Konferansê Zanistî yê Zonê Kurdkî ser o Lerzan Jandîlî de roportaj – I

Seke yeno zanitene, naye ra çend rojan ver edi Hewlêr de bi nameyê “Konferansê Zanistî yê Zonê Kurdkî” yew konferans ame viraştene. Bêguman no konferans seba çareserkerdena  problemanê ziwanê kurdkî zaf gamêda muhîme bîye. Heyanî nika derheqê ziwanê ma kirmanckî (zazakî) de xeylê konferansî, semînarî û kombîyayîşî amey organîze kerdene. La ez bawer kena ke konferansêde nîyanên nêamaybî organîze kerdene. Nê konferansî de seba lehçeya kirmanckî serekê Înstîtutê Ziwan û Kulturê Kirmancî (Zaza) ÎKK e.V. birêz Lerzan Jandîl kî ameybî dawet kerdene. Mi kî naye ser o birêz Lerzan Jandîlî de sohbet kerd (Wusênê Gestemerde).

Wusênê Gestemerde: Armanc û muhîmîya nê konferansî çik bîye, hetê kamî ra ameybî organîze kerdene û no konferans rest armancê xo?

Lerzan Jandîl: No konferans, yanî Konferansê Zanistî yê Zonê Kurdkî, hetê Wezaretê Roşnvîrî û Lawan ê hukmatê Kurdîstanê federalî ra ame organîze kerdene. Kurdîstan ra û dîaspora ra xeylê kesî û zanayê zonî ameybî silaynayene.

Konferans Hewlêr de salona Mehmûd Zamdarî ya Kitabxaneyê Zeytune de yo ke Parka Samî Ebdurahmanî de amo viraştene, virazîya. Komîsîyonê Zon û Perwerdeyî yê KNK, Enstîtuyê Kurdî yê endamê KNK û TZP Kurdî destek da nê konferansî û bi delegasyonêde hîra beşdarê nê konferansî bî. Nê çar rojanê konferansî de rewşa zon û dîyalektanê kurdkî, alfabeyanê kurdkî, problem û çareserîya nînan ser o ame qesey kerdene.

Angorê mi no konferans ne tenya rest armancanê xo, hetanî gamê kî armancê xo ra raver şî. Na game kî a bîye ke konferans de raya verêne tabubîyena alfabeya aramkî-erebkî ameye rijnayene. Vakurê Kurdîstanî de bi rijnayişê nê tabuyê alfabeya erebkî seba gurenayena di alfabeyan, yanî kaleka alfabeya erebkî de xebetnayena alfabeya latînkî rê kî raye bîye ra. Bi naye kî pratîk de duştê paralelxebetnayena di alfabeyan de astengêde teorîk nêmend.

Armanco bîn o ke konferans rest ci, kî o bî ke şopa verêne zanayê her parçeyan û dîasporaya dûrî ra ney, la zaf nêzdî ra, yanî dîrekt derheqê dîyalektanê bînan de bî wayirê haydarîyêde xurte. Xêca naye, derheqê kirmanckî de çarçeweya ju prezentasyonî de zaf nêzdî ra û dîrekt haydarîyêde hîra roşnvîranê kurdan rê dayîş kî seba mi ra armancêde muhîm bî û ma restîme nê armancî kî.

Qebulkerdena pêşnîyazê awankerdena Dezgehê Berzî yê Zonê Kurdkî herêma Kurdistanî de û serrane kombîyayena dey gilê nê konferansî bî. Seba naye kî  ez naca wazena serekê Wezîrê Roşinvîrî û Lawan Dr. Kawa Mehmud Şakîrî rê, xebetkaranê Wezaretî û Kitabxaneyê Zeytune rê, meymandar û rojnamegeran rê seba ked û emegê înan, seba angajman û motîvasîyonê înan zere û can ra şopêna sipas bikerî.

W. Gestemerde: No konferans çend rojan dewam kerd û naye ra tepîya kî no konferens her serre yeno organîze kerdene?

L. Jandîl: Konferansî dişeme, roja 19.09.2011 de dest kerd ci û hetanî pancşeme, roja 23.09.2011, çar rojî dewam kerd.

Rakeredişê konferansî roja verêne perojî ra ver Wezaretê Roşnvîrî û Lawan de bi qeseykerdena xeylê kesan û wezîrî, girewtişê konferansî kî roja pêyêne bi qeseykerdena wezîrê Roşnvîrî û Lawan ê hukmatê Kurdîstanê Federalî ame viraştene.

Angorê deklarasîyonî gere Konferensê Zanistî yê Zonê Kurdkî bi muşahîdîya Wezaretê Roşnvîrî û Lawan serrane bêro viraştene.

