Hîrê Şaîrê Xozatijî – II: Zeynê Miçê Mexşî

2. ZEYNÊ MIÇÊ MEXŞÎ (ZEYNEL KAHRAMAN) (1931-2012)

Zeynê Miçê Mexşî (nameyê ey o resmî: Zeynel Kahraman) serra 1931 de Mexsoyana ke mezreya dewa Dêrikî ya, uca de maye ra bîyo. Dêrik kî dewêda qezaya Xozatî ya Dêrsimî ya. Mîyanê şarî de zê Zeynê Miçê Mexşî yeno naskerdene. Nameyê maya ey Gule, pîyê ey Miç û kalikê ey Mexso bîyo. Di birayê şaîrî benê: Mem û Şixo. Zeynê Miçê Mexşî şaîr, deyîrbaz, hostayê dêsan, rencber, necar, tembursaz û sazbend bî. Aşîra Rûtan ra yo. Rûtan perêda (hezbetêda) aşîra Bextîyaran a. Mîyanê şarî de tim zê “Rût-Bextêran” yenê zanitene. Nêmeyê na aşîre bi kurmanckî (kirdaşkî) û nêmeyo bîn kî bi kirmanckî (zazakî) qesey kenê. Keyeyê Zeynê Miçê Mexşî de her di lehçeyî kî zaf weş ameyêne qeseykerdene. O wextê Terteleyê 38î de hewtserrî bîyo. Bi keyeyê xo ra şonê kuwenê mîyanê birrî, uca de xo darenê we. Maya Zeynel Kahramanî uca lacekêdê dirbetinî, Silêmanî, vînena û ey kena weş. Dima o lacek beno misayîbê Zeynelê lacê aye. Ê xo Terteleyî ra nîya reynenê ra. Seba ke nêkuwenê destê eskeran, nêşonê surginîye kî. Keyeyê Ap Zeynelî wayîrê arêyî benê, coka ê hendê şarê dormeyê xo vêşanîye nêancenê.

Zeynê Miçî Gulîzare de zewicîno. Gulîzare Zeynelî ra serrê-di serrî pîle bena. Vistewreyê ey kî şaîr beno. Zeynel binê bandura vistewreyê xo de maneno, muzîkî ra zaf hes keno. O wazeno ke dest bi karê muzîkî bikero, la çi heyf ke o wext enstrumanî hendê nikayînî bi asanî peyda nêbîyêne. Ê ju bijike pocenê û şonê dewa Tarnotîye[1]. Uca de ju armenî beno, tey ju zirna bena. Ê ci ra a zirna wazenê, o kî dano înan. Şaîr nîya dest bi karê muzîkî keno. Veyveyan de zirna cineno, debara xo keno.

Zeynel tirkanê Xozatî ra tirkî museno[2]. Îzmîr de di serrî eskerîye keno. Eskerîya xo de necarîye (marangozîye) museno. Eskerîye ra yeno, hem veyveyan de cineno hem hostayîya banî keno. Bi xo zaf destweş beno. Zemanê, Mamekîye de ju atolye de necarîye keno. Atolyeya xo de dara goze ra sindoqan, keyber û pencereyan virazeno. Tembur (curre) cineno. Kilaman vano. Zemanê, Xozat de îhaleyan gêno, mutahîdîye keno. Nê mabênî de rencberîye ra kî destê xo caran neânceno, malî weyî keno, hêga rameno. Şaîr kemanê hîrêtêlinî kî cineno û pê kilaman vano.

