Fîlozofê fransizî René Descartesî cumleya “Cogito ergo sum” (Ez fikirîna, aye ra esta) dinya de kerde namdar. Fikrê Descartesî xonaskerdiş û xozanayîş pê meheretê fikirîyayîşî bî. Ez wazena na cumle tenê raver berî û vajî “Loquor ergo cogito” (Ez qisey kena, aye ra fikirîna). Çayê? Çike ziwanê însanî fikirîyayîşê însanî tayîn keno.
Hîpotezê Sapîr-Whorfî
Îlmê dinya de fikro ke ziwanê dayîke tesîr dano fikirîyayîşê însanî ser o, fikrêde kan o. Xeylê fîlozof, merdimnas, ziwannas û psîkologî na babete ser o vindetî. Roşnvîrê almanî Wîlhelm von Humboldtî seserra 19. de gamê verên û bingeyênî yê nê tezî eştîbî, la xebata îlmî ya eslîye serranê 1940 û 1950an de bi kîmyager û ziwanzanê amerîkayijî Benjamîn Whorfî ra dest kerd ci. Whorf ziwannasê Edward Sapîrî de pîya nê tezî ser o gureya, ê pîya xeliqnayoxê Hîpotezê Sapîr-Whorfî bîyî. Tede îddîa beno ke ziwano ke merdim qisey keno, rasterast fikirîyayîş û îdraqê merdimî tayîn keno. Yanî, gramer, xeznaya çekuyan û awanîya semantîk a yew ziwanî tesîr danê fikrê merdimî ser o. Dewamê nê hîpotezî de nê di zanyaran va, eke yew mutale ziwanêk de çin a, mumkîn nîyo ke qiseykerdoxê yewna ziwanî aye fehm bikero.
Kêmasîya îddîaya Whorfî a bîye ke delîl û cigêrayîşî çin bîyî. Reaksîyonê dinyaya îlmî hende giran bî ke bi desserran qet kes nêtewrayêne ke no war de boyna cigêrayîşan biramo. Fikrê Whorfî sey ehmaq û xeyrê îlmî hesibîyayêne. Feqet 70 serran ra dime, bitaybetî nê hîrê serranê peyênan de, cigêrayîşanê neweyan kerd eşkera ke bi rastî ziwanê dayîke û îdraq yewbînan de girêdaye yê.
Tesîrê ziwanî fikranê merdimî ser o
Ez noca de wazena bitaybetî di zanyaran neql bikerî ke na babete ser o xebitîyayî: Lera Borodîtsky, yew profesera psîkolojî ya Unîversîteya Stanfordî û Guy Deutscher, yew cigêrayoxê ziwan, ziwannasî û kulturan ê Unîversîteyê Manchesterî. Deutscher zî nuştoxê kitabê “Through the Language Glass: Why the World Looks Different in Other Languages”î (Pê Verçimikanê Ziwanî: Çira Dinya Pê Her Ziwanî Cîya Yena Dîyene) yo.
Borodîtsky bi cigêrayîşanê xo îzeh kena ke wext, hûmarnameyî, berzîya vengan, ehlaq û hîsî pêro girêdayeyê ziwanê dayîke yê. Ekîbê zanyaran Çîn, Rûsya, Yunanîstan, Şîlî, Îndonezya, Awustralya û tayê cayanê bînan de cigêrayîşî ramitî ke ziwanê cîya-cîyayî senî tesîr danê fikirîyayîşê însanan ser o. Sey nimûne, ma ke cumleyêda basîte cênîme xo ver: “Azadî kitabo peyên ê Bedrîye Topaç wend.” Ma tîya de tena karê “wend” ser o vindenîme. Eke ma na cumle bi îngilizkî bivatêne, sey ziwanê ma de muhîm bibîyêne ke kar demo vîyarte de bixebitnîme, yanî vajîme “wend”. La ziwanê îndonezkî de, mesela, gerek nîyo ke merdim wextê karî (fîîlî) bivurno, hetta mumkîn nîyo. Rûskî de gerek kar goreyê cinsîyet û wextî bivurîyo. Yanî, Azadî ke kitab wend, yew şeklê karî yeno xebitnayene, eke vajîme Besere kitab wend, yewna şekl yeno xebitnayene. Aye ra kî dot ganî tede melumatê kerdişî estbo: eke Azadî tenê parçeyê kitabî wend, merdim fîîl bi tewirêde bîn ano kar, eke Azadî kitab bi îhtîmam heta peynîye wend qedêna, ancîya bi yewna tewir. Ziwanê tirkî de lazim o ke merdim raver ra bizano: no enformasyon kotî ra ame? Eke ma bi çimanê xo dî, kar cîya yeno şuxulnayene, eke ma tena fekê kesî ra heşna, fayna kar cîya ancîno.
