Bi peymanêda werteyê Tirkîya û Almanya de karkerê verênî 30. oktobre 1961 de reştî Almanya. Eslê xo de fikr nîya bî ke “karkerê meymanî” piştîya (poştîya) ekonomîya tezî ya Almanyaya rojawanî bidê û karê xo ra dime racêrê welatê xo. Labelê 50 serran ra tepîya netîce henî yo ke Ewropa de kulturêde newe virazîya, xeylê miletî, tede kî xeylê kurdî, nika Almanya û welatanê bînan de entegre bîyê û weşîya xo mîyanê di kultur û nasnameyan de ramenê.
“Karkerê meymanî”
Verê ke Almanyaya Federale Tirkîya ra karkerî girewtîbî, welatanê jê (sey) Îtalya, Yunanîstan, Spanya û Portugal ra karkerî ameybî Almanya. Labelê nê karkerî seba ekonomîya ke zaf çîp raver şîyêne, şenik bîy. Bi pêşnîyaza DYA Almanya faks rusna Tirkîya ke peymana hemkarîye îmza bikerê. Verê, almanan fikrê DYA qebul nêkerdîbî – înan nêwaştîbî ke karkerê muslumanî bêrê Almanya. Badê ke Tirkîya kot zereyê NATO, israrê DYA bî zêde. Peynîya peynîye, serra 1961 de Almanya pê qebul kerd û Tirkîya ra karkerê verênî amey hardê (erdê) Almanya.
Nê karkerî jê (sey) “karkerê meymanî” name bîy. Ê zafane pê tren raywanîya 50 saetan ra dime Îstanbul Sîrkecî ra reşt Munîh. Rayekotiş ra ver înan rê paketê werdişî amey dayene. Karkerê rincanî garê Munîhî de amey war û aye ra dime goreyê karê xo pê tren pêro Almanya de vila bîyê. Tewr zêde karkerî seba endustrî lazim bîy. Goreyê Dezgehê Federalî yê Dîyayîşê Karî ra gore karkerê ke Tirkîya ra amey, tewr zaf seba karê sanayî amey waştene. Rîyê nê waştişê girsî ra girewtişê karkeranê tirkan zor bî, tayê şîrketî hetta des hewteyî seba karkeranê meymanan pawit. Cinîyan kî kar dî, bitaybetî înan ke nuştiş û wendiş nêzana.
Roja 27. teşrîne 1969 de garê Munîhî de karker Îsmaîl Babaderî, wexto ke tren ra ame war, xo verê rojnamegeran de dî. Babaderî karkero mîlyonin bî ke reşt Almanya. Jê (sey) xelate Babaderî ju (yew) televîzyon girewtîbî. Mabênê heşt serran de Tirkîya û welatanê bînan ra 1 mîlyon însanî ameybî Almanya. 23. teşrîne 1973 de peymana vindernayîşê karkeranê xeriban îmza bîye. O dem ra dime ameyîş seba xeriban tena pê zewijîyayîş ya kî semedê pîyabîyayîşê çêyî (keyeyî) ra mumkin bî.
Hurendîya (herinda) elemanan de însanî amey
Seba karkerê xeribî cuya xeribîye rehet nêbîye. Ê ne komel de entegre bîbî ne kî hetê zafêrîya însanan ra qebul bîbî. Waştişê almanan eksê fikrê însanêde modern de bî. Gama ke almanan Tirkîya û welatanê bînan ra “elemanê xeribî” waştî, fikrê înan însanan ser o nêbî. Yanî, gerek karkerî bêrê, bi sereyê xo weşîya xo biramê, kuçeyan pak bikerê, banan (bonan) bivirazê, makînayan bixebitnê, bigurîyê û kar bikerê, labelê mêrê dîyene. Şarî nêwaşt ke ê banan (bonan) de biciwîyê, parkan de bifetilîyê û teber ra biwerê. Merdimî (mordemî) înan rê pere da û va qey nîya bes o. Hêdî-hêdî Almanya de duştê xeriban de hereketêde nîjadperest virazîyaybî. 23. teşrîne 1992 Molln de hîrê cinîyê tirkî hetê nîjadperestanê almanan ra amey veşnayene, serra 1993 de kî oncîya (ancîya) Solîngen de panc (ponc) cinî û domanî. Labelê ê serran de kî şaro alman ra xeylê kesan dest da karkeran, çalakîya duştê nîjadperestîye de bi se hezaran însanî ameybî pêser.
