Sîyasetê asîmîlasyonî yê tirkan dewrê osmanîyan ra dest pêkerdo û hetanî nika ameyo. Badê ke 1639 de Kurdîstan bi di lete, îradeyê kurdan kurdan dest ra vejîya û kewt destê nê her di serdestan û hukmdaran. Êdî şaro kurd û welatê înan Kurdîstan kewtî binê bandorê dewleta sefavîyan û ê dewleta osmanîyan.
Gama ke Kurdîstan 1924 de bi çar lete, na rey serdestê kurdan zî bî çar dewletî û a roje ra nata hem îradeyê kurdan hem zî îdareyê kurdan kewt destê nê çar dewletan.
Asîmîlasyon zî bi letekerdişê kurd û Kurdîstanî reyde dest pêkerd. O wext binê îdareyê osmanîyan de zaf şaro bîn zî bibî. Belkî asîmîlasyonê osmanîyan tayê şarê bînî ser de zî estbî. Labelê dewlete nê şaran ra zaf şarî asîmîle nêkerd. Zaf şaran binê hukmê împaratorîya osmanîyan de hem kulturê xo hem zî ziwanê xo pawit û xurt kerd. Zaf şaran goreyê îmkananê xo, bi ziwan û kulturê xo xo perwerde kerd. Dewleta osmanîyan seba ke nê şarî bi ziwanê xo perwerde bibî û seba kultur û ziwanê xo aver berê, înan rê paştî zî vejîya.
La dewleta osmanîyan seba kurdan winî nêkerdêne. Sazîyê kurdan rê paştî nêvajîyayêne û seba xurtkerdiş û averberdişê kultur û ziwanê kurdan rê hetkarî nêkerdêne. Kitabê kurdan çap nêkerdêne, rojname û kovaranê kurdan rê tehmul nêkerdêne. Hetanî çîyê ke kurdî bi îmkananê xo akerdêne û vetêne rê zî bîyêne asteng.
Nimûne, Osman Efendîyo Babij serra 1901 de bi dîyalekta kirmanckî (zazakî) yew mewlîd nuseno. Seba ke mewlîd çap bibo nê mewlîdî şaweno Walîyê Dîyarbekirî rê. Walîyê Dîyarbekirî çap nêkeno û tepay şaweno. Walî sey ewro vano, “No ziwan ra fehm nêbîyo. Coka ma çap nêkerdo.”
Serra 1908 de 19. aşma êlule de Îstabul Veznecîler de bi pêşengîya Şêx Abdulkadir û Prens Emîn Elî Bedirxanî reyde bi nameyê “Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti” yew sazgeh abeno. Amacê nê sazgehî pawitişê kultur û ziwanê kurdkî bi. Bi kurdkî akerdişê mekteban bi. Bi kurdkî vetişê kovar û rojnameyan bi.
Dima no sazgeh serra 1908 9. aşma teşrîne de bi nameyê “Kürt Teavün ve Terakki Cemiyeti” yew rojname vejeno. Mektebo verên ê bi ziwanê kurdkî serê serra 1910 de Dîwanyolî de abeno. La çi heyf ke hesûdî û dîşmenetîya osmanîyan ver a rojname, sazgeh û no mekteb hetê “jon tirkan” ra qefelîyenê.
Dewrê osmanîyan ra dima, wexto ke dewrê Komara Tirkîya dest pêkerd, reyna asîmîlasyon dewam kerd. Hem zî bi tewirêko hîna dijwar hem zî bi tewrêko luyekî, bi tewirêko xayîn û hesûdî û bi tewirêko dişmentî.
Badê ke Komara Tirkan ronîya, 3 adara serra 1924 de bi nameyê “Tevhîd-î Tedrîsat Qanunu” yew qanûn vejîya. Bi vejîyayîşê nê qanûnî reyde asîmîlasyonê tirkan bifermî dest pêkerd.