Henî aseno ke sîstem û aye ra îdraqê her qiseykerdoxî goreyê ziwanê xo vurîno. Ziwananê sey îngilizkî û almankî de giranîye zafane kerdoxî ser o ya. Qiseykerdoxê îngilizkî hîna zaf vanê: “Johnî cam şikit”, eksê naye de qiseykerdoxê spankî yan japonkî formê “Cam şikîya” tercîh kenê. Nê ferqê qijkekî fehm û vîrê merdimî rê tesîrdar ê. Yew test de qiseykerdoxanê nê ziwanan rê tayê vîdeoyî amey musnayene ke tede di-hîrê kesî çîyê kenê, mesela cam şiknenê. Peynîya vîdeoyî de beşdaran ra pers kerd, kam se kerdo, ma se bîyo. Netîce: qiseykerdoxanê îngilizkî ûsn. hîna rind besekerd ke nameyê kerdoxan bîyarê xo vîrî, qiseykerdoxanê spankî ûsn. zî hîna rind dekerna ke se bîyo. No seba viraştişê sîstemanê huqûqî, mavajîme, muhîm o: gelo yew komel senî têkilîya sucdar û mazluman tarîf keno?
Nimûneyêde tewr balkêş belkî zî no yo: ziwan fikirîyayîşê ca û wextî tayîn keno. Yew dewa vakurê Awustralya de eşîra aborjînijan bi nameyê Gûgû Yîmîdhîrrî ciwîyena. Ziwanê Gûgû Yîmîdîrran de tarîfê sey “çep, rast, aver, peyser” çin ê, ê hertim cîhetan xebitnenê, yanî vakur, başûr, rojhelat û rojawan. Nê çekuyan her çî de xebitnenê, mavajîme ê vanê “hetê min ê başûrî” yan zî “keremê xo ra nê kitabî rojawanê vakurî de rone”. Merdim ke bi gûgû yîmîdhîrrkî selam dano, pers keno “Kata şona?”. Yew cewab kî “Hetê başûrê rojhelatî, verba dûrîya mîyanêne” beno. Yanî, keso ke cayê xo de cîhetan nêzano, “Ma bixeyr dî” ra qederî nêşikîno çîyêk vajo.
Netîceyê nê fenomenî zaf balkêş ê. Hunerê rayedîyayîşî û oryantasyonî yê qiseykerdoxanê gûgû yîmîdhîrrkî duştê qiseykerdoxanê îngilizkî yan franskî de rindêr o. Yew ceribnayîş de zanyaran tayê resimî verê endamanê Gûgû Yîmîdhîrrî de rêz kerdî. Resiman yew hîkaye nîşan daye û gerek bî ke kesê testbîyayeyî nê resiman goreyê siraya bîyayîşan a raste verê xo de rêz bikerê. Normal de merdim yew hîkaye çepa rast waneno û henî rêz keno (qiseykerdoxê erebkî û îbrankî rasta çep). Labelê Gûgû Yîmîdhîrran resimî hertim rojhelat ra bi rojawan sira kerdî. Eke zanyaran cayê kesêk vurna, netîce eynî bî: ge-ge çepa rast, ge-ge rasta çep, ge-ge zî cêra cor, labelê hertim rojhelat ra bi rojawan resiman ser o hîkaye ameye qal kerdene. Qiseykerdoxanê gûgû yîmîdhîrrkî naye binehiş kerde, bê ke ci ra haydar bê.
