Dengbêj û şaîranê Gimgim ra Baba Dewrêş (1938-1999)

Ez, heyan ke sere de taye çîyan mederî kifşe kerdene, derbaz nêbena. Roje, mi “You Tube” de programanê “Berteng” ra ju program temaşe kerd. Moderetora nê programî kî Şengul Pak a. Meymanê programê Bertengî kî Grub Dewdan ê (Grub Dewdan: Keça/Gimgim ra yê). Nê programî de qalê Baba Dewrêşî bî ra û derheqê cuya (hêyet) êy de û muzikê êy de na grube ra ame perskerdene, lê çi hêyf ke nê mordemekan derheqê dengbêj û şaîrê ma nê hêcayî de honde çî nêzanitê. Çunke, nê mordemekan kî Baba Dewrêş zaf serranê qican de, ya rêye-di reyî dîyo ya nêdîyo honde. No sebeb ra kî derheqê êy de û derheqê hozanîyenî ya êy de nê xortanê ma honde çî nêzanite. Naye ser o, mi kî xo bi xo wad kerd, ke honda wo ke mi dest ra ame, ez û roje cuya Baba Dewrêşî bîyari ra zon û binusnî.

Qet bêguman na kêmasîya ma gimgimijan bîye. Çunke, ma dengbêj û şaîrê xo re waxt ra wayîr nêvecîyayime. Ewro derheqê hozanê ma Baba Dewrêş de honde çîye nîyamo nusnayene, honde ke ju-di nustê amê nusnayene. Naye ra dot ez bawerkena çîye çîn o.

Baba Dewrêş ya kî bi namê de bîn Dewrêş Baba, miletê ma mîyan de bi namê xoyê namdarî Baba Dewrêşî amenê naskerdene. Hêya, namdar bî û hem kî şarê ma mîyan de zaf rind amenê naskerdene û zafene kî amênê heskerdene. Lê ewro kî kes hal û heketa Baba Dewrêşî rind nêzano. Kam o, kotî ra wo, çi kar kerdo, heyetê xo se verdo ra, weşo, merdo…? Kes hon de cewabê nê persan rind nêzano. Ma, qalê nas nêkerdene kerd, na esna de lawika Baba Dewrêşî ya ke bi kurmanckî vatî bî: Ecêba Xwedê, tu dibe “Ez te nas nakim” raştî kî hekmeta Heqî ke se hekmeta Heqî. Nê halê ma oncîya xêca Baba Dewrêşî ra kes rind nîyano ra zon. A lawika xo nîya arda re zon:

Gelo yema çima awha bû?
Sal û zeman çiqas xirab bû
Tu çuyî Almanya, bona çend qurişan
Dostiya min û xwe poşman bu (…)
Dewrêş Baba dibê “Ya Rebî”
Tu îmana xwe ji me negrî
Tu çûyî Almanya, bo çend qurişan, dostîya min û xwe birî
Ecêba Xwedê, tu dibe “Te nas nakim”

Heya, hekmeta Heqî, to vana “Ez to nas nêkena” nîya vat bî û nîya kî lornay bî na lawika xo de. Nêzana Hozanê manê hêcayî, heyatê xoyê kilm de çan lawikî arde re zon vatê, lê her lawika, ke êy arda re zon û vata kî, to bizane ke hela sene hekete ama re ser, ke êy kî a lawike vata. Mordem lawikanê êy de; hesrete, xerîbîye, feqîrîye, bêkesîye, ax a welatî, eşq … vînen o ya kî heşnen o. Xora lawikê xo zafene feqîrîya dînya ser o, ax û waxa welatî ser o, zulm û zordarîye ser o, bi kilmek êy lawikê xo seba roja sîyaye vatê.

Baba Dewrêş kam o?

Baba Dewrêş 1938 de edi dewa Gimgimî Goşkar de êno rîye dînya. Qabîleya Kurêşanê Goşkar ra wo. Şeş wa û biray bîye û Baba Dewrêş qicê pêroyîne bîyo. Zaf seranê qican de ma û pîye xo keno vîndî. Gorê vatena , o kî zê her dengbejî zaf serranê qican de, dest bi vatîşê lawikan û tambûr cinitene keno. Bi lawikan û bi tambûr cinitene derd û kulanê xo ano re zon û vano. Cuya êy nêmo zaferî dewe (Goşkar) de vêrena ra. Dewe de bi xanima xo Gulizare zewejîno. Nê zewejî ra cirê 8 domanî benê. Hêyanî serra 1985î bi zav-zêçê xo Goşkar de maneno. Heyatê êy, wertê feqîr û hesîrîye de vereno ra. Feqîrîye û hesîrîye pîsîrê êy ranêvirdana.