Serranê 1970 de dewa xo de xo rê ju ban virazeno, la bananê înan ra tim marî vejînê. Lacê ey Alî Ekber seba ke mar dano pede, mireno. Serra 1975 de cayê bananê xo vureneno û reyna virazeno. Serranê 1990 de dewê Dêrsimî yenê talkerdene. O wext esker wazeno keyeyê Zeynelî kî dewe ra vejo. Serra 1994 de ju qumandar yeno vano: “Ez nika îta ra vêrena ra şona cayê. Ez ke agêraya, to îta de mevînî.” Zeynel zaf înat beno, eskeran de dano pêro, vano: “Ti ke des reyî îta ra bêrê şerê, ez ancîna îta der a.” Se kenê nêkenê, Zeynel dewa xo nêterikneno. Dima muxtarê dewanê Xozatî yenê pêser, pêro pîya şonê Anqara û gerreyê eskeran kenê. Ney dima zorbazîya înan serê înan ra tenê darîna we. Zeynel Kahraman de heskerdena welatî, heskerdena herdê xo zaf xurt a.

rîtuelê Raya Heqî ardêne ca

Hende ke ma zanîme, Zeynel Kahramanî kilamê bawerî nêvatê. La heme kilamanê ey de ma zaf raştê motîfanê bawerîya Raya Heqî yenê, zê Heq, Xizir, Rojeyê Xizirî, Rojeyê Des û Di Îmaman, Çimeyê Munzirî, Îmam Husên, Çewres Esparê Qirxleran, Dolu Baba, zîyarî ûsn. Goreyê mordemanê rahmetî, o bi xo zaf bawermend bî, rîtuelê Raya Heqî ardêne ca. Wexto ke pîrê ey Sey Sebrîyo Bilanîgij şono heqîya xo, Zeynel zaf berbeno û vano: “Ez nêşîkînan pîrê xo ser o şuware vajî”.

Serranê 1996-97 de Birayê Kahramanî (Metîn û Kemal Kahraman) ey xo de benê Almanya, kilamanê ey qeyd kenê. Ê, seba ke Zeynel Kahraman bêro naskerdene, ey rê Îstanbul de bi nameyê “Melem Ti ya” ju band (kaset) virazenê. Reyna albumê xo yê “Yaşlılar Dersim Türkülerini Söylüyor” de ca danê ey. Semedo ke peynameyê înan û yê Zeynê Miçî eynî yo (Kahraman), heyn yeno zanitene ke ê mordemê jubînî yê, la ê mordemê jubînî nîyê.

Zeynel Kahraman temburcinayene de wayîrê terzêdê zaf xusûsî beno. Zaf hunermendî yenê leyê ey û wazenê terzê ey ra çîyê bimusê. Qirnetecino xarpêtij Mehmet Şerîf kî ê hunermendan ra ju yo. Wexto ke yeno leyê Zeynelî, o qirnete cineno, Zeynel Kahraman kî tembur cineno. Mehmet Şerîf zafane nêşîkîno ey reyde bicino. Tim gerre keno, vano: “Ti bêçikanê xo dana kotî ro, dana kamcîn perdeyî ro, dana kamcîn nota ro? Ez nêşîkîna taqîb bikerî.” Tolga Sag û Erdal Erzîncan kî reyê yenê hetê ey û Zeynel Kahramanî goşdarî kenê. Zeynel ancîna goreyê terzê xo yê taybetî temburê xo cineno. Erdal Erzincan wazeno bi eynî şeklî û eynî qayde bicino la nêşîkîno. Tolga Sag kî ney ser o pê Erdal Erzîncanî leqî keno, vano: “Ti tim ma ra vana ‘nîya bicinê, heyn bicinê! De bicine! Çayê nêcinena?” û pêro pîya huyenê. Goreyê tornê Zeynê Miçî, Ozcan Kahramanî, sebebê ney cîyayîya kokê (eyarê) temburê Dêrsimî yo. Kokê temburê Dêrsimî de notayê bemolî çin ê. Sirrê cinitişê Zeynelî hem nê kokî de hem kî cinitişê ey der o. Zeynelê Miçê Mexşî mizrap kî nêgurenêne. Nika tornê ey Ozcan bi nê terzê cinitişê kalikê xo dewam keno. Ancîna hunermendo dêrsimic Veysel Agbaba şono leyê Zeynel Kahramanî û ey goşdarî keno. Di rojî ceribneno la nêşîkîno zê Zeynelî bicino. Hemed Aslan (Ahmet Aslan) kilama ey “Çirtike” albumêdê xo de vano. Hunermend Yilmaz Çelîk kî şono leyê Zeynel Kahramanî û goşdarîya ey keno, ey de mobet keno.