Nimûneyê sey Gûgû Yîmîdhîrran zaf ê. Qiseykerdoxê çînkî wext cora cêr îfade kenê, aşma peyêne ra vanê “aşma corêne”, aşma verêne ra kî “aşma cêrêne”. Nîya kî nusenê û hîkayeyan tesewir kenê. Rûskî de seba rengê kewe di tewirî çekuyî estê. Coka rûsî hîna hol besekenê ferqê renganê kewe bivînê. Seba yunan û spanyolan yew xoşebere derge ya kilme ney, la “girs” ya kî “qijkek” a. Coka peymitişê wextî de zehmetîye ancenê, labelê mîktar û muhtewayan rind zanenê. Yew resam ke resimê mergî xêz bikero, cinsîyetê gramerê ziwanê xo yê dayîke ra gore resimê xo virazeno: eke ziwanê xo de merg çekuyêda makî ya, cinîke yena resim ser o, eke ziwanê xo de merg nêrî yo, merg şeklê merdimêk de xêz beno. Çekuya “pird”î almankî de makî, spankî de nêrî yo. No semed ra spanyolî zafane pird bi sifatanê merdimkî sey “girs, derg, pêt, xeternak” tarîf kenê, almanî bîlaeks, çekuyanê hîna nerman sey “rindek, narîn, barî, weş” gurenenê. Tayê ziwanî estê, tede 16 tesnîfê gramerî, yanî “cinsîyetî” yenê dîyene: nînan ra çekî, kutikî, çîyê ke beriqînê, çîyê huşkî, çîyê tehlukeyinî, hetta yew kategorîya gramerî tena seba vistewrîyan esta. Yanî, goreyê neslê cumle ganî merdim hem kar hem sifet hem zî zemîran bivurno ke bêqusur qisey bikero.
Her çî ziwan o?
Gelo nê heme netîceyî sebebê xo ziwanan de vînenê? Gelo qiseykerdoxê îngilizkî, rûskî, îndonezkî, tirkî ûêb. semedê ziwanê xo yê dayîke ra cîya-cîya fikirînê û dorûverê xo cîya-cîya tarîf kenê? Yan zî bingeyê nê xususîyetan kulturê înan der o? Perso eke ziwan şekl dano mezg û fikranê însanî ser o, persêde kan o. Tayê vanê ke mumkîn nîyo, tayê zî vanê eksê ci. Şarlmanî zemanê xo de vatîbî: “Merdim ke wayîrê di ziwanan o, wayîrê di ruhan o zî.” Cografyaya ma de ma kî vanîme: Ti ke çiqas ziwanan qisey kena, hende kî însanan a. Kam ke yewna ziwan museno, yewna şeklê fikirîyayîş û dîyayîşê dinya kî museno. Pêro nê cigêrayîşan musna ra ci ke ê ziwananê ke ma qisey kenê, hem fikirîyayîş hem kî îdraqê ma ser o tesîr danê. Sîstem û fehmê ziwanê ma yê dayîke rastîya ma vurnenê, dîrega aqilê ma nanê ro.
Bêguman, no nêno a mana ke qiseykerdoxê spankî, franskî yan kî almankî duştê yew qiseykerdoxê îngilizkî de ke ziwanê ey de tesnîfê makî û nêrîyîye çin o, heyatê xo de kî duştê cinî û merdiman de hîna zerrîzîz ê. Bellî yo ke ziwanê ma hawayê ma yê fikirîyayîşî vurneno, labelê heta kamcîn derece? Beno ke qiseykerdoxê çînkî ca û wext cîya fehm kenê, labelê ê ke teber ra fetilînê, binehiş hîna zanenê ke kotî cor û cêr û kotî ver û pey o. Zafê çîyî mahîyetê însanî der ê, tebîî yê. Însanî estê ke kerr û lal ê, hîna fikirîyayîşê înan maneno ro meylê fikirîyayîşê komelê înan.