Roje vano “Hen zerê mi de şewerîya, Va “şorî wertê qomê ma yê Almanîya” Seke zerê xo nîya şewerîno, êndî wazeno ke turîst şorene Almanîya. Karê vîze û karê xoyê birokratî ke hal keno, tevdîrê xoyê Almanîya vîneno û bi teyare êno rojhelatê Almanîya. Naca qontrol bîyena paseport ra dime, polosê Almanan yane raştê polosê çeqelî êno. Taye sebeb û probleman ra, Çeqel êndî pîsîrê Baba Dewrêşî cêno û ranêvirdano. Polosê çeqelî êy benê erzenê nezaret. Na hêketa xo bi polosanê çeqelan kî nîya arda re zon û vata:

Hen zerê mi de şewerîya
Va “şorî wertê qomê ma yê Almanîya”
Mi serê xo guret, çêyê ra vecîya
Şîya nêşîya, şansê mi nêşuxulîya
Raştê polosê çeqelî bîya
Derdê to çeqelî Çeqel, kula to çeqelî Çeqel! (…)

Kamaxê nezaretî de menda danê şanî
Hêketa mi, bîye hêketa Welîyê Feqî Silêmanî
Dewrêşo feqîr, peyser rûşna Yeşilkoy Hewaalanî
Ayê Çeqelî, nalet şoro ewrayê Çeqelî
Derdê to çeqelî Çeqel, kula to çeqelî Çeqel!

Peyser rûşnayena polosê çeqelî ra dime, rêyna omidê Baba Dewrêşî her ca ra birîno. Roje bi roje barê vîlî beno giran. Naye ser o, sere xo ceno û bi zav-zêçê xo serra 1985 de welat ra bar keno û şono edi Îzmîr/Çîgle de heyatê xo dewam keno. Îzmîr de kî feqîrîye û hesîrîye pîsîrê êy ranêvirdana.

Hete ra kî hesreta welatî emanîye re Baba Dewrêşî bena. Xêle waxt ra dime pêhesîno, ke dewlete dewa Goşkarî kerda tal. Dewîjî pêro dewe ra vetê. Êndî her xana Goşkarî hetê ser o şona û dewanê der û dormî ra benê vila. Na bêkesîya Goşkar ver pepug halê Baba Dewrêşî re rêyna waneno.

Baba Dewrêş kî halê dewijanê xo re êndî bi na lawike waneno:

Xebere ame ke rinde nîya
Xebere ame ke zaf acî ya
Hukmatî emir do dewa ma, dewe ra vecîya
Dewanê bînan ra vila bîya
Bawo dewa ma dertlî ya Bira dewa ma dertlî ya

(…)

Dewrêş Baba demoqrat bir însan o
Cîranê ma bîyê pêrîşan o
Qaşo kimligê ma de dîn, “îslam” nivisneno
Bawo dewa ma dertlî ya
Bira dewa ma dertlî ya

Derd, derdî ser o amay bî. Bîyena nê heket û weqetanê nîyanenan, qet bêguman êndî xerîbîye de per û bask re Baba Dewrêşî şikit bî. O welatê bav û kalê xo ra dûrî, cirananê xo ra durî xerîbîye de bî. Heto bîn ra kî letike nona zaf û zêçe xo dime bî.

O kî wazeno ke seba zaf û zêçe xo di qûlikî ya kî di çime bona (Geceqondu) virazo. Xêlê zamet û zumet ra dime xo re di qulik bona virazeno. Zamet û zumetê viraştena bonan hetê de, tersê rijnayena bonan kî hetê ra Baba Dewrêş re beno derd û merex. Nata bota perseno ke bonan xo ser o tapî kerone. Na esna de mordemê de nas vecîno “Mamela bonanê xo, mi ser o verde” vano. Baba Dewrêşî kî perseno vano “çi taw?” O kî vono “Ya na şeşeme ya na çarşeme” Baba Dewrêş qatî beno ke rojê şeşemî êne vêrenê ra, rojê çarşemî êne vêrenê ra hona mamela bonan nîyama vîraştene. Tersê zerê Baba Dewrêşî êndî vengê xo keno berz. Delîl halê Baba Dewrêşî re vaydano. Vaydano lê nafa bi toz û dumanê rijnayena bonan vaydano. Beledîya, rojê êna yane roja Baba Dewrêşî ya sîyaye de geceqondîyê feqîrîê hesîrî rijnena. Geceqondîyê Baba Dewrêşî ra esere nêmaneno. Eserê geceqondî ra, a no eserê Baba Dewrêşî “Ax çarşeme, çarşem, ti mêrat bê çarşeme” maneno. Na weqeta rijnayena bonan kî nîya arda re zon:

