zonê ma ya, îlam ke ez romanan di reyî waneno. Mi Soro di reyî wend.
Denîz Soro de fantazîya xo hîra, goreyê na fantazîya hîraye, alincan û eleqedarê babete bi minasîb pê kar ano. Qelema xo ebe fekanê kirmanckîya cîya-cîyaye keno dewlemende. Wendoxan tayê alinc û paragrafan de zaf şenik bêzar bikero kî, xaf de ebe hemdêde lerze resneno meraqêde weş. Romanan de yew tehluke bêzarkerdişê wendoxan o. Zaf rind ke Soro de no tehluke çin o.
Soro de eleqedarê tebîet û mordemî, eleqedarê bîyeran de, seba ke babete û bîyeran bikero dewlemend, heta sîndorê xorîtîye lete bi lete şono. No hunerê nuştoxî, karekter û xuya qehremanan de zaf besekar nêaseno. Xora, wendoxî ke kitap biwanê, goreyê înan qehremano serek gerek Soro bi xo bo. Soro, mabênê ê qehreman û bîyeran de zaf cayan de beno vîndî.
Wendoxî Sultane, Hebûne, Çekdarî, qasê “Paşa”yî, zelal nêzanenê. Sultane tayê cayan de asena, mabênê bîyaran der a, la karekterê xo senîn o? Çekdar gerîllayêde senîn o? Xuya Hebûne senîn a? Zaf zelal nîyê.
Nuştox eleqedarê tebîet û mordeman de besekar o. Na besekarîya ey dîyalogê mabênê însanan de, qasê dîyalogê tebîet û însanan xurt û dewlemend nîya. Psîkolojîya komelî goreyê sîndorê eleqedarê qehremanan rind ano ra zon. No sîndor, çiqas ke hîra yo, hende besekar o.
Bîyeran de derheqê şabîyayîş, xem û trajedî de, çi heyf ke goreyê malzemeyê destî, zaf xorî û dewlemend nîyo. Meyîtê Soroyî yo ke bêwayîr mendo, demê rojanê verênan ke her kes ci ra remeno, kam ke arazîyê xo de vinît, zê belayêde kabosî bi dizdî seba ke wazenê ci ra raxelesîyê, benê cayêde bîn. Meyît zê kila adirî yo. Meyît bêwayîr o. Zaf kesî haydarê nê meyîtî yê, hama tersan ra wayîr nêvecînê, heta ke astê hermeyê meyîtî kewt fekê kutikî. Uca de, mecbur maneno, hîsê wîjdanî yeno zon, meyîto ke bîyo lete-lete, kenê mezele. Na trajedî bi xo babeta yew romanî ya. Qet ke nêbo na babete tayêna derheqê psîkolojîye de şikîyayêne hîra û xorî bibo. Îta de tenya zaf şenik psîkolojîyê Firikî ma wanenîme, vînenîme.
Roman saya “Paşa”yî de ma tayê beno metropolan. Babetî nîya vila yê. Manaya hîrabîyayîşî û vilabîyayîşî ju nîyê. Qeleme metropol de rind xo şuxulnena. Tayê kî bicesaret ma vînenîme. Îta de cesareto ke ez qal keno, babeta erotîkî ya. Eleqedarê Paşa û hevala ey, goreyê kar û rojeva înan, goreyê hal û merhaleyê înan, rind yeno ra zon.
Qelema nuştoxî goreyê merhaleyê ewroyî ke zonê ma tede r’ o, bi giranîye zelal a. Bêşik no karêde rehet nîyo. Hêlê rastnuştişî de tayê xeletîyê ke bala mi anta, wazena qalê înan bikerî. Xeletîyê ke ez qal kena, goreyê mi, ewro endî zelal ê. Nuştox tayê alincan de zafhûmar û yewhûmar şaş nuşto. Tayê nimûneyan bidî:
Rîpelo 174 de:
“Sebrî û dewijan, hîna xo nêresnaya dewe (…)”
“Sebrî û dewijan” zanîno ke îta de zahhûmar ê. “Nêresnaya” goreyê zafhûmarî ney, yê yewhûmarî yo. Gerek îta de “nêresnayê” bibo.
Rîpelo 183 de:
“Bi roje, bi aşme raye şi.”
Ez bawer kena ke îta de wazîno ke “bi rojan û bi aşman raye de şi” binuso.
Rîpelo 184 de:
“Ê henî zanitêne ke çimê waştîya ê (…)”
“Ê” zafhumar o, gerek “ey” binusîyo. “Waştîya ê, maya ê…” Nuştox hurendîya yewhûmarî de zafhûmar nuşto ke şaş a.
Rîpelo 298 de:
“Verê adetê na dinyayo zalim (…)”
Zanîno ke çekuyê makî “na” gênê, îzafeyê xo kî ebe “(y)a” qedînê. Îta de “na” sifetê nîşanî yo, makî yo, goreyê nê sifetî gerek “dinya” kî makî bo. La îta de îşaretê sifetî makî yo’, çekuye nêrî ya. Ya “na dinyaya zalime” gerek bibo, ya kî “no dinyayo zalim.”