Guy Deutscher zî nîya vano. Rast o. Ziwanê dayîke tesîr dano fikr û îdraqê însanî ser o. Labelê ganî merdim para nê tesîrî zêde girs say nêkero. Cuya rojane de her kes bi seyan qeraran dano, bê ke aktîf ser o bifikirîyo. Hîsê însanan yew ê, kamcîn ziwan qisey kenê wa qisey bikerê. Lakîn, ma kakil de dî ke na babete ser o cigêrayîşî seba fehmkerdişê kultur û mezgê însanan gamêda muhîm a.
Pekî kirmanckî de senîn o?
Peynîya peyêne ma bêrîme ziwanê ma yê rindekî kirmanckî. Herçiqas ke no war de ziwanê ma ser o qet cigêrayîşî nêameyî kerdene, merdim ancîya şêno pers bikero, gelo sîstemê kirmanckî çi û çitur tesîr dano heyat û fikirîyayîşê ma kirmancan ser o?
Naye de tayê persî estê ke aqilê mi der ê: aceba ziwanê ma de tesnîfkerdişê makî û nêrîyîye se kewt mezgê ma? Ma hertim cinsîyetê çîyan ra haydar îme? Û eke ci ra haydar îme, lekm û dinyaya ma ya manewî senî vurînê? Gelo qiseykerdoxê kirdaskî dinya ma ra cîya vînenê? Asîmîlasyonê ziwanê tirkî fikirîyayîş û kulturê ma ser o tesîrêde baqî da yan ney? Gelo kirmanckîya nuştekî bi çi hawa psîkolojîya ma û aye ra averşîyayîşê ziwanê ma tesîr keno?
Ez hêvîdar a ke şar û cigêrayoxê ma demo ameyox de cewabê nê persan bivînê. Bi na mana, roja şima ya ziwanê dayîke pîroz bo. Bi kirmanckî qisey bikerê, bi kirmanckî bifikirîyê.
Çimeyî:
Borodîtsky, Lera, “Lost in Translation” (Çarnayîşan de Vîndîbîyaye), The Wall Street Journal, 23.07.2010, Adresa URL: http://online.wsj.com/article/SB10001424052748703467304575383131592767868.html# (zîyareto peyên: 20.02.2013)
Borodîtsky, Lera, “Wie prägt die Sprache unser Denken?” (Ziwan senî tesîr dano fikirîyayîşê ma ser o?), Süddeutsche Zeitung, hûmare: 87, 16.04.2010, Munîh, r. 12
Deutscher, Guy, “Does Your Language Shape The Way How You Think?” (Gelo Ziwanê To Şeklê Fikirîyayîşê To Vurneno?), New York Times Magazine (Kovara New York Tîmesî), 29.08.2010, New York, r. MM42
Nuştoxî rê–
Mi meqaleya to xeylê bi meraq û fikirîyayîş wend. Ci ra zî fayde girewt. Vînayîşê mi heratir kerd. Na mesele ser a ez verê hizirîyabi, mi eşnawitbi, nika zî helbet wazena zafêr bizanî û ger dema ameyox de nesîb bo xebatê ilmî û cigêrayîş bikerî. Heta nika mi na meqale de bi nimûneyî winasî rind wend, munaqeşe û fikrê verba ci zî dî.
Ez to seba açarnayîşê to yê nameyê kitabo Deutscher zî pîroz kena. Bi raya mi to nameyê kitabî rast kerd. To newe ra name pa na. [“Through the Language Glass: Why the World Looks Different in Other Languages”î (Pê Verçimikanê Ziwanî: Çira Dinya Pê Her Ziwanî Cîya Yena Dîyene)] tercîheda winasî ya ke mojnena ke vatoxî dinya ro senî ewnîyeno. Ez fehm kena ke nuştoxê kitabî bi îzafeya “other languages” yanî ‘ziwanê bînan’ dinya xomerkezî vîneno, ewnîyeno seke zî mojneno. La açarnayoxê nameyê kitabo ey, dinya bi îfadeya “her ziwanî” yinîversalêr, notirêr vîneno, winî zî mojneno.
