Şêranê Dêrsimî ra: Şahan Axa

Şahan Axa, lajê Usiv Axayî, bextîyarij bî û dewa xo kî girêdayeya Xozatî ya. Şahan merdimêde (mordemêde) zanayox û ciraameye bîyo. Vanê, vîst û di serrîya xo de zaf kî zerrîveşaye bîyo, derdê her kesî de berbayêne. Ey sîyasetê dewleta tirke rind nas kerdo. Werteyê xo û Sey Rizayî kî zaf rind bîyo. No sebeb ra dewlete kota ziddê ey û waşto ke bi çi şekil beno bibo, ey ra bixelesîyo ra.

Serra 1936 de dewlete wesnena ci, naye ser o urzeno ra tekneno şono Xarpêt. Temsîlkarê dewlete uca (uza) tey qisey kenê, vanê “Dêrsim terk bike, çi wazena, danîme to. Erazîye, dikanî, pere ûêb. Dilê to ke çi wazeno, vaje.”

La Şahan Axayî planê dewlete zaneno. Ey vato, “Dewlete nika bi (ebe) ziwano (zono) nerm qisey kena, çekan kena top. O ra tepîya kûna ra werteyê miletî, hetê ra qir kena.” No semed ra kî sey (jê) vatena înan nêkerdo. Naye ser o, bi emrê qumandarê orfî îdareyê Avdile Paşayî (Abdullah Alpdogan), terkkerdişê Xarpêtî ci rê kerdo qedexe. Vato, “Ti mecbur noca (naza) vinderê û îmza bidêne.” Şahan demê uca maneno, peynîye de remeno, peyser şono Dêrsim.

1937 de ke ordîya tirke hêrişê Dêrsimî kerd, o qet nêvinet, duşt de vejîya û da pêro. No semed ra kî dewlete waşt ke bi şeklê ey bido kiştene.

(…) Esker vecîya Tuzik Baba, çike ma ke sonîme kotî, ma dime ra yeno. Ma kî wazenîme ke zuqar de cayê xo ra vurnîme. Rocê, demena ra Civraîl Axa (Civê Kejî), Lacê Silê Sûrî be mordemanê xo ra amey leweyê ma. Vat ke:

– Şahan Axa, ma ameyîme ke to bêrîme. Bê werteyê ma, qedayo ke to rê yeno, wa ma rê bêro.

Nîyetê Şahan Axayî estbî ke şêro, hama bexteran nêverda. Ma qan kerdîme, berdîme çêyê Sey Rizayî. Rocê vêrdê ra, xebere ameye, vat ke:

– Esker amo binê bonanê Derê Arey, Tornoba de Çemê Mizurî ser o pird virazeno.

Zeynelê Alî amo, vat ke:

– Şahan Axa, de şîme.

Şahan Axayî vat:

– Şîme se bikerîme?

Mektuba Sey Rizayî ra tepîya, Şahanî zana ke fetelnenê ke ey be Alîşêr Efendî ra bikişê. Ma bexterijî şîme fekê çemî, eskerî min kutê ke pird virazê. Ma tufongî nay eskerî ra, îne pird ca verda voz da, a roce heta san eskeran de da pêro, san de cêrayîme ra ameyîme. Zeynelî vat ke:

– Şahan Axa, sima ewro meymanê min ê, hadê, şîme çêyê ma.

Ma ke şîme, rayê ra Şahan Axayî albozê xo temey kerdî. Vat:

– Lawo, Zeynel çêfê xo ra ma nêbeno, san de cilê sima ke teber ra fîtî ra, pesewe hurenda cilanê xo ravurnê. (…)

Nara cengê serra 1937 de Rayber Qopî ra dime, tepîya birazayê Sey Rizayî Zeynel Topî kî apê xo ra rî çarnaybî, hetê dewlete kerdêne. Ey Alîşêr û Zerîya Xanime daybî kiştene û sereyê (sareyê) înan berdîbî teslîmê dewlete kerdî.

(…) Di tenî tornê Mistê Sûrî estê, ju Mistafa wo, ju kî Efendî bî, ê kî a roce ma de amey. San de ma rê kabab sana ci, ma nonê xo werd. Cilê ma teber ra fît ra. Tornê Mistê Saatê Îbrahîmî be Lacê Pirçoyî Şahanî pînê. Tornê Mistê Sûrî pesewe veştî ra, şî zere, ez uşta ra mi cilê Şahanî vurnay ra. Xeylê sewe ke şîye, Zeynel ame teber, tepîya şî zere. Tornê Mistê Sûrî Efendî tenêna amey teber, nêard hesab ke Şahan ra nê. A roca bîne Şahanî vat ke:

– Sey Xidir, to, apê mi Alîşan, Usenê Mamikî ju kî Xidê Pirçoyî îta Dîrege de malî biçiraynê. Ez domanan bena balikan.

