Na serranê pêyenan de bi kirmanckî nustene her çî ke şî bena zêdîye û roje (roze) bi rojê avê sona. Na mîyan de, merdim biwazo mewazo, rewş û problemanê kirmanckî ser o kî êno qeseykerdene. Vajîme ke tayînê ra gore kirmanckî lehçeya ziwanê kurdkî nîya. No fikir çiqas rast o? Kirmanckîyo nustekî (niviskî) çinay ser o, hondê kirdaskî ravêr nêşîyo? Seba ravêşîyena na lehça destê merdimî ra çi êno, merdim gere se bikero? Ûmla û gramerê xo se beno standard, cayê xo gêno (cêno) ya kî nîseno ro? Kamcî gamî bêrê estene ke, mintiqayan ra gore ferqê ke mîyanê fekan de estê, nêzdîyê yewbînî (jubinî) bê û şar yewbînî fam bikero?
Ez wazen ke na nuste de nê probleman ser o vinderîne.
Kirmanckî lehçe ya, yan ziwanêde xoser o?
Çiturî ke wendoxî kî zanenê, no mesele 1980 ra ravêrî mîyanê kirmancan de çîne bî, ser o nêamêne qesêykerdene. Kurdan (kirmancan) na lehça, sey lehçeyêda ziwanê kurdkî qebûl kerdêne. Ke merdim rastîye vazo, 1980 ra ver, ayê ke nê problemî ser o vinetîbî, hama hama ke pêro şarê pêseyî (bîyanî) bî. Çi hêf ke kurdî bi xo ziwanê xo ser o zêde nêvinetîbî û bi çimêde îlmî o analîz nêkerdîbî. Çimeyo verêno ke te de qalê zaravanê (lehçeyanê) kurdkî êno kerdene Şerefname ya. Şeref Xan, pirtûkê xo Şerefname de înan ser o nîya vano:
“Kom û aşîretê kurdan, ziwan, tore û rewşa sosyalî ra gore benê çar parçeyê girdî (girsî):
Parçeyo yewin (juyin), Kirmanç;
Parçeyo didiyîn, Lor;
Parçeyo hîreyin, Kalhur;
Parçeyo çarin, Goran.” (1)
Pêşeyan ra a wo sivte lehçeyanê kurdkî ser o kar kerdo, Peter Lerch o. Lerchî, mîyanê 1857-1858 de, şahrîstanê Rusya Petersburg de karê xo kerdo temam. O, nê karî de zaravanê kurdkî nîya moreno: zaza, kurmancî, kelhurî, guranî û lurî. Se ke wendoxan ra kî vêneno Lerch, zazakî se (zê) zaraveyêda ziwanê kurdkî vêneno.
Oskar Mann ziwanê kurdkî keno hîrê parçeyî: Kurdkîyê Rojhelatî (Dogu), Kurdkîyê Rojawanî (Bati) û Kurdkîyê Başûrî (Güney). Mannî ra gore, kirmanckî zaraveyêda goranî ya, goranî kî ziwanêde xoser o; yanê kurdkî nîyo. Fikrê Karl Hadankî kî sey ê Oskar Mannî yo.
E.B. Soanne, kitabê xo “Grammar of Kurmnajî or Kurdîsh Language, (London, Luzak and Company, 1913)” de lehçeyanê Kurdkî keno hîrê komî (grubî): 1-Kurmancîya corî 2-Kurmancîya cêrî 3- Lurkî, zazakî, hewremankî û gorankî.
Ewlîya Çelebî kî kirmanckî, lehçeya kurdkî qebûl keno. Hem kî sir o ke lehçe û şîveyanê kurdkî moreno, nameyê zazakî peroyîne ra ravêr dano.
Mîyanê kurdan de merdimo (merdimo) ke sivte tasnîfê kurdkî ser o vineto, nusno, înan ra yew (ju) kî kirmancanê Dîyarbekîrî ra Zîya Gökalp o.
Gökalp, kitabê xo Kürt Aşîretlerî Hakkinda Sosyolojîk Tetkîkler de vano ke çar ziwanê kurdkî estê û heqa înan de nîya nusneno:
“…Nê çar ziwanî na yê: Ziwanê kurmanc, ziwanê zaza (Gûranca, Dunbulî), ziwanê soran (Baban, Kalhur), ziwanê Lur (Bahtîyarî, Fîlî (Fêlî), Lek.)”
