Beledîya Mamekîye (Tirkî: Tunceli), 08.05.2010 roja şemîye bi nameyê “Bi Ziwan û Kulturê Xo Dêrsim (Dili ve Kültürüyle Dersim)” konferansê amade kerd. Konferans, salona Merkezê Kulturî de virazîya û qeseykerdox kî ez bîyane.
No derheq de çîyo ke verê veran ez wazena vajîne no yo: Mi heta ewro xeylê konferans, panel û semîneran de sey (jê) qeseykerdoxî ca girewto. Labelê heyatê mi de cayê nê konferansî zaf taybetî yo û tewr muhim o. Çike no kombîyayîş, herdê pî û kalikan ser o yanî welatê mi de bî. Aye ra, ez na game seba xo gamêda tarîxîye hesabnena û amadekerdoxan rê zaf sipas kena, berxudar bêne.
Embazanê mi ra Sait Aydogmuş, Ahmed Kasimoglu û çend kesê bînî Diyarbekîr ra amebî ke nê jestê înan kî cîya bextewarîye dê mi. Keyeyê înan awan bo.
Çitur ke wendoxî kî zanenê; Dêrsim de rewşa ziwan û kulturê ma qet baş/rind nîya. Asîmîlasyonî na herême de zaf mesafe girewto. Dêrsimijê ke qezayan û merkezê wîlayetî de ciwîyîne, êdî qet cayêde karê xo pê ziwanê xo nêkenê. Dewan de kî rewşe hema hema ke winî (henî) ya.
Dêrsim de kar û gureyo ke ede derheqa ziwan û kulturî de êno kerdene, tirkî înan de kî ziwano sereke yo. Ma vajîme ke festîvalo ke her serre bi nameyê “Festîvalê Mizurî (Munzur Festivali)” virazîno, ey de rewşe wina ya.
Merdim ganî naye kî xo vîrî ra mekero: Na herême de asîmîlasyon tena sahaya ziwanî de têsîrê xo nîşan nêdano. Xeylê dêrsimijî, sahayanê bînan de kî ûsul û toreyanê xo ra dûrîkewte yê. Ne cem û cematê înan mendo ro ê pî û kalîkan, ne veyveyê înan, ne kî çîyê bînî. “Mîyanê pîr û rayveran” de, kesê ke eslê xo înkar kenê, xo kenê “tirk û muslumanê heqîqî”, hûmara (amora) înan kî kem nîya. Ge seba menfaatî, ge ters ra, ge kî nêzanîye ra…
Semedo ke grûb û partîyê çepî ya kî sosyalîstî, sey prensîbî muhim nevînenê, grûb û partîyê kurdan kî herême de no derheq de xebatêda balkêşe nêkerda û nêkenê; Dêrsim de hîsê neteweperwerîye xeylê peyser ê, sist ê. Herinda naye de eşîrtî û dîn cande yê.
Bêguman, şarê Dêrsimî yo ke no het ra rehet nîyo û seba halkerdişê nê persan ero çare û îmkanan gêreno, o kî senik nîyo. Bi çekuyêda bîne seba zîldayîş û şênbîyayîşî dendik vinete yo.
Ma vajîme, sereka Beledîya Mamekîye Edîba Şahîn xanime no derheq de zaf hassas a û bêguman kî no kî seba herême şansêde baş o. Edîba xanime, ziwan û kulturê bav û kalan ra hes kena, cuya/heyatê komele de rol û muhimîya nînan çik a, baş zanena. No sebeb ra kî eke bîya sereka beledîya nêbîya, ziwan û kulturî hertim rojeva aye de cayêde bingehî girewto û gênê. Binê serekatîya aye de beledîya no derheq de heta ewro tayê gamî estê û ewro kî erzenê.
Heto bîn ra “Unîversîteya Tuncelî” kî qerar girewto û emser semînaranê dersa kirdaskî û kirmanckî (zazakî) amade kena. Cagirewtoxê Rektorê na Unîversîte Prof. Dr. Ali Tutay dêrsimij o. Ez bi xo zaf nêzdî ra nêbo kî ey şinasnena. Ez emîn a ke na game de o wayîrê rolê muhimî yo.
Dêrsim de, tayê persê komelkî û polîtîkî yê bînî estê ke ez wazena înan ser o kî çend cumleyan binusnî.