Şahan qotmiş bî şî, ma Dîrege de mal çirayneme, cinîya Lacê Pirçoyî, cema sanî vecîye, ameye. Berbena dana xo ro, vana:

– Wîy, wîy … ! Qir kerdî, kiştî… !

Ma vat:

– Çik o, se bî?

Aye vat ke:

– Alîşêr Efendî be havalan mixara de kiştê.

Zeynel amo, vano:

– Şahan Axayî kî dame kiştene. (…)

Na mesele ra dime Sey Rizayî mintiqa xo terk kerde şî bi Dêrê Birdû. Uca ke demê mend, Şahan Axayî rê xebere rusnaye, Şahan kî şî nişt ro pîya hal û rewşa Dêrsimî ser o derga derg qisey kerd. Qiseykerdiş ra tepîya Şahan Axayî Sey Rizayî ra destûr waşt, şî ke karê xo arê bido û peyser bêro.

(…) Misawrê Şahanî be Alîşan Axayî kenê. Şahan be tayê îsanê bexteran sonê Tanjîye. Uca de Memê Hure vano:

– Şahan Axa, ez heşîya pê, Lacê Pirçoyî be tayîna misewre kerdo ke to bikisê.

Şahan îman nêkeno. Hama Şahan Axa di rocan ra raver Lacê Lilî be Lacê Pirçoyî ra rusneno Pakira. Ê sonê, taxaletê Avdila Pasayî benê. Dedê Şahan Axayî, Silêmanê Welî Begî, Pakira de vinetêne. O hetê hukmatî de bî. A roce Lacê Lilî be Lacê Pirçoyî ra vano:

– Sima ke besekenê Şahanî bikisê, bêrê taxaletê hukmatî bê.

Şahan sono Tanjîye. Bilges de Hemirxan esto, Elqajîye de Lacê Pirçoyî vano:

– Şahan Axa, ez, to, welekê ma be Memê Hure bêrê, şîme Koyê Balikan. Dedê to Alîsan Axa, Canikê Pêre birayê towo qic, Îbrahîmê Tornê Îbî, nê kî serê Dewa Dewrêşî. Roca bîne yeme reseme pê.

Alîşan sono Dewa Dewrêşî, Şahan sono Balikan. Eke sonê, ê wertê xo de qisey kenê, Memê Hure heşîno pê, vano:

– Şahan Axa, ez sima de nêna, tobe kar a, ez terefê hukmatî der a.

Şahan Axa, hur dimêna Lacê Pirçoyî, ju kî Kurêsic pîya sonê. Kurêsan uca waran de benê, vanê:

– Şahan Axa, sima îta vindêne, hama esker serba sima yeno, îta ma kî qir keno.

Şahan, vano:

– Eke henî yo ma rê di qatî cilan bîyarê, dewe ra cêr binê qawaxan de rafîyê, ma uca rameredîme. (…)

Şahan urzeno ra şono, karê xo vîneno û hewtê ra dima cêreno ra ke bêro leweyê Sey Rizayî. Çi esto ke zaf qefelîyaye beno, meredîno ra ke rakûyo.

Reyne ke dewlete plan kerdo amade, Lazê Pirçoyî dîyo. Ci rê pere waad kerdo ke Şahan Axayî bido kiştene. O uca çitur ke kûno ra, Lazê Pirçoyî bi birayê xo Xido ra (Xidir bi Şahanî ra maye ra bira yê) hewn de nanê pira kisenê, sere kî cira kenê, benê teslîmê qereqolê tirkan kenê. Lazê Pirçoyî pereyanê xo cêno, peyser yeno.

(…) Ci rê cilan anê, binê qawaxan de fînê ra. Lacê Pirçoyî Kurêsicî ra vano:

– Sodir rê di saatî mendê, to çayê xo sano îta? Urce so.

Şahan Axa saata xo ro seyr keno, vano:

– Îbrahîm, so ma rê bizêke sere bibirne, sorba qerteke ma rê bîya.

Îbrahîm ke sono, Şahan Axa kûno ra. Şahan Axa hewn de nirayêne. Tenê waxt ke vêreno ra, Lacê Pirçoyî, elemanê Şahan Axayî binê bercinê Şahanî ra onceno, Şahan hona hayig beno, vano:

– Lawo, çik o henî kena?