(…)
“Wayîrê nê 4 ziwana yewbînî (jubînî) fam nêkenê. Hetê gramer, cumle, ferhengî ra mîyan (werte) de ferqê girdî estê. Na sebeb ra kî ferqê ke mîyan der ê ferqê lehçeyan nê, ê ziwanî yê…
Hama ancîya kî nê çar ziwanî bine ra derekeyê yewbînî nîyê. Kurdkîya kana ke ci ra ‘Kurdî-î Kadîm’ vajîno, pêro parçeyê (azê) aye yê. Têkilîya mîyanê latînkî û ziwanê latînkîyê ke ci ra ‘Neo-Latîn’ vajîno ke çik a, mîyanê Kurdî-i Kadîm û kurdkîyanê neweyan de êynî têkilîye esta.”2
Nê dîyayişî kî anê mîyan ke na mesla ser o fikr yew nîyo; cîya-cîya îddîayî amê mîyan û ser o amo qesey kerdene. Çi esto ke miletê ma bi xo, hata ewro ziwanê xo lehçeyêda ziwanê kurdkî dîyo, hen qebûl kerdo. Bi mi, naca (naza) de, di noxteyê ke pêroyîne ra muhimî yê, na yê:
a: No kar karêde îlmî yo, karêde akademîk o. Na sebeb/semed ra kî merdim ganî neyî hacetê armancê polîtîkî mekero.
b: Ziwan û lehçeyî, xosero têyna pêmeyê estbîyena miletî nîyê. Seba nêyî ganî tayê/tanî şertê bînî kî bibêne. Şert û şurtanê tarîxî ra gore, beno ke yew milet di ziwanan kî qesey bikero. Eke merdim na rastîye mevêno, ziwan sey yew pêmeyî bigêro (bicêro), o waxt lazim o ke, miletê ke yew ziwan qes3y kenê, înan kî sey yew miletî bihesabnone. Vajîme ke şarê Avusturalya, Dewletê Yewbîyayî yê Amerîka (USA), Îngilîstan û Kanada; yan kî Îspanyolijî be şarê welatanê Amerîka Latînî yê ke Îspanyol kî qesey kî kenê êynî miletî bêrê qebûlkerdene.
Pêmeyê (krîterê) lehçebîyayîş ya kî nêbîyayişî çik o?
Siro/tawo ke merdim nê problemî ser o fikirîya, her çî ra ravêr ganî pêmeyan (krîteren) bîyaro verê çiman. Yanê pêmeyê ke zarave û ziwanan yewbînî ra keno cîya çik ê?
Naca de rastîya ke eşkera bêro vatene a wa ke, pêmeyê mîyanê lehçe û ziwanê xoserî bi çimê îlîmdarîye tesbît nêbîyê, cayê xo nêgureto. Nê meseleyî ser o dîskusyon esto, cîya-cîya pêmeyî ênê werte.
Pêmeyê ke en zêde ser o êno qeseykerdene înan ra yew famkerdiş o. Na dîyayişî ra gore, sirê qeseykerdişî de ke merdim yewbînî fam bikerone, ê di ziwanê cîyayî nîyê, zarave yê. Xo ra eke yewbînî fam nêkerd, o waxt kî di ziwanê cîya yê.
Çi esto ke no dîyayiş hetê grubêde bînî ra rast nîno qebûlkerdene. Wayîrê nê tezî kî vanê ke “Teyna no pême (krîter) problemî çareser nêkeno. Ewro pratîk de tayê ziwanî estê ke, wayîrê herdiyîne yewbînî rehet fam kenê hama ancîya kî ziwanê cîyayî hesabînê. Vajîme ke Swêdkî be Norveç kî ra nîya rê. Çiqas ke şarê nê herdî welatan yewbînî baş fam kenê kî, ziwanê înan sey yew ziwanê nînê qebûlkerdiş. Dustê naye de Çînkîyê Şanghayî û yê Pekînî yewbînî ra zaf dûrî yê. Şaro ke nê herdiyîne qesey keno, yewbînî fam nêkeno. Çi esto ke şar nînan lehçeyanê ziwanê çînkî qebûl keno. Zobîna kî numuneyî estê.
