Îlhamî Sertkaya: “Kirmanckî pere nêano”

DêrsimInfo: Çend serrî yo ke ti sey kuncnuştoxî DêrsimInfo ser o nusena. To ra gore fayde û tesîrê keyepelanê sey DêrsimInfo çik o? 

Îlhamî Sertkaya: Roja ke ez rastê keyepelê DêrsimInfoyî bîya, seba tayê sebeban zaf keyfweş  û kelecan bîya. Keyepel de tenya vate û nuşteyê ezberî henî teng ney, magazîn ra bigê, heta kultur û sosyalî ra xeber û babetê aktuelî estbîyî. Na medyayê kirmanckî de çîyêde newe bî. Mi a roje qerar da ke ez nê keyepelî de binunî. A roje ra nata mi nuşt. Keyepel her çî ke şî, bî hîra, dewlemend, nuştoxê xo zî bî zêde, eleqedarîya wendoxan zî roje bi roje bîye berze. DêrsimInfo seba heskerdoxanê kirmanckî bî sey dersxane. Nuştoxê hêcayî beşdar bîyî, nuşteyê bi kalîteyî nuştî. Keyepelî derheqê problemanê kirmanckî de zaf çîyî zelal kerdê. Roje bi roje xeletîya gramerî bîye şenik, kirmanckî zî goreyê naye roje bi roje bîye zelale. Keyepelî xo nêkerd binê tesîrê îdeolojî û partîyan, duruşmeyê xo welatperwer bî, kurdistanij bî. Coka verê xo hîra, zereyê xo dewlemend bî. Bi nê hunerê xo tesîrê nê keyepelî kirmanckî û kulturê kirmanckî ser o muhîm o. DêrsimInfo ayneyê kirmanckîya ewroyî ya. Xo raver berd, reşt na roje. No zî seba emekdaranê nê keyepelî karêde fîraz o.  Helbet seba mi zî. Çi ke mi dest ra ame, mi bi zerrîya xo kerd.

Verê, to rew bi rew nuştêne, nika nuştişê xo vinderna. Nuşteyê to yo peyên “Halê mi û kirmanckî” serê aşma hezîrane de vejîya. Gelo to fek nuştişî ra verada?

Yew vate esto vano ke “Kes hale kesî nêzano”. Rast o. Mordem nêşikîno qalê hal û rewşa xo yê pêroyî bikero. Mi kilmek tayê qalê halê xo kerdbî. Heya, bi serran o ke ez bi zerrîya xo kirmanckî ser o xebetîna, nusena. Mi karê xo yê bînî pêrune caverda. Serran ra verî mi tirkî nuştêne, kitabê mi tirkî çap bîyêne. Mi êndî tirkî zî caverdabî, tenya kirmanckî meqale û  kitabî nuştî. No pêro emeg o, waxt o, fedekarî ya. La ez rastê tayê çîyanê ecêban bîya ke nînan zere û zerrîya mi, moralê mi xerepnayî. Yew roman nuştene, tenya nuştoxî zanenê çiqas çetin o. Gefê serran gêno. Ser o zî, seba çap kerdene pere lazim o. Kitabê min ê kirmanckî, bitaybetî romanê Sosine û Gulîzare ra dime, bêeleqedarîya wendoxan ra ez ecêb menda. Bê çend kesan ra veşêrî, qet kesî ne persa ne zî meraq kerd. Eh! Barê mi bî giran.

