Berlîn de Konferansê Jenosîdê Dêrsimî

Konferans jenosîdê Dêrsimî yê serranê 1937-38 ser o emser Bruskel de ney, roja 24.11.2010 paytextê Almanya Berlîn de ame viraştene. Beledîyaya Berlînî destek da no kombîyayîş, partîya çepgire “Die Linke” kî organîzatoran ra ju (yew) bî. Xeylê beşdar û meymanî kotîbî ci, konferans 12 saetî ramit.

Destpêk de parlamenterê partîya “Die Linke” Gîyasettîn Sayanî xeyrameyîş vat û qisey kerd. Raver ra va ke sîyasetkar Ahmet Tirk û semedê weşîye ra kî nuştoxî Yaşar Kemal û Gunter Grassî nêşîkîyayê bêrê. Sayanî va, armancê nê peserameyîşî o yo ke na travmaya kurde êndî bêro qebul kerdene û seba naye raya îtîqbalî bêro dîyene. Jê (sey) konsept konferans de jenosîdê Dêrsimî hîrê hetan ra ame musnayene: ispatê tarîxî, vînayîşê şahid û famîlyayan û stratejîya huqûqî yê qebulkerdişî. Gerek ke na mesele derg û dila firkêumûmîye de munaqeşe bo. Sayanî ra dime Walter Momperî, serekê parlamentoyê Berlînî bi kilmekîye qisey kerd. Momper muhîmya nê konferansî ser o vindet û va ke mewzûyê tarîxî hertim kî qurban ê. Momperî ra gore tarîx hertim kî parçeyê demê nikayinî yo, coka muhîm o ke hem şarê kurdan hem kî şarê almanan tarîxê Tirkîya de xorîn eleqedar bibê. Walter Momperî ju (yew) vateyê yahudîyan pêşkêşê beşdaran kerd, va: “Tena oyo ke vîr ra şî, raste rast merdo. Wa êyê ke ma înan ser o qisey kenîme, ê werteyê ma de cande yê.” Qalkerdişê Momperî ra eşkera bîyo ke welatê Almanya û yê Ewropa bi baldarî qayîtê Tirkîya kenê ke problemê tarîxê xo senî hel kena. Tirkîya ke wazena endamê Yewîya Ewropa bibo, gerek verê ra heqê kurdan bido û na manî û travmaya Tirkîyaya moderne, yanî qirkerdişê Dêrsimî, zulmkerdişê kurdan û jenosîdê armenîyan weşe bikero. Nê standardê Ewropa yê.

Dima, Pîr Riza Yagmur ke Fransa ra ameybî, vejîya sahne û qisey kerd. Riza Yagmurî behsê hetê dînî yê jenosîdî kerd. Va ke Almanya de jenosîd ser o qiseykerdiş însan zaf zerrîzîz keno. Vatena Yagmurî ra gore kurdî jê (sey) şaro tewr kan – û Dêrsim jê (sey) parçeyê nê şarî – zaf  binê tesîrê dînan de mendî, hem înan ra fayde hem kî zerar girewt. Çiqas ke dînî û hukmî Dêrsim ser ra şîy, Dêrsim bawerîya xo ra nêtexilîya, hertim elewî mend. Yagmurî ra gore elewîyîye dînêde zaf modern û posîtîf o û ey va ke serekê rast ê dînî caran kesî zerar nêdanê, wa dewlete dana. Yagmurî hukmat û dewlete rexne kerd, îdîa kerd ke laîkîya raste çin a û Tirkîya de heqê dînan hîna nêame seveknayene. Jenosîdê Dêrsimî ser o va ke tezmînkerdişê kurdanê Dêrsimî bes nîyo, gerek ke hişê însanan bivurîyê û lejê kurdan jê (sey) teror ney, wa sey waştişê heqanê xoyê tebîî bêro fehm kerdene. Gerek ke fikirîyayîş de şoreşê biqewimîyo û dêrsimijî fehm bikerê ke welatêde dirbetin teyna pê weşkerdişê hezîmetanê xo xelesneno ra.