Mi va, derd êno derdî ser de
Mi xo rê di çimî viraştî, na dere de
Ju şarê de ma bî, “taniş” bî
Va “Mamela bonanê xo, mi ser ro verde”
Mi va”Çi çax?”
Va “Ya na şeşeme ya na çarşeme”
Ax çarşeme, çarşeme, ti madax bê çarşeme
(…)

Roja çarşemî, Baba Dewrêşî re bena zîndan. O kî roja çarşemî re îsyan keno û bi lawika xo nîya xebere rûşneno welat û vano: “(…) Mi va, ez xebere bidî welatî, Êndî kes mepoco xaşilanê Qereçarşemeyê Martî …” Na weqete ser o, miletî kî çiqas ke xaşilanê Qereçarşemîye martî pocone kî lê êndî xaşilî bi tamê de weş gula miletî ra nêşone.

Seke roja çarşemîye ci re bena zîndan, hênî kî kamaxo Îzmîr ci re beno zîndan. Roje de rinde nêvîneno Îzmîr de. Xo ra pêynîya pêyene de kî hardê Îzmîr cire beno mezele. Serra 1999 de edi Îzmir de şono heqîya xo û goristanê Îzmîr/Çigle de danê we.

Pîye derd û kûlan bî Baba Dewrêş. Pîye lawikan (kilaman) ê derd giranan bî Baba Dewrêş. Êy bi vengê xoyê nermî, kûl û derdê xo, kûl û derdê qomê xo melem kerdê û lawikanê xe de ardê ra zon.

Baba Dewrêş, hunermende de hêca û hunermende de bi rumet bî. Raşt ke bi hunerê xo, bi eseranê xo, bi reng û vengê xo hunermend bî. Êy bi vengê de zelal û bi venge de nerm eserê xo ardê ra zon û vatê. No sebeb ra kî goşdarê Baba Dewrêşî zaf bî. Hama hama çêyanê her kesî de bantê êy bî. Lê çi hêyf ke şarê ma waxt ra qedr û qimetê emeg û keda nê hunermendê manê hêcayî nêzana. Hênî ame û hên kî şî. Ma, o zaf rew kerd vîndî. Çiqas ke rew şî kî wertê ma ra, êy xêle eserê hewlî ma re mîras virdayî.

Baba Dewrêş, dengbêj û şaîranê Gimgim ra ju bî. Êy eserê xo zafene bi zonê dayika xo kirmanckî (zazakî) û kurmanckî ardê ra zon û vatê. No sebeb ra bî ke sewda muzikê Baba Dewrêşî mordem re zaf weş amenê. Ez hênî bawerkena ke heyanî nika tayê eserê êy, hunermend Mikaîl Aslan û Gruba Vengê Şodirî ardî bî ra zon û vat bî. Çihêyf ke hunermendê ma kî eseranê êy re wayîr nêvecîyayî.

Mîras o ke Baba dewrêşî ma re verdo, gere no mîras cayê de rind de berone şeveknayene. Lawikê Baba dewrêşî gere pêro ju kitab de bêrene neşr kerdenê. Lawikê ke êy vatê, ê lawikan ra ju-di CD hazirkerone û veco rotîş. Bi nê peranê kitab û CD mordem bi namê Baba Dewrêşî çîye virazo. Wa hênî bo ke namê Baba Dewrêşî şarê ma mîyan de wa hertim bicîwîyo.

Her çiqas ke mi heyanî nika derheqê Baba Dewrêşî de çîye nênusnay bî, kî zaf serran ra ver, mi şîîra xûya “Çemê Goşkarî” de dengbêj û şaîrê ma no hêca nîya ardî bî ra zon:

Çemê Goşkarî

Qey nîya bêvengo Çemê Goşkarî ?
Ne himeno, ne gimeno
Ti vanê deşt û koyan ra miradîyo
Ge-gane zingeno, ge-gane berbeno
Dewîjî dewe ra fîştê durî
Qey xo no ro kerênî Kujî?
Jan danê birîn û kulî
Bi ax û waxa Goşkarî
visîyê têla tamburê Dewrêş Babayî
Pird ser o çîn o, çem zingeno
Amo rê hêrs, şar ci ra terseno
Fîno re xo ver kemer û kuç şuno beno
Andalê kafirî ci rê naleno
Beno derg welatan ser şono
Barê xo giran o, barê kul û derdan o
Aşmanê wusarî de zê buluskî îrqeno
Zimistanî oncîno pirên, bêveng maneno .

Bi na wesîle, Baba Dewrêşî bi rumet yad kena, wa cayê de a dinya de wertê gul û nur de bo!

Wusêne Gestemerde Berlin 2013

(Not: Lawikê Dewrêş Babayî arşîvê Çeko Kocadag ra amê guretene)