Wextê osmanîyan de xort û ciwanê kurdan medreseyan de bi kurdkî derse vînayêne û perwerde bîyêne. Derse nê medreseyan de bi herfanê erebkî bî. Wendekaran nê medreseyan de kitabê erebkî ra derse girewtêne, la qalkerdiş bi kurdkî bî. Şarê kurdî nê medreseyan de şîîrê Cegerxwînî û şîîrê melayê Cizîrî û kitabê Mele Ehmedê Xanî wendêne û munaqeşe kerdêne. Ziwan û kulturê kurdan nê medreseyan de xurt bîyêne û aver şîyêne.
La senî ke serra 1924 de no qanûn vejîya, dewlete polîtîkaya asîmîlasyonê kurdan şidêna. Medreseyan pada. Heme sazgehanê kultur û ziwanî bi wezaretê perwerdeyî ra girê da. Ziwanê tirkî mecburî kerd. Nameyê dewan û mintaqayan kurdkî ra açarna kerde tirkî. Seba asîmîlasyonî mektebanê tewir bi tewir akerd.
Dewlete 1937 de Xarpêt de bi nameyê “Yatili Kiz Enstîtusî” yew wendegeh akerd. Merasîmê akerdişî yê nê wendegehî de “General Abdulah Alpdogan”î qalî kerd.
Alpdoganî qalkerdişê xo de pesmê ziwanê tirkî dayêne. Semedê ke tirkî aver şêro, rolê kêna û cinîyan ser o vindetêne.
Ganî merdim rinda-rind bifikirîyo! Wextê osmanîyan ra hetanî nika no asîmîlasyon bibîyo û bi serran o dewam keno, la çira ziwan û kulturê şarê kurdî bin ra nêşîyo û bin ra vîndî nêbîyo?
1924 ra nata dewleta tirkan seba ke kurdî asîmîle bibê, zaf rayîr cehdna û zaf taktîk û metodan emel kerd. Zaf qanûnî vet, zaf zorî û çimsurî kerd. Hema-hema heme rayîran cerebna la kerd-nêkerd nêşika şarê kurdî asîmîle bikero.
Dewlete bi nê çarnayîş û çepernayîşê xo nêşika kultur û ziwanê kurdan bin ra hewa no, labelê hem kultur û hem zîwanê kurdan ser o zaf texrîbatî kerd. Kulturê kurdan xerepna, urf û edetê kurdan bin ra raşana. Kulturê kurdan rê wayîr vejîya kerde mal û milkê babê xo. Kulturê xo ard kerd zereyê kurdan sey mal û milkê ma bo, bi ma da qebulkerdiş. Tay-zaf ma kulturê ma ra dûrî fîna û ma bi kulturê xo perwerde kerd.
Ge-ge ziwanê ma rê wayîr vejîya kerd ziwanê xo. Zafane zî ziwanê xo kerd ziwanê ma û ma mecbur kerd ma bi ziwanê xo da qiseykerdiş. Ewro zî qijê ma, zaf ciwanê ma bi ziwanê xo nêzanê qalî bikerê.
La sey ke mi cor de zî nuşt, dewlete kerd-nêkerd kulturê ma zafane zî ziwanê ma hewa nêna û ewro ziwanê ma zî kulturê ma zî payanê xo ser de tîk hê vindertî.
Gelo çira ma kurdî sey zerrîya nê dewletan asîmîle nêbî? Dewrê osmanîyan ra bigêne hetanî ewro, hende hêzê nê dewletan qey veng a şî?
Mi gore nê dewletî bi xeyrê cinîyanê ma sernêkewtê! Dewletê ke kurdan îdare kerdê, kerdê-nêkerdê cinîyanê ma kurdan asîmîle nêkerdê. Eke cinîyê ma asîmîle bibîyêne, ewro no ziwano ke ma fek de tadîyeno do lal bibîyêne.
Ez do nuşteyê xoyo ameyoxî de babeta “asîmîlasyonî de rolê cinîyan” ser o vinderî.
Mehmud Nêşite