Sîyasetê parlamentoyî ya kî çapemenîya Almanya kî problemê entegrebîyayîşê karkeranê xeriban û çêyê (keyeyê) înan de eleqedar nêbîbî. Ewro no sîyaset jê (sey) xeletîye yeno dîyene. Ewro yeno vatene ke eke şar û sîyasetî wextê xo de seba xeriban program û planî biviraştêne, zafê problemê ewroyî yê entegrasyonî ûsn. çin bîyênê. Nuştoxê swîsijî Max Frîschî derheqê mesela karkeranê meymanan de reyê nuştîbî: “Ma venga elemenan da, û însanî amey.”
2/3 yê karkeranê Tirkîya kurdî bîy
Derba 12. êlule 1980 ya Tirkîya ra dime Tirkîya ra xeylê kesî, bitaybetî kurdî, amey Almanya ke îltîca bikerê. Xora, 2/3 yê koçeranê Tirkîya kurdî bîy, yanî dorê 400.000. Erdlerzê (hardlerzê) Gimgimî yê serra 1966 ra dime kî xeylê kurdî Gimgim ra ameybî Almanya. Sebebê derba 12. êlule, şoreşê Îranî (1979), cengê Lubnanî (1982), destpêkê cengê PKK (1984) û operasyonê Anfalî yê Saddam Huseyînî ra kî vindernayîşê girewtişê karkeran ra tepîya kurdî jê (sey) bextwaştoxî şîy Ewropa. Înan ra xeylê welatêde newe Almanya de dî. Goreyê wezîrê karanê zereyî yê Almanya ra serranê 1990an de 80% yê bextwaştoxan kurdî bîy.
Yanî, kurdê ke nika Almanya de neslo dîyin ya kî hîrêyin de ciwîyênê, ya sebebê kardîyayîş ya kî îltîcakerdişî ra uca (uza) r’ ê. Statîstîko kifş çin o, labelê texmînan ra gore dorê 600.000 û 800.000 kurdî ewro Almanya de ciwîyênê. Înan ra xeylê welatîyê almanî yê, zafê înan parçeyêde muhîm ê ekonomî û komelê Almanya yê.
Demê terkkerdişê welatê xo de xeylê kurdî fikrêumûmîya de jê (sey) tirk name bîy. Herçiqas ke tayê kurdan çêyanê (keyeyanê) xo de kultur û zonê (ziwanê) xo weye kerdêne, zafêrîya înan teber ra xo jê (sey) tirk musnayêne. O dem kurdan hîna binê tesîrê sîyasetê asîmîlasyonî yê rejîmê Tirkîya de bîbî, aye ra kî dot o taw Tirkîya de fikrê welatperwerîya kurdan hîna zêde raver nêşîbî.
Labelê nasnameyê kurdan dîaspora de vurîya. Sebebê azadî û serbestîya newî ya Almanyaya Federale ra kurdan îhtîmal dî ke kultur û nasnameyê xo serbest û rakerde biciwîyê, nasnameyê xo newe ra bivînê. Ser o kî têkilîya bi kurdanê ke welatanê bînan ra amey û ke şûûrê xoyo milî xora pêt bî, fikr û hîsê xeylê kurdan vurîya. Bitaybetî serranê 1980an de no proses dînamîkêde çîp girewt. Tirkîya de kurdan hîna binê partîyanê çepgiran de mesela kurdan muhîm nêdîbî, labelê Ewropa de kurdan dest bi organîzebîyayîşî kerdîbî.
Coka dîasporaya kurde hem kultur hem kî sîyaset kurdan de rolêde girs girewto. Çîyo ke Tirkîya de hîna qedexe bî, Almanya de xoser û serbest weye bî, geş bî û raver şî. Edebîyat, muzîk û şûûro milî yê kurdan xeribîye de bîbî hêzdar. Nîya kî fikrêumûmîya Ewropa mesela kurdan ra xeberdar bîbî. Kurdan xeribîye de hem nasnameyê xo hem kî heyatêde newe dî.