Dewlete, çitur ke wazena mîyanê kurdanê musulmanan (sunîyan) de fanatîzmî avê bero û bi raya dînî neteweperîya kurdan bişikno, mîyanê kurdanê elewîyan de kî eynî metodî bi şeklêde bîn ramena. Dewlete, hetê ra fanatîzmê îslamîyetî avê bena, heto bîn ra nê fanatîzmî sey tehlukeyêde girsî nişanê elewîyan dana û wazena ke înan xo rê bikero dimoçik. Hêzê kemalîstî hetê ra rîyê kurdîye ra şarê Dêrsimî rê her cins zulum û xirabîye kenê, hetê ra kî îddîa kenê ke ê kurd nîyê, eslê înan tirk o ya kî miletêde bîn o. Yanî kurd nêbo, çi beno wa bibo.
Tepîya tayê kesê ke îddîa kenê, vanê “zazayî kurd nîyê” ya kî nêzdîyê înan ê, Dêrsim de ê kî xeylê aktîf ê.
Bêguman, komelê de fikrê cîyayî normal ê, gere bibê. Bê zafrenginî û zafvenginîye komelêda demokratik û azade peyda nêbena. Ziwan û kultur kî tede, heqa her kesî esta ke her babete ser o fikir û dîyayîşê xo bikero eşkera. Ez bi xo hetkar nîya ke kes no rîwal ra bêro sucdar kerdene. Labelê heqa kesî çin a ke nînan bikero hacetê polîtîka, binê perdeyê îfadekerdişê fikirî de serdinî û dişmenîye bikero mîyanê miletî. Nê di çîyî ganî yewbîn (jubînî) ra zaf net bêrê cîya kerdene.
Ma vajîme ke kesê ke “zazacî” ênê name kerdene, mabênê înan de êyê ke bi zanayîş nê karê qilêrinî dime rê estê, hem kî senik nîyê. Înan ra gore, kesê ke kirmancan û kurmancan yew milet, yanê kurd vînenê, kesê ke kirmanckî û kirdaskî kî sey di lehçeyanê ziwanê kurdkî qebul kenê, xayin ê, “xizmetkarê kuran” ê û dişmenê miletî yê.
Şarê Dêrsimî yo ke kirmanckî (zazakî) qesey keno, tarîx de her tim ziwanê xo de, xo ra ”kirmanc”, ziwananê bînan de ki “kurd” vato. Bi seyan mektub, roportaj dokumentê bînî, na rastîye ra qederî çîyê nîşan nêdanê. Eke merdim vateyê nê “zazacîyan” qebul bikero, pî û kalikê înan kî tede, ganî miletê Dêrsimî ser ra bi bin xayin îlan bikero.
Heto bîn ra kirmancanê Dêrsimî, kurdê ke kurmanckî qesey kenê, tarîx de înan ra “kirdasî”, lehçeya înan ra kî “kirdaskî” vato û ewro kî winî (henî) vanê. Labelê ziwananê bînan de seba înan kî “kurd” vato. Yanê ferq mabênê kirmanc (zaza) û kurmancan (kirdasan) nêkerdo, pêro yew milet, yanê kurd qebul kerdê.
Ma “zazacî” sekenê? Ê, herinda (hurêndîya) naye de “kur” vanê.
Kulturê şarê Dêrsimî de çekuya “kur”î esta. Ma vajîme ke ewlewîyanê Dêrsimî yo namdar “Kurêş”î (*) ra “Kurêşo Kur” kî vajîno. Heto bîn ra Dêrsim de tepîya xeylê ko û dewî kî estê ke nameyê xo “Kur” o.
Nê halî ke bidîme ra hetê, mîyanê şarê Dêrsimî de “kur”, çekuyêda zaf negatîf a. Na çekuye, çekuyêda qijkerdiş û heqaretî ya. Kurdê ke kirdaskî qesey kenê û sunî yê, tena înan ra “kur” (zfh: “kurî”) vajîno. O kî demê hêrsbîyayîşî de sey kufurî êno vatene. Elewîyê ke kirdaskî qesey kenê, seba înan vatişê na çekuye mumkun nîyo. Aye ra kî wet (dot) dêtsimijî cîrananê xoyê sunîyan kî hema hema bi na çekuye qet name nêkenê. Azo newe de xeylê kesî maneya nê terîman nêzanenê, aye ra “kur” vanê. Labelê êyê ke rolê rayverîya zazacîyan do xo, rewşa înan wina nîya. Ê bi zanayîş “kur” vanê. Goreyê aqilê xo, qeseykerdoxanê her di lehçeyan tahrîk kenê, mabên de serdinîye peyda kenê û înan yewbîn ra fînê dûrî.