W. Gestemerde: Goreyê to no konferans se derbaz bî û eleqa rayapêroyî senîn bîye?

L. Jandîl: Herçiqas ke tayê kêmasîyê xo bîy kî, ez bi xo şîkîna bivajî ke no konferans rind derbaz bî. Kêmasîyê ke konferans de vejîyay, bi kilmîye nê cêrênî bîy:

Angorê mi kêmasîya tewr girse beşdarnêbîyena qeseykerdoxêde gorankî bîye. Angorê haydarîyan ju mordem amo silaynayene, la nêşîkîyo beşdarê konferansî bibo. Na kî seba mi kêmasîyê bîye.

Kêmasîya bîne, seba ke perojane ma bi mînîbusan seba perojîye şîyêne hotel, şîyen û amayena ma zamanê mano zafêrî girewtêne, konferansî ra dime ya kî bînan de îmkanî zaf çînê bî, ke cagirewtoxê semînarî kesanê berpirsîyaran de, kesanê eleqadaran de têkilîyan binê ro, qesey bikerê, fikrê xo jubînî de tirampe bikerê.

Ancîya karê teknîkî de kî problemê qijî vejîyêne. Zê komputere de, wendena vîrê USB de ya kî veng de ûsn.

Eleqaya miletî tabî bi naye kî eleqaya medya roja verêne û roja peyêne zaf zêde bîye. Rojanê bînan de kî ha rojname û kovarî, ha televîzyonî hazir bî û kesanê beşdaran de roportajî viraştî û nê kî weşenay. La ez wazena şopêna bivajî ke no konferans bi serkewtiş derbaz bî.

W. Gestemerde: No konferans de derheqê ziwanê kurdkî de senî qerarî amey guretene?

L. Jandîl: Derheqê zonî de lehçe û alfabe de xeylê pêşnîyazî amay kerdene û peynîya nê konferansî de, yanî roja peyêne, no deklarasyono nuşte konferans de ame raye dayene û hetê konferansî ra ame qebul kerdene.

Qerarê nê deklarasyonî bi kilmîye nîya r’ ê:

1. Konferans wazeno ke dem û dezgehê eleqedarî pêro projeyê qanûnê zonî amade bikerê û pêşkêşê parlamentoyê Kurdîstanî bikerê ke wa bibo qanûn û bêro ca ardene.
2. Dezgeho Berz ê Zonê Kurdkî herêma Kurdîstanî de lehçeyanê zonê kurdkî yê parçeyanê Kurdîstanî û kurdanê dîaspora ra ke 20 endaman ra awankerde yo, çar serran de şopê endamê xo bêrê vurnayene û otonomîya xo bibo. No kî bi hemkarîya Wezaretê Roşnbîrî û Lawan, unîversîteyanê Kurdîstanî, Akademîya Kurdkî û enstîtuyanê zonê kurdkî bêro viraştene.
3. Ferhengê Kurdkî-Kurdkî yo ke bi pêro dîyalektanê kurdkî amo awan kerdene bi di alfabeyan, erebkî-latînkî, bêro nuştene û hukmatê herêma Kurdîstanî piştîgirewtena nê projeyî bikero.
4. Kar û xebatê îlmî, roşnvîrîye, perwerde û musnayene hetanî ke çareyêde jubînîgirewtişê alfabeya kurdkî bêro dîyene, bi her dimîn alfabeyan bêro kerdene.
5. Dem û dezgehê îlmî, akademîkî û roşnvîrî yê Kurdîstanî raya cigêrayîşêde zanyarî yê dîyalektanê zonê kurdkî bikero rind.
6. Zonê kurdkî kar û baranê bazirganîye, reklam û turîzmî, pêrune de serekeyî bêro gurenayene û hewl bidêrê ke lewha û tabloyê cadeyan bi kurdkî bê.
7. Zonê kurdkî destûrê Îraqê Federalî de kaleka zonê erebkî de fermî yo û gere mîyanê Îraqî de û têkilîyanê teberê Îraqî de bêro gurenayene.
8. Konferans wazeno ke dewleta Tirkîye, Îran û Sûrîye zonê kurdkî destûrê xo de bikerê fermî û bi zonê kurdkî perwerdekerdiş bikerê mîyanê sîstemê perwerdeyî yê dewlete.
9. Kar bêro kerdene ke wa zonê kurdkî zê zonanê bînan bikuyo mîyanê torê Înternetî û teknolojîyan.
10. Medyaya kurdkî programanê taybetîyan ê zonî bi her dimîn alfabeyan amade bikero û biweşano, bi şertê ke wa îmlaya înan ju bo.
11. Komîteyê bêro weçînitene ke pêşnîyaz û tewsîyeyê konferansî bêrê ca ardene.
12. Konferansê Zanistî yê Zonê Kurdkî bi muşahîdîya Wezaretê Roşnbîrî û Lawan serrane bêro viraştene.
13. Konferansê Zanistî yê Zonê Kurdkî wazeno ke konferensêde juyîya neteweyî ya Kurdîstanî bêro viraştene.
14. Binge bêro amade kerdene ke parçeyanê Kurdîstanî ra wendoxê unîversîteyan beşanê pisporîya edebîyat û zonê kurdkî yê unîversîteyanê Kurdistanî de bêrê qebul kerdene.

