Edebîyatê Kurdan de Feqîyê Teyran (1562-1642)

Zereyê edebîyatê kurdan de, cayê Feqîyê Teyran cayê de xeylî berz o. O hem hetê busilmanî ya xora, hem kî hetê alîmîya xora kesê de xeylî muhîm o.

Feqîyê Teyran seba bîyayişê xo , helbesta xo de vano:
Mîm û Hê 70 felek çûn
Ji hîcretê dewran gelek çûn
Sal 1041 çûn
Ev xezel anî diyare

Kovara Wejeyî kî ,seba bîyayişê Feqîyê Teyran vana:
“Her wekî tête zanin Feqîyê Teyran xelqê Muksî ye. Di sala 1563ya de li vî bajarokî hatîye dinyayê. Pişta salên 1640î ji li gundê Werezozê ku bi Muksê vegirêdayîye cuye ser dilovanîya xwe û mergeda pîroz nîha li wê derê , li pişt vî gundê ye…”

Çime:Kovara Wejeyî Çandî Henerî W29 /Berfanba 2009 , sal : 6

Feqîyê Teyran ,dewa Çolemergî Muks de ameyo dinya. Namêyê xo yo verên Muhammed o. O bi xo nameyê xora vano, Mîr Mihe. Çêyê de xanadan ra wo. Kalikê xo mîranê kurdan ra mîrê yo.

Manaya nameyê xo (Feqîyê Teyran) êna manaya terbîye kerdoxê teyran .Nê nameyî ser o xeylî fikrî ameyê vatene. Raşte awa ke, Feqî maşiqê teyran o. Waştena xo awa ke wa teyra Sêmurge bivêno. Coka ke ca bi ca , bajar bi bajar cêro. Cayo ke nêşîyo, dengbêjo ke ci ra pers nêkerdo , teyro ke tey heval nêbîyo qet nêmendo. Bi tebatê xo yê pîlî goş no teyran ser û zonê înan muso. Teyrî fam kerdê, înan de bîyo dost.

Şîyo kotî ,her kesî zanayê xo Feqî de pare kerdê. Êndî o , çê xo ra dûrî yo, sebeta teyra Sêmurge kesê de vîndîbîyaye yo. Şarî , her tim ey ra hes kerdo û rûmet do ci. Şîyo kamjî bajar her kesî ci rê berê çê xo kerdo ya. Zereyê ey de teyra Sêmurge bîya eşqê de girs.

“Goreyê rîwayeta, teyra sêmurge pîlê pêroyê teyran a. Rojan ra rojê , pêroyê teyran seba ardimkerdoxîya semurge, kom kerdo û şîyê koyê qefî. Koyê qefî hewran ra daha berz o. Hetanî koyê qefî hewt newalî est ê. Pêroyê teyran ,dest pêkerdo û ver bi asmênî firdo. Teyrê ke qefelîyê ginê waro û merdê. Tayê xo kî peyde cêrê ya û şîyê wetenanê xo.

Teyran ra bilbil ,seba eşqê gule cêro ya û şîyo wetenê xo. Peycû tût cêro ya şîyo wetenê xo, seba purtê xo yê xasî. Ê ra dime kî qertal cêro ya şîyo wetenê xo ,seba qiralîna xo ya koyan. Cayê xirabî amê vîra bûmî û o kî cêro ya şîyo welatê xo.

Newal bi newal, teyrî bîyê şenik. Newalo şeşin newalê şaşkerdîşî, newalo hewtin newalê çînbîyene bîyo. Demo ke teyran xo resno koyê qefî , teyna hîris teyr mendo. Wexto ke halênê sêmurgî dîyo êndî musê ke sêmurg êno manaya hîris teyrî. Coka ke, ê pêro ya kî yew bi yew , yew Sêmurg ê…”

Feqî kî sey nê teyran wazeno ke teyra sêmurgî bivêno. Coka ke teyran de beno dost û ziwanê înan museno.Vengê teyran ci rê beno eşq. Înan de qesêy keno û înan de beno heval. Coka ke seba Feqî û teyran ,xeylî rîvayetî amê nivisnayene.