temburê Dêrsimî de notayê bemolî çin ê

Goreyê vatişê tornê ey, Ozcan Kahramanî, zemanê, TRT (Sazgehê Radyo û Televîzyonî yê Tirkîya) ra yenê û wazenê ey berê, kar bidê ey. Hem semedo ke tenganîya ey a debare çin bîya û nêwaşto welatê xo ca verdo hem kî semedo ke bawerîya ey bi qeseykerdişê tirkîya xo çin bîya, ey qebul nêkerdo û nêşîyo. Yeno vatene ke wexto ke gênc bîyo, nêzdîyê heşt sey kilamî vîrê ey de bîyê. Repertuarê ey hende hîra bîyo.

Ancîna goreyê vatişê Ozcan Kahramanî, serranê 1990 de hetê Şaredarîya Dîyarbekirî ra seba dengbêjan ju festîval organîze beno û ê Zeynel Kahramanî kî dawet kenê. O û tornê xo Ozcan pîya şonê Dîyarbekir. Keyeyê Dengbêjan de bi kurmanckî (kirdaşkî) û kirmanckî (zazakî) kilamî yenê vatene. Gama ke dore yena Zeynel Kahramanî, o curreyê xo vejeno, dano piro. Pêro mat manenê û goş danê ci. Gama ke kilama xo ya verêne qedêneno, ê dengbêjê bînî û heme goşdarî pêqayîlbîyayîşê xo ey ra vanê. Reyê-di reyî kî Dêrsim de Festîvala Munzurî de cineno û vano.

Çi heyf ke heta nika ey ser o xebatêda akademîke nêvirazîyaya. Sînemakar Kazim Ozî ey ser o bi nameyê “Çinara Sipî” (Beyaz Çinar) ju belgefîlm amade kerdo. Seba ke nê belgefîlmî amade bikero, xeylê wext leyê Zeynel Kahramanî de bîyo meyman.

Cinîya Zeynel Kahramanî Gulîzar a. Şarî mîyan de zê Faye yena naskerdene. Gulîzare mêrdeyê xo ra serrê-di serrî pîl bena. Ê jubînî ra zaf hes kenê. Panc kênayî û hîrê lajê înan benê. Vengê Gulîzare zaf weş beno û a zaf kilaman zana. Zafane Zeynel cineno, a kî vana. Însan şîkîno Înternetî ser ra qaydeyê namdarî yê bi nameyê “Da-da Duzekê Xarpêtî yo” ke tede Zeynel Kahraman cineno, Gulîzare vana goşdarî bikero. La merdena lajê xo Alî Ekberî ra pey zaf kilaman nêvana. Gulîzare mêrdeyê xo ra panc-şeş serrî ver şona heqîya xo. Zeynel Kahraman merdena aye ra tepîya, hetê psîkolojîkî ra gineno war o, nêweşîya alzaymirî (Alzheimer) tede peyda bena. Nêweşîya xo hêdî-hêdî bena girane û hunermendo pîl serra 2012, rojêda wusarî de şono heqîya xo.

Zeynel Kahraman hem bi terzê xo yê cinitene hem kî bi vatişê xo mîyanê hunermendanê Dêrsimî de kesêdo muhîm û taybet o. Hunerê ke ey de estbî, ey ê musnayê bi zar û zeçê xo kî. Lacê ey Saycan hona kî Xozat de veyveyan de dawule cineno. Laco bîn, Alî Riza, verênde Xozat de bî, nika Almanya de qirnete cineno. Tornê ey Ozcan Xozat de atolyeya xo de temburan û kemanan virazeno. Ozcan, bi terzê xo, rêça kalikê xo ra şono. Nînan ra ber nê keyeyî ra zaf kesî muzîkî de eleqedar ê. Bi kilmî ma şîkînîme vajîme ke Zeynê Miçê Mexşî na dinya ra vêrd ra şî, la bi eseranê xo xo zerrîya ma de kerd bêmerg.