Panelo tarîxî de kî Ahmet Kahraman, Mehmet Bayrak, Munzur Çem, Mesut Ozcan û Sema Kaygusuz derg û dila serebûtanê tarîxî ser o qisey kerd. Nuştox Ahmet Kahramanî sîyasetê Tirkîya derheqê kurdan de heta serra 1938 îzeh kerd, va ke her ceng ra tepîya vurnayîş xeyrê înanê ke xo ra vanê “tirk”, bîyo – şarî bînî ca de mendî. Kahraman dima viraştişo sîyasî yê Tirkîyaya ê wextî ser o vindet. Tarîxnas Mehmet Bayrakî kî pakkerdişo etno-dînî yê terteleyê Dêrsimî ard zon (ziwan), aye ra teber tevgêra kemalîstan û xoverdayîşê kurdan ser o xeylê melemutî day. Nuştox Munzur Çemî tesîrê komelkî yê jenosîdî eşkera kerd, aye ra kî dot eşîre û lîderanê jenosîdî ser o qisey kerd. Nuştox Mesut Ozcanî ke bi kirmanckî xeyrameyîşo kilmek vato, qalê jenosîdê kulturkî kerd û netîce û tesîrê 1938 heta ewro îzeh kerd. Peynîya panelî de nuştoxe Sema Kaygusuz heto psîkolojî yê qirkerdişê Dêrsimî musna û qalê hîkayeya pîrika xo kerde. Qiseykerdişê panelîstan ra beşdaran ra ame musnayene ke serra 1938 de ju (yew) jenosîdo fîzîkkî û ruhî ame viraştene.

Panel ra tepîya serekê beledîyaya taxa Berlîn-Mîtteyî Dr. Chrîstîan Hankeyî sipasdarîya xo vate û eşkera kerd ke meseleya jenosîdî hertim kî meseleya neslan a. Bi (ebe) nimûneyê Almanya qalê çareserkerdişê travmaya jenosîdî kerdo, kitabê Margarete Mîtscherlîch “Die Unfähigkeit zu trauern” (Bêqabiletîya Kebirîyayîşî) ke 1967 neşr bîbî û mewzûyê neslê nazîyan û domananê înan ser o vindeno, da nas kerdene. Va, eke ferqanê fikran forumêde demokratîk û lîberal de munaqeşe mebê û ne rastîye ne kî pêameyîş vejînê meydan, o wext nasnameyêde xelet virazîno. Seba serkotiş gerek ke tabu û qedexeyî bêrê şikitene.

Dima, di panelî amey viraştene. Panelo sîyasî û panelê mîyanneteweyî. Panelo sîyasî binê modersayonê nuştox Haydar Işikî ame viraştene. Haydan Işikî bi xo serê îmkan û qebulkerdişê jenosîdî çarçewaya mîyanneteweyî de qisey kerd. Badê, rojnamenusê tirkî Cengîz Candarî katarsîsê jenosîdî seba dêrsimijan û neteweperwerîye ser o qisey kerd. Va ke Dêrsimî serran ra estbî la bêveng mend, nika rind o ke Tirkîya de reşt goşê însanan û ser o munaqeseyî yenê kerdene. Ey ra gore nika dosyaya Dêrsimî bîye ra. Rojnamegero bîn ê  rojnameyê tirkî “Milliyet”î Hasan Cemalî kî raverşîyayîşê komelî û îmkanê aştîye ser o fikrê xo va. Vatena Cemalî ra gore her dej de kî îmkanê aştîye esto û merdim (mordem) xo vîr ra mekero ke kokê însanî qet vîndî nêbenê. Çîyêde muhîm o yo ke kurd û tirkî ancîya (onca) îtîbarê xo bi jubînî (yewbînan) bîyarê.

Tepîya nuştox Muzafer Ayatayî qisey kerd, labelê verê veran dorê panc (ponc) deqayan bi kirmanckî qisey kerd, xeyrameyîş va û da zanayene ke Dêrsimî semedê jenosîdî ra Kurdîstan de cayo tewr peysermende yo. Beşdaran qiseykerdişê ey yê kirmanckî bi çepikan pîroz kerd. Ayata ra gore gerek ke verê her çîyan kurdî heqê xo bicêrê, dima îtîbar bêro. Fikrê ey ra gore tirkkerdişê kurdan, bombardekerdişê koyan û kilmekkerdişê probleman vindero ke mentalîte kî bivurîyo. Eke tirk û kurdî pîya bi aştîye biciwîyê, lazim o ke têduşt bê û kurdî kî sîyaseto berz de cayê xo bicêrê. Peynîye de avûtakato amerîkayij Barry A. Fîsher ke tecrubeyê xo warê jenosîdê yahudîyan ser o zaf ê, pêro îdîa û fikrî ardî pêser. Bi xo Fîsherî va ke Tirkîya û dinya no hewno kolektîf ra êndî urzenê ra û nika komelê Tirkîya nêşikîno gamê peyser bierzo, gerek ke zafkulturîye kurdan reyde qebul bikero. Seba îstîqbal mecbur o ke zêdena cigêrayîşî bêrê viraştene û însanî kî xo vîr ra mekerê ke jenosîdê Dêrsimî sirf ju (yew) parçeyê sîyasetê Tirkîya bîyo.