Rîpelo 336 de:
“Her hîrêyan werd ra pey çay na ro û şimit (…)”
“Her hîrêyan” zafhûmar o, gerek “şimitî” bibîyêne.
Nimûneyî tayê rîpelanê bînan de kî estê, lazim nîyo ke ma derg bikîme. Yanî bi kilmekîye, nuştox zafhûmar û yewhûmar de şaşîye kerdo.
Goreyê ke ez zanena, no romanê nuştoxî yo dîyin, kitabê eyo hîrêyinî yo. Mi romanê eyê yewin çi heyf ke hîna nêwendo, vateyê mi o yo ke nuştox zonê ma de ke romano dîyîn, hîrêyin binuso, her çî ke şî, hem derheqê romanî de beno dewlemend, hem kî derheqê rastnuştişî de.
Perspektîfê to hîra, emegê to, qelema to şên bo, to ra qewet bo, birayê mi.
Îlhamî Sertkaya
Rexne seba averşîyayişê edebîyatî çîyêko mûhîm û hewce ya..Edebîyat bêrexne nêşikîno bibo xurte, bibo dewlemend..Çi heyfa ke mîyanê edebîyatê kirmanckî de zaf rexnenuştox çînyê! No baro giran zî bi no nuşte, kek Îlhamî girewto milê xo ser…Werrekna no qedê nuştoxanê ma bizedyêne..Destê to ternî bo kek Îlhamî…
Romanê Denizî Soro de şaşîyê rastnuştişê zaf ê. La çîyê ke ÎLhamî zî vano şaş ê.
Cumleya “Sebrî û dewijan, hîna xo nêresnaya dewe” de şaşî, seke Îlhamî vano, winî nîya!
Çimkî elemnto ke rewşa karî (fîîl) vurneno, seke Îlhamî vano “Sebrî û dewaijan” nîyê. Zemîrê “xo”yî yo. Nimûne: “Ez û Îlhamî û Denizî ma xo resna dewe.”
Yan zî; “Mi xo resna dewe.”
Seke aseno, tîya de zemîrê “xo” şekl dano karî.
Denizî karê resnayîşî makî nuşto, şaşî tena uca de esta. Ganî sey “Sebrî û dewijan, hîna xo nêresnayO dewe” binuştêne. Çimkî “xoresnayîş” nêrkî yo.
Nimûne: “Ehmedî hîşna xo nêresnayO dewe.” “Şîla hîna xo nêresnayo dewe.” “Ehmed û Şîlane hîna xo nêresnayo dewe.”
Labelê fekê Gimgimî de nê qayde fîlî yê nêrkî ge-ge makî vajêyênê. Mesla, camêrdan ra vanê, “Ti rind a?”
Merhaba embazê erjîyayî,
Ez seba rexneyanê Kek Îlhamî zaf sipas kena. Ez wazena ke derheqê rastnuştişî de çend çîyan binusa. Aye ra ver ez ganî naye vaja ke embazo Dêrsim dîyar o ke nê karî ra weş fam keno. ”
Rîpelo 174 de:
“Sebrî û dewijan, hîna xo nêresnaya dewe (…)” mi kitab de wina nênuşto, Kek Îlhamî bi xo şaş nuşto. Mi kitab de nîya nuşto “Sebrî û dewijan hîna xo nêresnayO dewe maye, wayan û merdimanê Nacî dorme ra ey girewt.”
Rîpelo 183 de:
“Bi roje, bi aşme raye şi.”
mi reyna wina nênuşto û kitab de wina nuşto: “bi roja, bi aşma raye şî.” Seba ke mi tîya waşt ke yew mesela fekê Gimgimî de binusî mi nevato “-an” seke gimgimde vajîno mi vato “-a”
Rîpelo 184 de:
“Ê henî zanitêne ke çimê waştîya ê (…)”
tîya ancîya fekê Gimgimî ameyo gurenayenê xo ra mesela aynî mesele ya. Merdimode Gimgimij (Mexsudê Keskî) roman de xo bi xo fikirîyeno. Sey meyl mi qiseykerdişê qerektaran bi fekê înan nuşto. Tasfîr û çîyê bîn kî bi ziwanê standartî nuştê.
Rîpelo 298 de:
“Verê adetê na dinyayo zalim (…)”
bele tîya de xetaya mi esta, labelê na xetaya zafhûmarî ney
seke embazo Dêrsim kî vano xetaya nêrî û makî ya.
Netîce de Kek Îlhamî hem çîyê ke neqil kerdê şaş neqil kerdê hem kî çîyê ke xo bi xo şaş neqil kerdê reyna xeletîya înan şaş îzah kerdê. Fikrê embazo Meymanê Wisarî mi rê weş ame, seba kesê ke wazenê xetayanê mi mi rê binusê ez e-maîlê xo dano. Bi no qayde çapa diyin a kitabî hîna rast vejîyena. Nika ra sipas keno. Deniz Gunduz
butkan@hotmail.com
Cumleya “Her hîrêyan werd ra pey çay na ro û şimit” de pêşnîyaza Îlhamî rast nîya.