W. Gestemerde: Goreyê to nê qerarê ke konferans de ameyê guretene, raye danê kar û gureyê ziwanê kurdkî?

L. Jandîl: Bêguman, ez bi nayê şik nêkena. La eke mordem naye ser o bivindero, karî dime şoro, hukmat ya kî wezaret sistîye mekero, o taw raya kar û gureyê zonî tayêna kenê asan, tayêna kenê rehet. Çike, eke angorê nê deklarasyonî Dezgeho Berz ê Zonê Kurdkî yo ke 20 kesan ra yeno awan kerdene otonom bo, wayîrê butçeyê û bi naye kî wayîrê prestîjî bo, şîkîno karê zonî tayêna bikero merkezî, tayêna bikero profesyonel.

Na derheq de kî ez wayîrê hêvî ya. Bitaybetî kî qeseykerdena xoya girewtişî de û sohbetanê bînan de wezîr Dr. Kawa Mehmud Şakîrî bi şopan ard ro zon ke no proje ne tenya armanc û waştişê dê, yanî Wezaretê Roşnvîrî û Lawan a, la hem kî armanc û waştişê hukmatê Başûrî ya kî hukmat na derheq de cîddî yo.

W. Gestemerde: Ez bawer kena temaya to, yanî qeseykerdena to ya konferansî ziwanê kirmanckî (zazakî) ser o bîye. To nê konferansî de derheqê ziwanê kirmanckî de çi ard ro zon?

L. Jandîl: Nê konferansî de temaya mi “Seba nêzdîkerdena dîyalektanê zonê kurdkî binawanîye” bîye. Yanî awanîyêda taybetîye seba nêzdîkerdena dîyalektanê zonê kurdan. La mi kaleka na babeta xo de xo hîrê beşan ser o kerdîbî amade.

1. Seba ke başûr de şarê ma derheqê kirmancan de ya wayîrê haydarîyê nîyo ya kî wayîrê haydarîyêde kêm û şaş o, mi dest bi derheqê kirmanckî de agahdarkerdişî kerd. Kirmancî, dimilî, kirdî kam ê? Kotî cuyînê? Çend varîteyê înan estê? Ê xo ra se vanê, şaro dereke (xerîb) înan ra se vano? Ferqê ke mîyanê lehçeyan de estê, ferqê ke mîyanê ju lehçe de estê, çik ê?
2. Bi kilmîye tarîxê zonan – “zonê Homayî”, yanî zonê fîrazî, zonê standardî û zonê ke seserra 19. û 20. de bîyê standard.
3. Raya standardîzekerdişê ju zonî çik a û senîn a. Gelo seba kurdan modelê raya standardîzekerdişî çik o?

W. Gestemerde: Keremê xo ra şîkîna derheqê vilabîyayîşê kirmanckî (zazakî) de tayê enformasyon bidê ma? Kirmanckî kotî û kamcîn mintiqayan de yena qesê kerdene? Qey kirmanckî?

L. Jandîl: Eke mordem nuşteyê mi de nîyado (notê redaksîyonî: PDFê nuşteyî nêzdî de neşr beno), mi şehîr û qezayê ke tede kirmanckî/dimilkî/kirdkî yena qesey kerdene, pêro xerîta ser o ca kerdê. Kirmancî derûdor û mîyanê şehîranê zê Mamekîye, Erzingan, Çewlîg, Xarpêt, Erzirom, Mûş, Bîdlîs, Dîyarbekîr, Semsur, Meletî û Sêwaz de, vakurê rojawanê Kurdistanî de cuyînê.

Qezayê nê şehîranê ke tede kirmancî cuyînê kî nê cêrênî yê.