Ez zî nê rojê peyên xo ra persnena “gelo qiseykerdoxê kirmanckî dinya ma ra cîya vînenê?” Ez nika xora bi na persa to nêzdî cewabêd cewabî ra bena. Ez persa asîmîlasyonê tirkî ser a zaf muhîm vînena. Ganî ma xebatê ilmî ro wexto tewr nêzdîk de ci rê cewabêk bivînê.
Seba eleqe û fikrê toyo weş zaf sipas. Roja bîne mi yew vîdeoyê TED dî ke tede yew profesorê ekonomî îddîa keno ke sîstemê ziwanê însanî tewrê teserûfkerdişê tayê welatan zî terîf keno. Bêguman no mewzû tena ser ra munaqeşe bî, labelê merdim vîneno ke ziwanê însanî komunîkasyon ra qederî xizmetê zaf çîyan keno.
Rast a ke na mesele meselêda derg a ke ser o hîna zêde cigêrayîşî lazim ê. Bitaybetî derheqê ma kurdan de, gelo têkilîya kirmanc û kurmancan manaya ziwan û zafziwanîye de, muhîmêr, tesîrê tirkî ziwan û fikirîyayîşê ma yo rojane ser o bi çi hawa yo? Cewabê nê persan serê ziwanê her kesî der ê.
Brez Mahîr Dogan ez nusteyê sima ebe eleqeyê girsî wend ne. Çi rindek ke ma Dêrsimînfo de her parçeyê heyat serrî wanime. Dimê qiseykerdîsê Kirmanckî îlmdarê Kirmancî zonê ore vayir vecine. Zanayoxê û ilmdarê ma persê simayê muhîm serrî gerekeke bigurîye. Asîmîlasyonê dewleta Tirkî karakterê Kurdî çutit vurrneno? Tirkî qiseykerdene nasnameyê cencena ma çutir tesîr keno?
Emegêde entelektuel,nusneyêde balkêş,qalêde muhim o ke tede persê muhimî estê. Persanê to ser o, ez şikîna derga derg vindî, binusnî(eke waxt bivênî). La ju persê to esto ke ez zî gege ser o fikirîna ke cuwab bivênî, no wo ;tesnîfkerdîşê ‘makî û nerî’ se kewt mezga ma’?No derheq ra Kirmanckî, zê Franskî yo. Axir gereke hetê zanyar û zonzaneyan ra, rind bêro qal kerdene.Ti weş be brêz Mahîr.
Heya rast a birêz Sertkaya, merdim şikîno dergaderg na mesele ser o binuso. Hêvîya ma ke demo ameyox de ma ziwanê xo ra haydar bîme, hem hetê pratîkî ra hem zî hetê teorîya ziwanan ra. Mesela, seke şima vatîbî, ziwanê ma yê nuştekî û fekkî de zî ma hîtapkerdiş de giranî danîme nêrîyîye ser. La ma qiseykerdiş de hertim cinsîyetê çîyêk ra haydar ê. Kirmancê başûrî hetta hîtapkerdişê “ti” de ferqê makî û nêrî kenê. Gelo yew kirdo dîyarbekirij duştê yew kirmancê dêrsimijî de mesela cinî û merdiman de hîna zerrîzîz o? Gelo kirmancê ma ke tirkî qisey kenê û tede no tesnîfkerdiş nêvînenê, kirmanckî de zehmetîye ancenê? Gelo no zerar dano ziwanê ma û hesasîyetê ma yo ziwankî? Ma kirdas û soranan de senîn o? Persî bi persan…
Ma sereyê xo zêde nêdejnîme, nika problemê ma estê ke hîna giran ê. Verê, şarê xo rê ziwanê xo bimusnîme, dima besekenîme nê mewzûyanê delalan ser o bifikirîme. Ancîya, babetêda balkêş a.
Seba eleqe û şîroveyê to ti zaf weş bê.