Nê rîwayetan ra goreyê jû rîvayetî, Feqî rojan ra rojê şono bajarokê cizîre. Rayir de raştê jû papazî beno. Ey û papazî jûbînî de benê heval. Xeylî rayir ra dime qefelînê û binê jû dare de nîşenê ro . O şop teyrî xo mîyan de kenê vîçevîçe û qesêykenê. Feqî bi qesêykerdîşê teyran huyno. Papaz, Feqî ra pers keno vano:
-Ti qey huyna Feqî ?
Feqî vano:
-No edetê ma Feqîyan o. Ma Feqî ge-ge nîya huynîme.
Papaz , xo ano pêser û rûyê Feqî de nîyadano :
-Helbet her huyayîş bi manayê ro.Huyayîşo bêmana çîn o.Lê ti qey huyna mi ra aye vaje.
Feqî vano:
-Heya ,ti raşt vana. Huyayîşo bêmana çîn o. Lê eke ez manaya hûyayîşê xo to ra vajî , beno ke ti mi ro xîyanet bikerê û belayê bîya rê mi ser.
Papaz , duştê vateyê Feqî de şaş beno û maneno. Feqî ra vano:
-Ad û wad bo ke ez kesî ra nêvano.
Feqî, bawerîya xo bi vateyê papazî ano û sebebê huyayîşê xo ci rê qeseykeno.Vano:
-Ez zonê çuçikan zan o . Coka ez huyo papaz. Demo ke çuçikan dare ser o wendê , jû çuçike mi ra vat: “Ti bajarokê cizîre de zaf dej ancena.” Ez kî bi vateyê na çuçike huyo.
Papaz, duştê vateyê Feqî de bêveng maneno. Wurzenê ra û ver bi bajarokê cizîre şonê.

Demo ke resenê bajarokê cizîre , Feqî şono medresa sor, papaz kî şono kîlise.

Zereyê kîlise pirrê şarî yo û xo mîyan de qeseykenê. Papaz beno goşdarê zereyê kîlise.Nîyadano ke,şarî mîyan ra cinîkê de fal qaytkerdoxe vana: “Binê na kîlise de zernî est ê. Lê ez cayê nê zernan nêzano. Kesê ke nê zernan ro cêrenê , înan mîyan de mîrê cizîre kî est o”.
Papaz , vateyê cinîke ra dime pey de cêreno ya û şono ley mîrê cizîre. Rewşa Feqî û kîlîse , mîrî rê jû bi jû qeseykeno.

Mîr, venga Feqî dano û halûmesela kîlîse Feqî rê qeseykeno. Feqî mîrî ra vano: “Ez zerna vejeno, lê para xo kî to ra wazeno.” Mîr ,vateyê Feqî qebul keno.

Feqî şono kîlise. Tayê werê çuçikan erzeno natdotê zereyê kîlise. Teyrî werê zereyê kîlise wenê û xo mîyan de destpêkenê û qeseykenê. Teyro jû , teyranê bînan ra vano :
-Gelo no wer kamî eşto îta?
Teyrî vanê:
-Feqî .
-Ma qey eşto ?
-Seba xezna zernan . Ma ti cayê xezna zernan zan a?
Teyr van o:
-Heya ,ez cayê xezna zernan zan o.Demo ke rojê şodirî vêjya , tîrijê xo şonê hetanî zereyê kîlise. Tirîja rojê şodirî da kamjî kemere ro , xezna binê a kemere der a.
Feqî ,goşdarîya teyran ra dime wurzeno ra û şono çê xo.

Roja bîne şodir şono zereyê kîlise. Kemera zereyê kîlise keno xo çim ra û şono ley mîrî . Mîrî rê hal û hekat qeseykeno. Wurzenê ra şonê zereyê kîlise. Binê kemere kinenê û xezna vejenê. Mîr ,Feqî ra vano:
-Ti çiqas vazena?
Feqî ,vano:
-Ez qasê giranîya sereyê papazî wazeno.
-O wext gere ma sereyê papazî cira bikeme.
-Eke rewşe henêna ,cira bikerê.
Sereyê papazî û zernan zereyê kefa terazû de erzenê têver. Lê sereyê papazî zernan ra daha giran êno. Mîr, Feqî ra vano:
-To na rewşe daha ravêr zanita. Feqî , qet vengê xo nêkeno. Zernan terazû ra vejeno û kulmê wele keno ci. Demo ke terazû keno berz , hetê sereyê papazî wurzeno ro hewa. Feqî rîyê mîrî de nîyadano vano:
-Mîrê mi , mi to ra zernî nêwaştî. Wa zernî to rê bê. Mi waşt , ti bizanê ke çimê merdimî encax bi wela serê hardî benê mird…”

Feqî, helbestanê xo de edebîyatê kurdan ra, hedîs û tasavvuf ra behs keno. Zereyê Feqî de eşqê heskerdîşanê merdimî pêro est ê. Helbesta xo ya bi nameyê EZ de rewşa eşqê zereyê xo nîya ano ziwan:

EZ
Îro ji dest husna hebîb sergeste û heyran im ez
Min eşq û muhbet bûn nesîb sewadê sergerdan im ez
Eşqê gelek sewda kirin bê mal û bê mewda kirin
Nûra çira winda kirin Mûsayê imran im ez

Mûsa ji dest husna bi nûr şêrîniya xalên di hûr
Secde bire ber Kohê Tûr nêzîkî remzê wan im ez
Remzê ku dê dilber bikin carek bi çeşman seyr bikin
Dê kohê Qaf ker ker bikin mecrûhê pir kovanim ez