Mi serran bi serran nuşt, nuşt. La ez seke tenya menda. Heto bîn ra mi dî ke êyê ke bi tirkî -ge-ge zî bi kirmanckî- vanê “wayîrê ziwanê xo vecîme”, çi heyf ke zafêrî zur a. Nê kesî, seba ke bi sîyasetê xo mordemî bixapnê, naye vanê. Eke rast bivatêne, ê bi xo ziwanê xo musayêne, nuştêne. Nê kesî ziwanî kenê qedayê sîyasete xo. Îmkanê xo estê, eke biwazê kitaban zî çap kenê, dest zî danê emekdaranê kirmanckî. La ê zafêrî piştî danê nuştoxê tirkî û tirkan. Mendîme ma çend kesê ke kirmanckî nusenê. La ma zî zaf nîyîme. Hem zaf nîyîme, hem zî qîymetê yewbînî nêzanenîme. Ez nê halî ra bîya bêzar, qewetê yew kesî bêsîndor nîyo. Barê mi bi no tewir mi rê zaf giran ame. Coka mi “Halê mi û kirmanckî” nuşt. A roje ra nata, heya, ez nênusena. Her kes weş bo, tenya mi ra kirmanckî nuştene wazenê, la kitabê mi ke bi çi halê çetinî çap bî, qet nêgênê, pers nêkenê. E, helbet fabrîkaya mi çin a û ez sermayegozar zî nîya.

A roje ra nata ez nênusena

Nuşteyê xo yo peyên de to va ke, eke to romanan bi sewbîna ziwan binuştêne, desinde çap bibîyêne û biroşîyayêne. Bi to, problemê romannuştoxîya kirmanckî kotî der ê?

Rast o. Ez tecrubeyê xo de zana. Romanê min ê tirkî çape ra dime demêde kilm de qedîyenê. Zaf kesê hollandayijî mi ra vanê, “Qey hollandkî kitabê to çin ê?” Eger ke bibîyêne, rind zanena ke zaf vila bîyêne. 1983 de mi yew broşûr yunankî vetbî, zaf bî vila, wanîya û çapxaneyî çapa didîne viraşte. Heya, romanê mi sewbîna ziwanan ra binuştêne, zaf ameyêne wendene. La mi bi zaneyîş giranîya xo daye kirmanckî ser o. Ziwanê bînan ra tepîya menda, nênuşta. Mi seba kirmanckî zaf çîyan terikna, tepîya menda. Naye ra poşman nîya, wijdanê mi rehet o, la ez êndî nêşikîna û bi nê hale xo yê ewroyî nênusena.

Problem çik o? Problem o yo ke sîyasetê ma kurdan zî, qebul bikerê mekerê, xizmetê ziwanê asîmîlasyonî der ê. Ziwanê xo ra zaf dûrî kewtê, zere û zerrîya înan ra ziwanê kirmanckî vetê, girewtê. Eke zerrîya to de ke çîyê mêro, ti nêkena. Qal bikerê zî, sey hobî qal kena. La ziwan hobî nîyo. Problem çik o? Kirmanckî pere nêano. Tenya fedekarîye wazena kirmanckî. Çapxaneyî seba pere, rotoxî seba pere xebetînê. Ê zî vînenê ke kitabê kirmanckî zaf nênê wendene, nuştoxan ra seba çap kerdene zêde pere wazenê. Ma nuştoxê kirmanckî yê rebenî pere kotî ra bîyarê? Bê nuşteyî karê mi çin o, nika ez pere kotî ra bîyarî ke kitabê mi çap bikerê? Derdê mi ke pere bîyêne, xo rê mi nênuştêne, cayê de xebetîyêne. Problemê romannuştoxîya kirmanckî merhaleyê ewroyî de kalîteyêde zaf weş û berz der o, la nênê fam kerdene û romannuştoxê kirmanckî,tenya yê, bêwayîr ê. Wendoxê kirmanckî hîna zaf kêmî yê, şenik ê. Xora, giranîya wendişî zî welatê ma de zaf nîya. Eh, kirmanckî wendene tayêna şenik a. Weşangerîye, wendene, wendoxî, pêro girêdayê yewînî yê.

Problem o ke Kirmanckî pere nêano.

To va, “Xora giranîya wendişî zî welatê ma de zaf nîya”. Gelo giranîya wendişî kotî der a? Ti bi xo wendoxanê xo nas kena ke vana welat de nîyê?