Pulur, Pilemurîye, Xozat, Çemişgezek, Mazgêrd, Qişle, Pêrtage, Têrcan, Mose, Refahîye, Kemax, Aşqale, Çat, Tatos, Kela, Bongilan, Dara Hênî, Gêxî, Kanîreş, Pali, Gimgim, Çêrmuge, Hêni, Pasur, Erxenî, Gêl, Hezro, Pîran, Licê, Şankuş, Alduş, Keban, Baskîl, Maden, Piturge, Hafîk, Zara, Îmrali, Suşehrî, Kangal, Dîvrîx, Îlîç, Kemalîye, Motkî, Sêwregi, Kelkît û Gole.

Xêca nê cayan metropolanê Tirkîya de Sariz, Aksaray û dîaspora de kî kirmancî cuyînê.

Eke ma bêrîme naye, çira kirmanckî? Seke zanîno, xeylê kirmancî goreyê herêma ke tede cuyînê, xo û zonê xo bitaybetî bi hîrê nameyan tespît kenê. Ê xo ra

1. kirmanc, zonê xo ra kirmanckî,
2. dimilî û zonê xo ra dimilkî,
3. kird û zonê xo ra kî kirdkî

vanê. Xêca nê nameyan nameyêde bîn o ke nê serranê peyênan de xeylê yeno şinasnayene, kî esto: zazakî [1].

Ma reyna nîyadîme, gelo kirmancî/dimilî/kirdî kotî cuyînê?

Kirmancî – Kirmanckî

Herçiqas ke tayê kesî “şarê ma”, “zone ma”, “dêrsimkî” ya kî “Şo-Bê” [2] vanê kî, şarê manê corî, bitaybetî kî şarê mano ke ci ra qizilbaş/elewî vajîno, xo ra vano kirmanc, zonê xo ra vano kirmanckî û welatê xo ra kî vano Kirmancîye.

Di lawikanê şarî de nîya yeno vatene:

„Derê Laçî bivêso Yivisê mi, gavan o,
Bira pêro de, na qewxa aşîre nîya,
Merevê kirmancî û zalimanê tirkan o… “[3]

„Verê çêverî de guret mi ra, tirkonê Anadolîye,
Des-hot mordemî danê zu mordemî ro,
Tey çîn o şeref û camêrdîye.
Mi va: “Heke, nika bibîyêne naza çor xortê Kirmancîye“,
Ma ve sima ra pêro dêne,
Sarî bidîyêne kerden û camêrdîye.“[4]

Seke ti kî zana, cîranê kirmancan kî înan ra kaleka “zaza, qizilbaş, elewî” de, zê kurmancê hetê Kope, seba ke kirmancê cîranê înan aşîra lolan ra yê, ci ra hem vanê lolkî, û hem kî seba ke ê elewî yê, ci ra vanê çarekkî kî. Kurmancê hetê Kanîreşî kî, seba ke kirmancê cîranê înan aşîra xormeçikan ra yê, ci ra vanê xormekkî.

Ma gelo angorê nê vatişanê xerîban ma nika xo ra hurendîya kirmancî de bivajîme „xormeçik“ û hurendîya kirmanckî de kî zonê xo ra kî bivajîme „xormeçikkî“? Bêguman ney. Şopêna, şarê ma vizêrî xo ra vato kirmanc û ewro kî ma vanîme kirmanc, zonê xo ra vato kirmanckî û ewro kî ma vanîme kirmanckî û welatê xo ra kî vato Kirmancîye û ewro kî ma vanîme Kirmancîye.

Dimilî – Dimilkî

Şarê mano ke cêrê kirmancan, yanî mîyanê kirmanc û kirdan de cuyîno, xo ra vano dimilî (dimilij), zonê xo ra kî vano dimilkî. Zê Çewlîg û Pali. La nê herêman de kî tayê kesî xo ra kird, zonê xo ra kî kirdkî vanê.

“Bawnî axaler, ma şuenî qawxe, metersî, eskerî Daqma Begî zav û, hema pyeru tirk î, nişenî ma de qawxe bikî. Ma pyerû canmîrdî kirdan î. …”[5]

Kirdî – Kirdkî

Şarê manê cêrî xo ra vano kird û zonê xo ra kî vano kirdkî. Ehmedî Xasî mewlidê xo de vano:

„Temam bi viraştişê Mewlidê Kirdî bi yardimê Xaliqi û feyz û bereketê peyxamberê ma  …“[6]

La naca de kî zê Sêwregi tayê kesî xo ra dimilî kî vanê. Xêca nê varyantan, kirmanckî de lehçe ya kî fekê bînî kî estê. Zê Karêr, Mamekîye, Depe, Motkî ûêb. Mordem ke bala xo daye nê tarîfan, vîneno ke zafêrîya şarê ma xo ra vana kirmanc û kird. Seba naye kî -bê ke ez bikuyî etîmolojîya kirmanc, kurmanc, kird, kirdmancî- ez nameyanê kirmanc û kirmanckî gurenena.