Zeynel Kahraman mîyanê şaîranê Dêrsimî de wayîrê cayêdê taybetî yo. Çike hunerê ey de cinitişê enstrumanan kî hende qeseyan muhîm o. Bi pêroyî, hunermendanê Dêrsimî de qiseyî cinitişî ra muhîmêr ê. Seba înan çîyo ke muhîm o cinitiş nîyo, mesajê şaîrî yo. La Zeynê Miçî hem bi cinitiş hem kî bi vatişê xo yê bêemsalî zaf hunermendê namdarî binê tesîrê terzê xo de verdayê.[3]

KILAMÊ EY

Kilamanê Zeynel Kahramanî de babete zafane eşq o, la travmaya 38î, lejê aşîran, mordemanê kişte yan kî merdeyan ser o kî kilamê ey estê. Herçiqas kilamê ey ê bawerî çin bê kî, motîfê bawerîye mîyanê kilamanê ey de zaf ê. Ma tîya de di nimûneyan bidîme:

ÇIRTIKE[4]

Çirtik a, bivêso -dayê-, mi va: Sal û kerre
Ez aman Çirtike -Heqo!-, nêgirotan zere
Ez aman Çirtike -dayê-, nêgirotan zere
Dîlegê mi Heqî ra esto: Nêwerê emegê xuyê serre

San o, san o, san o, san o, na wo tarî yo, san o
Min dere qedito -Heqo!- virnîya min gaban o
Min dere qedito -Heqo!- virnîya min gaban o
Tersê mi ke ez bimirî, meyîtê mi wertê Abasan[5] de bimano

Wayî wayî wayî wayî, way leminê wayî!
Ezo amane vecîyane -Heqo!- gabanê vêsayî
Sedayê gosê mi ro şîye, nêzan kotî ra veng dayî
Va ke: Bêkes Zeynel, meterse
Çewres Esporê Qirxleran resayî
Bimbarekî amayî, çar kosê mi ra nîyadayî
Jûbînî rê dizdî ya qesey kerdî
Vatî ke tabayê nêbîyo, tenê ningê xo vêsayî

Bêkeso Zeynel o, ancî ko de ca verdayî
Min hawar kerde -Heqo, wuyî!- Dolu Babayî
Kut çimanê mi ver, day day çîkê -wuyî!- pakayî
Çimê xo mi kerdî ya ke vecîya dîyarê Mezra vêsayî
Mi va: Heqo, comerdîya to sukir bo
Gêrîsê serê Dêrîkî mi ra asayî

Zimeq a, bivêso, çewres hênîyê Muzirî
Abasan kerda partî emser Rocê Xizirî
Tersê min o ters bo, koyê vêsayî de,
Ewro ez bimirî.

Gaban o, bivêso -dayê- mi va: Sal o cêr de

Ninganê mi tabat min a birna, nîşta ro ezo refî ver de
Bimbarek amo bi xezeb, tozike dimneno çim û burîyanê mi ser de
Mi va: Xiziro Kal, mêrdîna to ke esta
Ko de min meverde!

Gaban o, bivêso -dayê- mi va: Ser sêmser[6] o

Çê ra teme kerdê: Zeynel nêfindero bêro
Dumanê gabanî Bêkes Zeynelî bicêro
Feqirî raye sas kerda, nêzano ko ra koyt [kotî] ra sêro
Mi va: Nalika sure qirbana tu ya
Dîwanê Olî Dîwan[7] de bivêro

WURZE WURZE [8]

Wuyî! De wurze, wurze!
Heyderê mi, sodir o
Cîgerê mi, sodir o
Serê xo wedare!
Bano ondêr gino be -wuyî!- mi ro
Berzînê birayê xo de berbeno
Wuyî! Zûkek Xidir o