Dîroka ma de baş nîyadêne; ma kurdan hêga, awe, ware û merayî ser o do pêro, ma cengê kelepurrî kerdo; kêna (çêna) ama remnayene, merdim amo kîştene, ma têpîya yewbîn zaf dejno (dazno) labelê ma cengê kirmanc (zaza) û kurmancî (kirdasî) nêkerdo. Tarîxê ma de nimûneyêda winasîye (nîyanêne) çin a. Dezgeh û xoverdayîşê kurdan ê seserra peyêne kî rind temaşe bikerê; lehçe, dîn û mezheb ferq nêkeno, kurdan nê dezgehî pîya saz kerdê, înan de pîya xebetîyê, xoverdayîşan de pîya ca girewto.
Heto bîn ra, xora eşîrê ma ki winî (henî) kewtê têmîyan ke eslê xo de kam kurmanc o, kam kirmanc o (zaza yo), cîyakerdiş asan nîyo. Xeylê eşîrî heremê de elewî, herêma bîne de sunî yê. Cayê kirmanckî qesey kenê, cayo bîn de kirdaskî ya kî sorankî. Hema hema ke temamê eşîranê Dêrsimî wina yê (nîya r’ ê).
Heto bîn ra ez bawer kena wendoxanê Vateyî ferq kerdo; no demo peyên de mîyanê kemalistan de “sempatîzanê zazayan” xeylê bîyê zaf. Nê kemalîstî, dustê polîtîkaya dewleta xo de nêvejînê, kirmancî (zazayî) kî tede, qalê heq û huqûqê kurdan nêkenê. Nînan ra kam ke qeleme keno xo dest, zazayan rê ziwan, kultur û tarîxê peyda keno. Tarîxzanê resmî yê ke vizêrî îddîa kerdêne ke “Bi nameyê kurd miletê çin o, kurdî tirkê koyî yê” ewro têlêda bîne ra danê piro, vanê ke “zazayî kurd nîyê”.
Bi kilmekîye; kolonyalîstan no demo peyên de seba parçekerdiş û pêverdayîşê kurdan kar û gure kerdo girozin. Hemberê naye de xebate kî gere sey (jê) hedefêde neteweyî bêro ramitene. Şik çin o ke no bar her kesî ra ravêr, piştîya demokrat û welatperweranê kurdan ser o yo. Ma dezgeh û sazîyê kurdan ya kî yew bi yew roşnvîrê ma nê dafikan vînenê, aye ra gore tedbîran gênê û xebetînê? Maalesef merdim nêşkîno “Ya, xebetînê” vajo. No derheq de kemî û şaşî zaf ê.
_________
(*) Goreyê efsaneyêda Dêrsimî ya namdare, hukimdarê Selçukîyan “Alaeddîn Keykubat” tawo ke ameyo Dêrsim, Çeleqas de firine de adir dayo wekerdene û Kurêş esto ci. Labelê Kurêş nêveşo, weş û war vejîyo. Çeleqas, dewa qeza Xarpêtî Depeyî (Qereqoçan) ya. Ewro Dêrsim de bi nameyê “kurêşan (kurêso, kurêsû)” eşîrê esta. Kurêşan, azê (domanê) Kurêşî yê. Goreyê bawerîya elewîyanê herême, na eşîre pîroz a, pratîk te mensubê ci pîr û rayber ê. Tepîya Semsûr û Entab de kî bi no name komê esta û ê kî azê Kurêşî yê. Bawerîya elewîyanê herême de ê kî pîr ê. Varyantêde efsane ra gore Kurêş Semsûr ra şîyo Dêrsim, uca demêde derg mendo, peyê cû gêro ra peyser amo Semsûr, uca merdo. Her di herêman de kî az û uzê xo esto. Kurêşijî Semsûr û Entab de kirdaskî, Dêrsim de kî hema hema ke temamê xo kirmanckî qesey kenê.