Xêrca nê pêmeyî ra hewce yo ke merdim hetê gramer, etîmolojî û hetanê bînan ra ziwanî ser o bifikirîyo, înan têver sanone.
Tayîne ra gore kî faktoro psîkolojîk na kar de wayîrê rolêde muhimî yo. Eke merdim hetê psîkoljî ra hazir nêbî, nêwast bimisone ya kî qesey bikerone, ferqî çiqas senik bêne kî pere nêkena. Keso nîyanên, ferqan keno gird (girs) ya kî gird vêneno.
Heto bîn ra famkerdiş û qeseykerdişê ziwan û zaravan gîrêdayîyê waxtî yo. Merdim ke sifte ame têlewe, sebebo ke goşê xo vengê hetê bînî nêmisê, ferqê zaf qiskekî kî ci rê gird ênê. Hama ke tenê ser o vinet, gos na ro ser, bi rehetîye vêneno ke ê ferqî, çiturî ke fikirîno honde girdî nîyê; misayiş û qeseykerdiş honde zahmet nêdano merdimî.
Tayê kirmancê ke na seranê pêyenan de vejîyê, vanê ke Kirmanckî lerhçeya kurdkî nîyo, wayîrê na xeta yê. Nînan, kirmanckî û kirdaskî ser o karêde îlmî nêkerdo. Karkerdiş uca (uza) vindero, zafê xo kirdaskî bine ra nêzanenê. Ma yew merdim ke di zwanan ya kî zaravan ser o nêgureya, bi metodê îlmî bese nêkerd înan têversanone, se îddîa keno ke, ê yew ziwan ê, ya kî nîyê? Lazim nîyo ke, qe ke nê herdi lehçeyan nas bikerêne. Nika beno ke naca de tayê kî vazê, zaf merdimî estê îddîa kenê vanê ke kirmanckî zarava kurdkî ya hama nînan kî na het ra karo îlmî nêkerdo; ma lazim nîyo ke ê kî na şertî bîyarê hurendî?” Na kî rast a.
Çi esto ke naca de noxteyêda bîne esta, ganî merdim aye çiman ver ra dûrî mefîyone: Miletê ma bi xo, kirmanckî û kirdaskî heta ewro se yew ziwanî qebûl kerdê û ewro kî hen vêneno. Bêguman, kesê ke dustê naye de vêjîya, vat “Na raste nîya” gere herkesî ra ravêr ê argumentanê xo bîyarê verê çiman.
Ferqê mîyanê fek û lehçeyan çik ê, kotî ra ênê?
Ez bi xo, sir o ke nê meseleyî ser o vinden, xo rê nêken armanc ke çi beno bibo, ganî bêro îsbatkerdene ke kirmanckî lehçeya kurdkî kî ya, ya kî nîya. Zarava bo, ziwano xoser bo; bi mîlyonan merdim nê ziwanî qesey keno, bi deyî lawikanê xo vano, heskerdishê xo îfade keno, yarenîye (laxî) û duya keno, karê xo ano hurendî û ûêb.
Eke merdim rastîye vazo, ferqê mîyanê kirmanckî û kirdaskî senikî nîyê, xêlê yê. Şaro ke kirdaskî û kirmanckî qesey keno ke ame têlewe, sifte yewbînî fam nêkeno ya kî zaf senik fam keno. Çi esto ke merdim herdiyîne ser o ke tenê vinet, ardî têlewe, nîya dano ke ferqî se ke asenê honde girdî nîyê.
Naca de çîyo ke ez wazen ke na nuste de vajîne, o kî na wo:
- a. Hona zaf problemê kirdaskî çareser nêbîyê, gere kirdaskî ser o kar bêro kerdene.
- b. Problemê kirmanckî, gorê kirdaskî zêder ê, gere merdim her het ra ser o kar bikero û eyî avê berone.
- c. Hetê ra na kar bêro kerdene, heto bîn ra kî lehçeyê kurdkî pêro bêrê têversanayene, ferqê xo û hetê xuyê pîyayî (muşterekî) bêrê çiman ver, zelal bêne.
Na problem de persêde muhim o ke ganî bêro perskerdene û cewab bêro dayene, na wo: Ecebe ferqê mîyanê lehçeyanê kurdkî kotî ra peyda bîyê? Nê, yew koke ra ênê, zerê tarîxî de yewbînî ra kewtê durî ya kî koke ra cîya cîya ziwan ê, pêyê coyî bîyê nêzdîyê yewbînî?