Mi naye pêroyî va. Yanî, welatê ma de edet û xuya wendişî zaf çin a. Bi no hal helbet edebîyatê ziwanê wa ra zî wendiş zaf kêmî yo. Kirmanckî de wendiş ewro çarçewaya entelektuelan der o. Wendişê kirmanckî hîna na çarçewa ra nêvecîyo. Yê her entelektuelî zî eleqedarîya xo ya kirmanckî çin a. Ma naye ra tepîya kamî mendê ke bi kirmanckî edebîyat wanenê? Tenya ê entelektuel û wendoxê ke bi zerrîya xo wazenê kirmanckî bimusê, biwanê, meraq kenê, ê wanenê. Ha welat de ha welat ra teber, ferq nêkeno. La romanê xo ser o naye vajî ke tayê zî ecêb menda, zêdeyê wendoxî welat ra ney, teberê welatî de yê.

To va romanê to yo peyên vindete yo. Halê ney vurîya? Se bî?

Heya, vindete yo. Romanê Sosine û Gulîzare ra dime mi dest kerd romanê neweyî. Yew serre ser o xebetîya, mi qedêna. Ame demê çap kerdene, la ez çi bivînî? Mi çend çapxaneyan rê rusna, beno ke qet qayîtê kalîteyî zî nêkerd, nêwend, pere waşt. Pere zî zaf waştî. Ez nê halî ser o zaf fikirîya. No çi hal o ma tede yîme? Kam kamî xapneno? Kam çi wazeno? Mi dî ke derheqê kirmanckî de zaf şenik kesî bi zerrîya xo xebetînê, zaf şenik kesî durist ê. Romanê min o peyên zî bi nê halî destê mi de mend. Moralê mi xerepîya, ez bi nê halî bîya xemdar. Kirmanckî tenya karê mi û malê mi nîyo ke! Ez tenya kirmanckî nêşikîna candar bikerî. Çîyo ke bi nê hale xirabinî bi dest ra bêro, çin bî. Ma ez se bikerî?

Romanê mi sey bêwayîr helbet vinete yo. No mabên de yew-dide emekdarê kirmanckî weş bê, mi ra seba nê romanî pers kerd. Mi ke qalê hal û merhaleyê çapxaneyan kerd, înan ra yew kesî  ebe yew çapxane kewt têkilîye. Dime ra, çapxaneyî romanê mi waşt, mi rusna. Qalê mesrefan kerd. Mi va, heta nika mi hem nuşt, hem zî seba çapkerdene deyn deynî ser o mesref kerd. Ez êndî nêşikîna. Şima ra xora tenya çapkerdişê nê kitabî wazena, sewbîna tenya yew kitab seba arşîvî mi rê birusnê, bes o. Axir, goreyê nê çapxaneyî -eke rast bo- heta na serra newîye gerek çap bikerê. Ez nêzana. La çîyo ke zana, seke mi vatbî, heta ke no romanê mi çap nêbo, ez êndî kirmanckî nênusena. Yanî kilmek, seba kitab çap kerdene, her çî ra ver, bi zerrî ra waştene gerek ke bibo; dide, pere yo. Romanê mi nika bîyo qedayê nê di çîyan, hîna zî vinete yo. Helbet ez nêvineta, mecbur menda, serran ra dime, mi yew roman tirkî nuşt. Seke nuşt zî, henî zî ame çap kerdene.

Ez tenya kirmanckî nêşikîna candar bikerî

Mabênê to û nuştoxanê kirmanckî yê bînan senîn o?

Nuştoxê kirmanckî zaf çin ê, bira! Gelo çend romanî kirmanckî ra estê ke? Ê çend kesî zî hulî û bulîya xo der ê. Helbet mabênê mi ebe nê çend nuştoxan xirab nîyo. La ma ge-ge tenya qalê nuştişî û qalê halê kitaban kenîme. Nê çend nuştoxê kirmanckî ewro nêşikînê bêrê têlewe, seba kitabê xo çap kerdene çare nêşikînê bivînê. Îmkanê medyaya kurdan ê ke seba ziwanê tirkî piştî danê ci, eke na piştgirîye bidayêne nuştoxanê kirmanckî, ez rind zanena ke halê kitab û edebîyatê kirmanckî zaf bîyêne rind û raver şîyêne. La çi heyf ke nê îmkanê ke şarê kurdan rê peyda kerdê, kenê xizmetê ziwan û nuştoxê tirkî.