Nimûne: “Her hîrêyan nan wed”, “Her hîrêyan sayE werdE.” Her hîrêyan sayÎ werdΔ
Seke aseno, tîya de elemento ke rewşa fîlî vurneno, kesî nîyê.
Seba ke “çay” yewhûmar û makî ya, ganî Denizî sey “Her hîrêyan werd ra pey çay naYE ro û şimitE” binuştêne. Şaşî tede esta la seke Îlhamî vano, uca de nîya.
Merhaba Dêrsim,
Nika mi reyna nîyada rexneyê to û mi ferq kerd ke çend çî nêkewtê çimanê mi ver.
Rast o, cumleya “Her hîrêyan werd ra pey çay na ro û şimit (…)” sey Kek Îlhamî nêbena yanî tîya de seba ke çay yanê “kerde” hetê nêrî-makî û zafhûmarîye ra tesîrê fîîlî (karî) keno “şimitî” nêbeno, “şimit” beno û seke cor yaseno mi çay sey nêrî gurenayo û naye ra yew xeta mi çin a. Eke sey to bîyenê ganî mi “çay” sey makî yanî sey “çaye” binuştêne. Rast o standartê ma Vate de “çaye” makî ya labelê ez heşarê ci nêbîyo û sey mintiqa xo nêrî gurenaya. Naye ra hetê rastnuştişî ra na cumle de yew xeletîyê çin a.
Reyna mi rexneyê corî de çend çî şaş nustê ez wazena înan rast kerî. Cumleya “Verê adetê na dinyayo zalim (…)” de Kek Îlhamî heq o. Na cumle de hetê nêrî û makî ra xeta esta. Reyna mi mesajê corinî de nîya nuşto. “xo bi xo şaş neqil kerdê reyna xeletîya înan şaş îzah kerdê.” na cumle kî ez wazeno rast kerî. Na cumleya mi ganî nîya bibîyêne “xo bi xo şaş neqil kerdê reyna xeletîyÊ înan şaş îzah kerdê.”
Selam û hurmet kena…
temam taye xeletiye gerekeke biyero rast kerdene. Hete bînrak herkes bizone ke, ma ziwane xode besenikerd ke perwerdey bicerime. Ma ziwane xo dewunde pîrîkune xora kokimune xora miseyme. Na semeda taye xeletiye rast kerdene dae nibeno, labele nae ser gerekeke jede nivindime, cike na keyepele, keyepela linguisti niya. Eke ez nustoxe maye tirki nusnene, inu wanen, uskade daha jede xeletiye este. Hama kes inure dae nenusneno.
yani make vazeme, her kes 100% rast nuste kero, o waxt kes nenusneno. Belka daha rind beno ke DENIZ, sima taye chiyi, rastiyeyi ebe email birusne nustoxi.
Weshiyede bimane, ziwane xo qeseykere 🙂
Meyman Usar,
Merdim şaşîyanê rastnuştişî ser o vindero û munaqeşe bikero zaf hol beno, faydeyê xo ziwanê ma rê beno.
Çîyode bîn kî no yo, ma nêvanê Meyman Usarî mesajê xo de ziwan şaş nuseno, ma behsê romanê kenîme, ma behsê ju kitabî kenîme.
Ma şikînîme Denizî rê e-mail kî birusnîme labelê eke ma tîya binusnîme, tayê kesê bînî kî ci ra fayde vînenê.
Ma çîyode xirab nêvanîme.
Yanî, ez vana, ti munaqeşe ra aciz mebe. Zaf selamî…
Şîrovekarê hêjayî;
Seba şîroveyê xo, şima weş be. Şîrove xora eleqedar o. Seba eleqedarê xo weş bê şima. No eleqedar u nê şîroveyî, seba ma zaf muhim ê.
Nîrxnayîş, şîrove u rexne, şima kî zanenê cîya yê. Mi nîrxna, şima şîrove kerdê. Zaf kî rind o. Ma ke henî mekime, şaşîye u rastîye se şikinîme bizanime?
Ebe silam u hurmet
İ sertkaya
Birayemi Dêrsim, heka simak esta. Chi rindo ke ma dika ziwane xode niya nusneme. Na edewlemendiya ziwane xo beme raver. Kamke thome ziwane ma jü raye thomkerd, reyna na thomra netexelino.
Kek Meyemanê Usarî,
Zimbêlê to zaf rindek ê. To tutin şimito, dûyê cixara ra bîyê zerdek. Eynî seke hine kerdê. Şewqaya to kî zaf otantîk a.
Ti mi ra memeridîye ha!
Ez to rê zaf selamî kena…
Bira Dersim ez simara caye heredine. Kamke ziwane made qeseykeno, ez inura qe niheredin. Weshiyede bimane