Zaza – Zazakî

Ez nêwazena naca bikuyî teferuat, la bi rastîye kî zazakî sebakirmancan nameyêde dereke (xerîb) yo û wayîrê manayêda xirabin o. Yanî keso kirmanc nameyê „zazayî“ weş û rind nêvîneno û nêşikneno ro xo. Seke mordem hurendîya romanî de çîngene/asiq, hurendîya samî de lap, hurendîya înuîtî de eskîmo bivajo.

Ma gelo kam kamî ra vano zaza?

1. Kes û şarê derekeyî seba kirmanc, dimilî û kirdan bi hawayêde pêroyî vanê zaza.
2. Kirmancê corî (elewî/qizilbaşî) seba kirmancanê sunîyan, yanî seba dimilî û kirdan vanê zaza.

Ti kî rind zana, eke to Gimgim de vat “zaza” kam ameyêne ma û pîyê to vîrî? Dimilî, zafêrî kî seba ke têkilîya xo şarê ma de bîye, şarê Palî, yanê şarê mano musluman ameyêne înan vîrî! Hênî nêbî? Naca gere mordem xo ra biperso. Gelo tawo ke vatêne “zaza”, çira maya to, pîyê mi, apê felan kesî xo nêfikirîyayêne, ya kî juyêde Xozatî nêameyêne înan vîrî, la palêyijî, sêwregijî ya kî çewlîgijî ameyêne înan vîrî?

Yanî şarê manê corî qet rojê xo ra “zaza“, zonê xo ra “zazakî” û welatê xo ra kî “Zazaîstan” nêvato! La ewro xirabinkerdişê çekuya zazakî seba tayê kesan wayîrê manayê nîyo. No name ewro bitaybetî hetê kesan ra ke xo kurd nêvînenê, xo “zaza” vînenê, yeno gurenayene.

Xêca nînan, xeylê kesê nezanî ya kî rehetî kî (derheqê xebetnayena bingeçekuyan de rehet ê)  -seba ke no name bîyo moda- nê nameyî nanê xo ra, bêke xo kurdan ra cîya “zaza” bivînê.

W. Gestemerde: Seke yeno zanitene problemo tewr gird û muhîm standardîzekerdişê ziwanê kirmanckî (zazakî) ya. Gelo no problem naye ra tepîya se û bi senî metodan û hetê kamî ra yeno çareser kerdene?

L. Jandîl: Bêguman na derheq de xeylê ray û rêçî, xeylê metodî estbîyê û ewro kî estê. La mordem ewro nêşîkîno bi metod û rayanê seserranê 18., 19., 20an neke tenya zonê kurdan, la kirmanckî kî nêşîkîno bikero standard. Çike şert û şurtê ê demî vêrdê ra, bi vatişêde bîn, ma wayîrê ê şert û şurtan nîyîme. Zê mîsalî, ne Parîsêde ma esto, ne kî burjuwazîyêde ma esto ke duştê “dêr”î de ceng bikero, îqtîdarê Homayî destê dêrî ra bigêro. Ne kî gîyotînê ma esto. Zonê şaranê Fransa bi şîdet û terorê gîyotînî ame standardîze û ju kerdene. No dem kî vêrdo ra û zaf rind ke kî vêrdo ra.  La kaleka naye de şert û şurtê ke Norweç de estbî, Tanzanîya de ya kî peyê coyî Îsraîl de estbî, ewro ma de çîn ê. Ya kî seke Japonya Cengê Dîyin ê Cîhanî de Îndonezîya de kerd, Cengê Juyinî yê Cîhanî de împeryalîstan Kurdîstan de seba raverşîyena, standardîze û jubîyena zonê kurdan kar nêkerdo. Ser de kî ma kerdîme parçe-parçe.

Ez nêwazena nînan ser o derg û dila bivinderî. La ez wazena raya ke ma şîkînîme bi daye zonê kirmanckî bikerîme standard ser o bi kilmîye bivinderî. La eke kesê biwazo na derheq de fikr û bawerîya mi zêdêrî bizano, şîkîno nuşteyê mi de nîyadero.

Ewro di rayê standardîzekerdena zonî estê: [7]

1. Planê korpusî
2. Planê statuyî.

Seba zonanê ke hona raver nêşîyê, zonê şarî nêbîyê, ver de mordem planêde zonî yê korpusî virazeno û peyê coyî kî statuyê dano nê zonî.

Wusênê Gestemerde/DI