Gelo ti besekena na mesele tenêna bi teferuat îzah bikerê? 

Vateyê mi zelal o. Wero şima zî vînenê medyaya kurdan de xora hema-hema ke pêro ziwanê tirkî şuxulnenê. Nuştoxanê tirkan û tirkî ra pirr ê. Nuşteyê înan, kitabê înan danê nas kerdene, reklaman kenê, pêsenenê. Seba na medya ziwanê ma, nuştoxê ziwanê ma zaf muhîm nîyê. Mantiq no wo: “Wa partîya ma, îdeolojîye bipêsenê, hetkarê partîya ma bê, tirk bo, tirkî bo, kirmanc bo, kirmanckî ney, tirkî binuso, zaf muhîm nîyo.” Îta de hîsîya ziwanê ma, hîsîya kurdistanîye, hîsîya edebîyat û nuştoxê ziwanê ma, hîsîya xizmetê ziwanê ma kifş o ke zaf şikîyo. Romanê min o peyên Sosine û Gulîzare û kitabê Hasan Cemalî “Delila’nın Günlüğü” (Rojnuşteyê Delîla) eynî wext de vecîyayî. Hasan Cemal uca de qalê yew Delîla keno, o zî bi tirkî. Sosine û Gulîzare zî qalê zaf Delîlayan kena, helbet bi ziwanê Delîlyan. La eleqeya ke medyaya kurdan de ebe nê kitabê Hasan Cemalî bîye, hazar qat zêde bî, keko! Kam Sosine û Gulîzare se bikero? “Tirk weş o, tirkî weş a, şîrin a”, keko! Nimûneyî zaf ê, la her çî çiman ver der o, luzum nîyo ke ez derga-derg qal bikerî.

Seba medya ziwanê ma muhîm nîyo

Nuştoxanê kirmanckî de têkilîyêka organîzebîyaye esta? Eke esta, senîn a, eke çin a, çayê çin a?

Ney, nuştoxê kirmanckî de organîzasyon ewro çin o. Tayê partîyî goreyê îdeolojîyê xo tayê nuştoxê xo ardê têlewe. No zî sey dimoçikê manga ne kilm beno ne zî derg. Nuştoxî zêde bîyê sîyasetmedar! Her çi ke benê sîyasetmedar, na ray zî bi tirkî nusenê. Ma naye rind bizanîme ke edebîyat ziwan bi xo wo. Ziwan zî mal û karê îdeolojîyan nîyo. Seba xizmetê ziwanî gerek ziwan hes kerdene û muhimîya ziwanî bi zerrî ra bêro fam kerdene. Ez ge-ge naye vana, la çiqas fam beno ez nêzana: ziwan hobî nîyo, ziwan bîyena û vîndîbîyena yew miletî, yew şarî yo’ Fedekarîye wazena. Fedekarîye zî gerek bi hîs û bi zanayîş bibo. Eke no mebo, qîymetê ziwanî, qîymetê edebîyatî rind nêno fam kerdene.