Min ah ji dest kovan û qehran min sebr nayêt li sehran
Şubhetê mewcên di behran qulzemê umman im ez
Qulzem û behrên di heftê agirê eşqê ku keftê
Dê bisojit subhe neftê min diye, pê zanim ez

Min diye muhbet çi reng e sohtim edoja pir-ye’ke
Min mudam dil jê biheng e bi nalîn û efxan im ez
Nalîna teyr û tuyûran kalîna çeng û bilûran
Xulxulên di qesr û qusûran bulbulê xoşxan im ez

Bulbulim daîm dixwînim ez yeqîn ez te bibînim
Dîn dibim sewda dimînim serxoş û sukran im ez
Serxoş û ebter kirim te ji illeta rengzer kirim
Te sotim û ker ker kirim tu agir î buryan im ez

Agir û pêta di dil da me’neyan daxan ku hilda
Ew kitab naçit du cilda hafizê medhan im ez
Hafizê medh û pesendan rohiya mehbûb û rindan
Bê hisab werbûn di findan satiyê bêcan im ez

Soti me qet pêt û nar ne kuştîme derb lê diyar ne
Min demek sebr û qerar ne nexweşê pir-jan im ez
Nexweşê reng lê nemayî dest li ser falê nihayî
Wan digot ji çavê giyayî kûştiyê e’ynan im ez

Kuştime herdu ‘uyûnan yan kî yêd nisbet ji nûnan
Radikit ew qetl û xûnan girtiyê zindan im ez
Girtî me insaf di mîr ne qazî û muftî ve bîr ne
Qeyd kirim kes bê xebîrne bendeyê hicran im ez

Ma di benda firqeta te canfidayê xid**** te
Da bibînim reh**** te nobedarê xanim im ez
Nobedarê qullehê xo dergevanê dergehê xo
Bîne bîr û agahê xo tûleyê asîtan im ez

Tûleyê dergahê yar im şev û rojan nobedar im
Westayê der întîzar im çavrêyê Sultan im ez
Çavrêyê sirra li pêş im meqseda ezlê feniş im
Hicreta Yûsuf dikêşim Ye’qûbê Ken’an im ez

Kor e bo Ye’qûb ji dînê j’perdeya daxa evînê
Ger dibên veke birînê hewceyê Lokman im ez
Wan digot Lokman tebib e gote min xef ‘endelib e
Şafiyê derdan hebîb e pê bawer û îman im ez

Sond dixwim sa’id û destan kevir û seylêd li bestan
Min bi xom li curhan bebestan be rahet û asan im ez
Aşiqa rahetya kêm e agir û pêt a dilê me
Çend hezar medhan dibême muhitê esman im ez

Xwezî min sed ser hebûna sed hezar dev pê ve bûna
Ew hemûl’medhên te bûna hêj bi wan niqsan im ez
Ez kiz û zer bûm ji qehrê dê devêk çibkit ji behrê
Yan du çav çibkin ji sehrê bê dîtina eynan im ez

Sed hezar çav min divêna bayekî perde hilîna
Xet û xal min têr bidîna eşqe qûtî can im ez
Her kesê eşq tê eser kit sed hezar perdan di ber kit
Hemuyan dê ker be ker kit tazî yû ‘uryan im ez

Perde çû ez mame tazî dil sirra mehbûb dixazî
Min ibadet eşq û bazî bê mey û meyxan im ez
Xaniya bade û mey tê mexnî yû hem çeng û ney tê
Min ji eşqan heye-hey tê serxweş û sukran im ez

Serxoşê ava heyatê meclisa reqs û sematê
Dê çi kim bi sewn û selatê b’kûzê û fîncan im ez
Ew meyê gerden dirêjan şîşe û wan bade rêjan
Min nema hiş li nivêjan li deftera dînan im ez

“Mim” û “Hê” aqil vederda sicleya eşqê û derda
Lew qelem anî bi ser da me’fuyê Xufran im ez

Feqî , çêyê de xanedan de bîyo pîl. Lajê mîran o. Rewşa çê xora kivşo ke perwerdeyê de zaf rind dîyo. Perwerdeyê xo Muks, Hîzan , Finik de viraşto. Zaf cayan ra cêro. Zaf cay naskerdê. Coka ke şarê kurdî, Feqî ra ge-ge kî Feqîyê Gêrok vat o. Feqî zaf wendo, zaf nivisno, zaf kî arêkerdoxîye kerda. Xeylî helbestê xo bîyê vîndî ,ya kî kes nêzano se bîyê. Helbestanê xo ra tayê cêr ê :