Lacê Pirçoyî vano:

– Şahan Axa, mi dest kerd binê cila to ra ke ala qutîya tutunan to kotî ya, mi xo rê cixara bipiştîne.

Şahan Axa qutîya xo veceno, ci ra cixare dano ci, vano:

– Bicê, to be na cixare wa têrî de.

Şahan onca sono hewn ra, eke nirayîş yeno, Lacê Pirçoyî zano ke hewno şirîn der o. Tufong binê cilê ra onceno, sano çare, o bîn kî tufongê xo sano sêne, hur dimêna ninga tufongan oncenê.

Şahan til beno, vano:

-Wey, wey, nay mi ra!

Lacê Lilê Xidirî maye ra birayê Şahanî yo. Alîşan Axa ke dewa Dewrêşî ra yeno, veng danê, vanê:

– Şahan Axa kişto!

Alîşan Axa heşîno pê, vano:

– Xidir! Çik o qalê Şahanî kenê?

Xidir vano:

– Ney, ney Alîşan Axa, vanê: ‘Dilê Axayî kişto’.

Seke kûnê dêre, çeka Alîşan Axayî ci ra cênê, Alîşan Axa vano:

-Dêma ke îne n… ma. Şahan, sima kî n… ma. Ney?

Uca çar mordemî nanê pira, Alîşan Axayî kî uca kisenê. Sereyê Şahanî ke şî mezat, heyf ame gurewtene Sereyê Şahanî cênê, benê hukmat taxalat benê. Heştê (hewtê) kote mabên, Hesen Axayê Welî Axayî, Mezra Sûre de kot virnîye, îne hur dimêna Xidirî uca kiştî. Memê Hure kî tey beno, o nano pira. O zimistan kî Îbrahîm kişt. Welê Lacê Pirçoyo ke na Şahanî ra, o kî Silêman onbaşîyê qereqolê Qerexlanî kişt, Silêmanî vato:

-Eşşek oğlu eşşek..! Şahan’ı sen vurursun öyle mi ? (Her lazê herî, ti ya ke nana Şahanî ra, henî yo?) (…)

Çitur ke xebere bena vilaye ke Şahan ameyo kişte, lazê apê Şahanî Hesen Axa bi hevalêde xo tifang cênê, şonê raye ser o vindenê. Xidir ke dot ra vejîno, Hesen nano pira kiseno. Pereyê ke dewlete ra girewtê, înan kî qis kenê, kenê fek, caverdanê teknenê şonê.

Şahan Axayî ser o lawikî yenê vatenê. Lawikan ra varyantê cîya-cîya estê, cêr ra yew (ju) varyant:

Wile bîye, leminê bîye
Îsanê na zemanî keşî de nêmendo bext
Wax bîye

Şahan Axayê min… lemin
Şahan Axayê min, vîyala teke
Şahan vano:
“Ez merdena xo ver nêkûn lemin
Ters gino ro mi ke
Mi dima Koyê Dêrsimî de
Nêmano cênik û çêneke.”
Şahan Axayê mi merdo nêmerdo
Şîkîyo tilsimê kirmancîye

Şahan Axayê mi qolê xo gureto
Şîyo geçê koyê Mizurî
Şahan vano:
“Qozanê, caro bêbextênî mekerê
Ma pîya werda qirbana Xizirî.”

Xozat persena
Mi va Qerevlan ra nat o wîy!
Şahan vano:
“La-lawo, Lazê Pirçoyî de mizewirênî meke
Min û to cizikê Gulîzare pîya lîto”

Heqo ti caro keşî ra nêdê dîyayîne
Ewro birayî sarê birayî berdo
Xozat de wax roto
Şahan Axayê mi, ti caro merdena xo ver mekûye
Hesen Axayî to ra raver heyfê to gireto lemin
Wile bîye leminê bîye
Îsanê na zemanî keşî de nêmendo bext
Wax bîye

____

Çimeyî:

Metn û lawike: Çem, Munzur, Hawarê Dêrsimî, Weşanên Deng, Îstanbul 2003, r. 195 – 200

Metnê hîkaye: Taş, Cemal, Dersim Dergisi, hûmara 9., serra 5., r. 52-59 (Vatoxê hîkaye Sey Xidiro Kurêsij o)

Metnî hetê DêrsimInfo redakte bîy. Metnê Munzur Çemî yew ca de ame vurnayene, wexto ke vano Hesen Axayî Lacê Pirçoyî kişto, henî ame vurnayene ke Hesen Axayî Xidir kişto.