Helbet nuştoxanê kirmanckî rê yew organîzasyon zaf muhîm û lazim o. La seba naye gereke emeg û cad bibo. No çin o û nuştoxê kirmanckî xo rê ge-ge keyepelan de meqaleyan nusenê. Vila yê. Sayeya îmkanê Înternetî de nuştoxî nuşteyê xo weşanenê, la  problemê ma yo muhîm ziwan o, no zî tenya Înternet de bes nîyo. Ziwan gerek bikewo cu û heyatê şarê ma. Yanî, teorî bes nîyo, pratîk zî lazim o. Nuştoxî ziwanî kenê zelal, raver benê, la seba çi? Seba ke no ziwan welat de, mabênê wayîran de bêro şuxulnayene. Îta de pratîk seba xizmetê ziwanî muhîm o, no zî tenya karê nuştoxan nîyo. Mi bi xo çend ray dersa ziwanê ma daye. Mi kifş kerd ke seba ke ziwanê ma de ders dayene bêpere yo, qîymet nêdayêne ci. Çiqas waxtê mi nîya vîyart. La na ray zî nuştişê xo de tepîya menda. Mi dersî teriknayî, gêra ra nuşteyanê xo. Na ray zî kitabê mi, romanê mi vileyê mi de mendî. Ma ke nînan bîyarîme têser, helbet moralê însanî xerepîno. Şima qalê organîzasyonê nuştoxanê kirmanckî kenê. Tew! Xwezila bibîyêne!

Înternet bes nîyo

Înternet de keyepel û sîteyê neweyî vejînê, potansîyelê ci zaf o. Sey nimûne, kirmancê heme mintiqayan tede yenê têlewe û ziwanê xo de qisey kenê. Sey nuştoxî, ti se vana? Înternet de îmkanê nuştoxan çik o?

Înternetî seba kesê ke çîyê wazenê bimusê, îmkano bêsîndor peyda kerdo. La eke biwazê, waştene gerek zerrî ra bêro. Mi heta nika Înternet de zaf keyepelî dîyî, derheqê ziwanê ma de vecîyayî, la demêde kilm de sey kengerê verê vayî bîyî vîndî. Ma de derheqê ziwanê ma de formalîteyî zaf ê. Keyepelê sey DêrsimInfoyî yê ke bê formalîte, bi zerrîya xo xeylê serrî ke aktîvîteyê xo bi fedekarîye ramenê, estê? Mi nêdî. Heya, ge-ge yenê têlewe, helbet çîyêde rind o, la zaf dewam nêkenê. Dide: sorankî endî kewta raya xo, uca de formalîte çin o û wendoxê sorankî bi zerrîya xo pîya qisey kenê, wanenê, nusenê. Kurmanckî de zî, tayê bibo zî, no esto, la kirmanckî de henî nîyo. Heto bîn ra, şarê ma yo ke sorankî, kurmanckî qisey keno, hama qet kirmanckî nêmusenê. Xora kirmancê ma kirmanckî ra bi xo hîna zaf dûrî yê. Ti ke ziwanê xo qisey mekerê, memusê, heqê to çin o ke yew kesê bînî ra vajê “kirmanckî bimuse”. Ebe to huyenê. Kes xo mexapno.

Formalîte tîya de çik o, çi mana der o?

Formalîtê no yo ke çîyo ke mordem bi esasî muhîm nêvîneno, la seba tayê hesabanê xo,sîyaset ra, menfaat ra, seke wazeno nîşan bido ke muhîm vîneno, yo. Yanî, bi vateyêde bîn “qaşo”. Derheqê ziwanê ma de zaf kesî ebe nê “qaşoyan” hereket kenê, çi heyf! Bi tirkî nusenê, qal kenê, vanê ke “dilimşze sahip çıkalım, öğrenelim” (ziwanê xo rê wayîr vejîme, bimusîme) û nêzana çi, la vînena ke ê bi xo ne ziwanê ma musenê ne zî wazenê bimusê. Nika nameyê na ecêbîye, na nakokîye çik o? Qey nê kesî xo xapnenê? Formalîte no wo.

Eke sirre nîyo, ti no taw çinayî ser o xebetîyena? Projeyê to estê?

Mi waşt ke ez şorî Kurdîstanê Vakurî, weşîya mi mi rê bîye asteng, ez nêşikîya şorî. Çîyo ke wazena şima ra vajî, çi heyf ke heta ke no romanê min o peyên yê kirmanckî çap mebo, ez kirmanckî romano newe zî, nuşteyan zî nênusena. Naye ra teber, tayê planê mi estê, wa na saete ez qal mekerî.