Çiqas ke ewro merdim hona nêşîkîno cewabê na persî tam bidone kî, mi rê îhtîmalo verên (virên) tenêna rast êno. Çinayî rê:
Kurdîstan welatêde hîra yo. Koyê xo zaf ê, no welat de şîyene-ameyene rehete nîya. Heto bîn ra no welat bi seyan (sedan) serra ke kewto bînê bandura kolonîyalîstan, parçebîyaye mendo. Cîya-cîya hokmatanê kirmancîye te de hukim kerdo. Mîrîye (mîrênî), axayîye, aşîrîye her tim bîya. Lejê mîyanê înan û dîn û mezheban qe kêmî nêbîyo. Nê halî kî pêro pîya bîyê sebebê yewbînî ra durkewtişê şarê Kurdistanî. Eşkera yo ke, eke milet bi na tore yewbînî ra kewt durî, merkezê xo yê bazirganîya yew nêbî, nêameyî-nêşî yewbînî, roje bi roje têkilîyê sosyalî, kultur û ziwanî kî yewbînî ra kuwnê durî, nê hetan ra kî seba yewbînî benê pêşeyî.
Hama heyatê kurdan de sebebê nê durkewtişî, nînan ra zêder gîrêdayîyê yasaqî yo. Welatê ma yew het ra parçe bîya. Sîndoran ma yewbînî ra fîştîme durî, tekilîya mîyanê miletê ma bîya kêmî, tayê cayan de kî hama hama ke qe nêmenda. Heto bîn ra radyo û televîzyonê ma çînê, ma wayîrê heqe nîyîme ke mekteban de bi ziwanê xo biwanîme. Dayîranê dewletan de têpîya ziwanê ma ser o yasaq esto. Hetê çapemenîye ra; yanê vetişê rojname, kovar û kitaban ra kî tengîye raye ro ma gureta. Dezgeyê ma yê kulturî, unîversîteyê ma, înstîtuyê ma hata ewro nêbîyê ke ziwan kulturê ma ser o karê wekinitişî (lêkolînî) û îlmî bikerêne. Ma na rewşa nîya honde xirabe de ferqê zaravanê ma zêdeyî nêbê, se bibo? Ke merdim rastîyêda bîne vazo, eke ziwanê kurdan ziwanêde kan û zengîn nêbîyêne, nika ci ra pirtilê nêmendîbî.
Goreyê a rewşe, yewbîni ra durkewtişê zaravan haca vindero, mîyanê her lehça bi xo de ferq û fekî peyda benê, şar yewbînî fam nêkeno. Rewşa kirmanckî bi xo na het ra nimuneyêde safî ya. Vajîme ke kirmanckîyê Dêrsimî, Erzinganî, Gimgim (Varto) û Xinisî sey yewbînî yo. Merdim şîkîno seba kirmanckîyê nê cayan vazo “Kirmanckîyê Vakurî” ya kî “Kirmanckîyê Corî.” Kirmanckîyê Çewligî (Bîngol), Dîyarbekirî, Paloy û Sêwrege kî hevikêna mendo ro yewbînî. Merdim şîkîno ey ra kî “Kirmanckîyê Başûrî” ya kî “Kirmanckîyê Cêrî” vazone. Eşkera yo ke na her dî mintiqayan ra ke di kesî bêrê têhet, bi rehetîye yewbînî fam nêkenê. Ferqê fekê herdimîna cayan xêlê rê. Aye ra dime, çiqas ke honde girdî mebê; têpîya ferqî mîyanê fekê her mintiqa bi xo de kî estê. Vajîme ke ferqê Dêrsim û Gimgimî; zerê Dêrsimî de ferqê Nazimîya û Xozat û Pulurî ûêb. estê. Eynî çî, Kirmanckîya Başûrî de kî esto. Hata merdim şîkîno bi rehetîye vazo ke dewe ra bi dewe kî ferqî vêjînê. Ez naye kî vajîne, çiqaşî ke goreyê kirmanckî, kirdaskî hetê nustişî ra ravêr şîyo kî mîyanê şarî de eynî problem kirdaskî de kî esto.
Nivîsêda bîne de problemêde bînî ser o yewbînî bivênîme.