Wuyî! De meke, meke
Lawo zalim, -wuyî!- meke
Qîmîsê Heyderê min -wuyî!- meke
Dayiki vana: “Vecîya verê Mehemedê -wuyî!- homete”
“Qebul nêkerd -Heqo!- rica û minete”

Berzînê to rind o
Heyderê min o, ko koy ra -wuyî!- cêr o
Îstanbolê çêvêsayî ra têlê -wuyi!- amo
Gereke cinaza Heyderî ewro -dayê- bêro
Duman pîyê kokimî -wuyî!- bicêro
Nêşkîno vera cîgera xo -dayê wuyî!- sêro

Wuyî! De wurze, wurze!
Heyderê mi, sodir o
Serê xo wedare!

Bano ondêr[9] gino be mi ro
Berjînê birayê xo de berbeno
Birayê xo Xidir o

Berjînê to rind o
Heyderê mi, sona -wuyî!- vaye
Yelçîye -wuyî! -birusnê
Bêro Eslîya -wuyî!- Waye
Yelçîye -wuyî! -birusnê
Bêro Eslîya waye
Dana zanîyanê xo ro, berbena
Wuyî! Bêkesa maye

Îstanbol bivêso!
Heyderê mi, darê -wuyî!- çamî
Îstanbol bivêso!
Heyderê mi, darê çamî
Ne cîgerê mi, serê xo wedare!
To guna şîyanê [10]xo kerdo -wuyî!- vilê kamî?

Ne cîgerê mi, serê xo wedare!

To guna şîyanê xo kerdo -wuyî!- bi vilê kamî?

No nuşte parçeyê tezê lîsansê berzî yê bêtezî yo û kovara Vateyî, hûmara 49. de weşanîya. Bi destûrê nuştoxî reyna DêrsimInfo de redakte bî û weşanîya. Bê destûrê nuştoxî no nuşte qet cayêk de nêno weşanayene, kopya kerdene yan vurnayene.

Cêrnotî:

[1] Tarnotîye: Dewêda Xozatî ya (bi tirkî: Yoğuntoprak). Tarnotîye nika taxêda dewa Pixamî (bi tirkî: Alancık) ya.

[2] Dewrê Osmanîyan de merkezê Xozatî de zafane tirkî û armenî ciwîyayêne, kirmancî dewan de bîyî. Kirmancan ra teyna kesê zengîn û bihêzê zê axayan Xozat de nîştêne ro. Armenîyê Xozatî 1915 de ameyê qirkerdene. Tirkê Xozatî Dewrê Komare de kî merkez de xeylê estbîyê. Serranê 1980an ra tepîya zafê înan koç kerdo. Ewro tirkê Xozatî merkez de nêzdîyê da-pancês aîleyî estê. Ancî bi nameyê Încixa (bi tirkî: Altınçevre) ju dewa Xozatî esta ke tede tirkî û kirmancî pîya ciwîyenê.

[3] Mi derheqê cuya Zeynel Kahramanî de heme malumat tornê ey Ozcan Kahramanî ra girewt. Ez ey rê sipasdar a.

[4] Ahmet Aslanî na kilame albumê xo “Va û Waxt” de (2010) vata.

[5] Abasan: Aşîrêda Dêrsimî ya. Dewa Çirtika ke şaîr kilame de behsê ci keno, dewa na aşîre ya.

[6] sêmser: acêr, veracêr, seracêr, devacêr, vor de.

[7] Olî Dîwan: Ulu Divan (tirkî de).

[8] Alîşêrî albumê xo “Biko Biko” de (1997), Yilmaz Çelîkî albumê xo “Pîrbab” de (2002) na kilame vata.

[9] ondêr/andêr (“ander/anter”a armenîkî ra): mêrat, vêşayî.

[10] şîyanê xo: şîyayena xo, şîyayîşê xo.

Bê destûrê nuştoxî no nuşte qet cayêk de nêno weşanayene, kopya kerdene yan vurnayene.