1-Şêx senan
2-Dimdim
3-Bersis
4-Qewlê hespê reş
5-Ellah çi zatêk ehsen e
6-Hey av û av
7-Îro ji dest husna hebîb
8-Bi çar kerîman
9-Melayê batê kanê
10-Ez çi bêjim
11-Feqe û mela
12-Feqe û bilbil
13-Ay dilê min
14-Qewî îro zeîf halêm
15-Dîlber
16-Dilo rabe
17-Çiya anî
18-Dengbêjê jaran
19-Yar tu yî
20-Feqîyê teyran û evîna dilan
21-Mihacir
22-Dewran
23-Ê bên
24-Feqîyê teyran û dîlber
25-Feqîyê teyran û quling
26-Feqîyê teyran û roj

Rojan ra rojê vengê teyra sêmurge heşneno. Zereyê xo de no veng vengê de henêno ke Feqî duştê nê vengî de sey jû kemere beno huşk û maneno. Zereyê xo sey adir vêşeno. O endî zonê teyran ra fam keno, duştê vengê teyra sêmuge de beno maşiq û helbestan vano. O endî jû pîr o, jû dengbêj o. Ey , endî eşqê zereyê xo dîyo. Jû bilure ci rê bes a. Endî pêroyê şarê Kurdistanî ê nas keno. Nameyê Feqî ca bi ca vajîno. Bi eşqê zereyê xo û teyra sêmurge bi sedan helbesta nuşneno. Helbesta xo ya bi nameyê DÎLBER de eşqê zereyê xo zaf bi ziwanê de sade ano ca.

DÎLBER
Ey Dîlbera gerden zerî,
Way nazika dêm qemerî,
Qamet ji mûma fenerî,
Wêran ezim, malim xirab.
Ey Dîlbera gerden letîf,
Way nazika qamet elîf,
Qamet ji reyhana xefîf,
Wêran ezim, malim xirab.
Ey Dîlbera gerden zuzac,
Way nazika mislî zuzac,
Qamet ji reyhana qirac,
Wêran ezim, malim xirab.
Ey Dîlbera qamet misal,
Way nazika dilî hejar,
Te ji xandinê kirim betal,
Wêran ezim, malim xirab.
Ey Dîlberê, way Dîlberê,
Firyad ji destê keserê,
Avik ji ava Kewserê,
Wêran ezim, malim xirab.
Ey Dîlbera gerden zirav,
Dêm şûşeye, tijî gulav,
Ey duxtera bejna zirav,
Wêran ezim, malim xirab.
Çavan ku hiltînî bi meste,
Ew çend ya misrî bi deste,
Li kuştina min te bi qeste,
Wêran ezim, malim xirab.
Tu bi qesta min dikujî,
Tu bi k’ifra di nosojî,
Gelek sotim kirim rijî,
Wêran ezim, malim xirab.
Gelek sotim, kirim kişibab,
Kirye bi min, sed reng xirab,
Ya leytenî kunrû turab,
Wêran ezim, malim xirab.
Ya leytenî kunrû ve xar,
Wey nazika min te ji dûr,
Bêhiş kirim zilfê di hûr,
Wêran ezim, malim xirab.
Bêhiş kirim zulfê du reş,
Biskê siyah, bîhnê di xweş,
Ey duxterê, çapik bi meş,
Wêran ezim, malim xirab.
Bêk’êf kirim zilfê du reş,
Biskê siyah, zilfêd qemer,
Eşq û muhbeta min li ser,
Wêran ezim, malim xirab.
Sotim, biraştim bê hesab,
Lê pirsî bo kirme k’ebab
Kirye bi min sed reng ezab,
Wêran ezim, malim xirab.
Sibhan ji şahê bi tenê,
Xalik li xala gerdenê,
Ez dîn kirim berdam dinê,
Wêran ezim, malim xirab.
Eşqa mezac peyda bûye,
Îro li min dijwar bûye,
Hîvî dikim heqîqiye,
Wêran ezim, malim xirab.

Helbestê Feqîyê Teyran ,sadeyê û pakê û bi maneyê de xorîn ê. Zonê şarî , zonê edebîyatî, zonê hunermendîye seba ey zaf muhîm o. Xora o kî nê zonan helbestanê xo de şuxilneno. Bawerîya Heqî , bawerîya dînî û pêxamberî seba Feqî çîyê muhîmê û birumetê. Eşq, seba Feqî eşqê her çî yo. Eşq, çimê Feqî de têzere der o. Û merdim nêşkîno eşqan jûbînî ra cîya bikero.

Demo ke helbesta xo bi nameyê ÎRO WERİN nuşna 80 yê serre bîyo. Ver bi peynîya emrê xo şîyo dewa Muksî WEREZOZ û uja emrê xo do dewam kerdîş û uja merd o.

Vanê ke di kesî ziwanê teyran zan ê, jû Hz.Silêman o jû kî Feqîyê Teyran o.

Amadekerdox: Alî BEYTAŞ