Tirkî ra çarnayoxê kirmanckî ser: Rojhat Behram
Nuştoxo tirk Şener Uşumezsoyî fina nuşt, do fina zî binuso. Wezîfeyê ey nawnayîşê kurdan sey çinbîyayeyan o, wezîfeyê ma zî bi delîl û belgeyan nawnayîşê payravindertişê neteweyê pîlî yê kurdan verba kompozîsyonêkê dişmenanê hende înkarker, îmhaker û dagirkeran de yo. Şerê ma yê îstîqlalî de qet nêbo no het de têzêdênayîşêk bikerin. No lejê îlm û cehaletî, zorkarî û xoverdayîşî yo.
Bi rastî, ez cahaletê kemalîstan ferq keno, labelê mi nêzanaybî ke xo mecburê sitarekerdişê belgeyanê hende cahîlan kenî. Tîrkanê kemalîstan winî nawna ke hende Nîhal Atsizê tirkperestî zî durist nîyî. Xususîyetêka na grûbe zî ûral-altaykî-kerdişê ziwanê îlmî yo. Sey nimûne, Uşumezsoy şarê tirkan sey “orda” nawneno. Orda moxolkî de yeno manaya çadire. Yanî şarê tirkî sey çadire tayê çîyan ser o nimneno, xo bin de muhafeze keno. Înanê bînan ra êdî nasnameyêka etnîke vanî, kulturêk vanî, se beno wa bibo, la gerek pêro nê ordayan bin de bimanê û biciwîyê. Ha nêyê ke bin de manenî, benî “kalik”. “Kalik” fina yew ziwanê ûral-altaykî de beno êyê mabênê erd û asmênî. Asmên tîya de fina tirk o. Êyê bin de zî kurd (o vano “kirmanç” ) û sey tacîkan (bin, ser o kî beno ke êyê tewrî nizm û cêrkewtî) grûbê kulturkî yê. Şikur ke tacîkî nika wayîrê yew dewlet ê. Tayê problemê înan estî, la nê problemî problemê ke tesîr ro xoserîya dewlete bikerî, nîyî, problemê rejîmî yê.
Mantiqa nuştişê Uşumezsoyî de no çî ap-eşkera aseno: kurd kurd bibo, la se beno wa bibo! Helbet na îfadeyêka tersî ya. Zaf cayanê nuşteyê ey de çekuya “ekradî” vêrena. No merdimek hol zano ke çekuya ekradî formê zafhûmarîya “krat”ê erebkî (krt) yo û no zî yeno manaya “kurd” (kurdan). La nênuseno, wazeno wa nimitkî bimano ke wendoxê cahîlî nêmusî.
Gama ke Uşumezsoy dest bi maceraya sey tirknawnayîşê elewî û zazayan keno, fina bi Yawuz Selîmî dest bi karê xo keno. De se kerdo nê Yawuz Selîmî, se nêkerdo! Saltanatîya xoya 8serreyan ra di serrî Îstanbul (Kostantînîye de) de vîyareno. Bado, qandê vînayîşê Şah Îsmaîlî tebaxa serra 1914î de yeno Kurdîstan. Uca de di serrî maneno, la fina zî serra xoya peyêne şer mîyan de vîyareno. Uşumezsoy fina zî mîsyonêkê ke do 10 serrî biramo, hem zî xeyrja (xercî) haya arşîvanê osmanîyan, ano ca û kurmancan ke înan ra bi hawayêko viraşte vano “kirmanç”, ano beno Kurdîstan. Duştê nê çîyan de tirkmenan zî uca ra keno nefî! Çi senaryoyêko muthîş… La xeyalî. Çîqas delîlê ke amey waştene, ma beyhûde pêşkêş kerdî. De bira, ti ke arşîvê osmanîyan ra wazenî, ha to rê arşîvê osmanîyan, ma zafê reyan û qelema şima tirkan ra ma pêşkêş kerdî. Nuştoxanê rojawanî ra wazenî, ha to rê nuştoxê rojawanî, ma ro înan gêray û pêşkêşê şima kerd… Nika seke cor ra wahîy ame, nê kemalîstî senî winî bê dane û bê perwa wendoxanê xo rê çîyanê xeyrê rastîye nusenê? Hayret ke çi hayret… Herçiqas ke mi bi çar meqaleyanê rêzkî ra rastîya nînan nuşte, la reyna zî Uşumezsoy vano, yê mi rast o.
Bi kilmek, kurdî tim uca de bîy. Yawuz Selîmî bi ardimê Îdrîsê Bêtlîsî û bi hetkarîya nakokîya sunîtî û şîîtîye ra peymaneyêke viraşte û na zî îlan kerde. Bado, Muradê IV. derbazdarîya na peymnane tekrar kerde (Belgeya ci şima şênî Înternet de zî bivînî). Qandê cû çi kesî kurdî çi ca nêberdî. Uşumezsoy tim bi koyûnan (mîyan) meşgul beno. Gama ke bi nameyanê “Karakoyunlûlar, Akkoyunlûlar” hûmareno, kurdanê cayî sey koçer û hetta nînan sey “otele bogûl ûrûglar” name keno. Ka kewenî mîyanê yew şerî û no şer de yew şar esîr gênî, la ha nê esîr yan zî koleyan ra moxolî vanî “bogûl”. Yanî merdêk gama qabîleyanê ekradan (yanî qabîleyanê kurdan) nê koyûnan (mîyan) ra girê dano, zî kîn vereşano qirika xo ra, keno nizm la fina zî îhmal nêkeno ke bîyaro binê federasyonêko tirk… O kurdan tim sey koçer ûsn. pêşkêş keno. Labelê mîyê xo çi sipî bo yan zî çi sîya bo, êyê ke tarîx ra zanayîşê xo estê, zanenî ke serdemê antîkî de qewmanê ke mîyî weye kerdîbî, hetta tayê komelê sey tirkan, serranê peyênan de zî cayî nêbenî. Kurdan mîyan de zî, sey tirkmanan de, eşîrê koçerî çaxo modern de zî yenê dîyayene. No qeydo umûmî nêxeripîyêno. Kurdî dema zerdeştîye ra nat bi umûmîyeten derbazê komelê cabîyayeyî bîyê. No bi cigêrayîşanê arkeolojî sabît o. Qewmê cabîyayeyî û komelê cityer û zanatkar î. Qandê cû cigêrayîşê ke Kurdîstan de bîyê, hîna zaf delîlî derheqê derbarê zanat û citêeyî de yenê dîyene, la gama ke nêzdîyê Moxolîstanî, yanî welato rastikên ê qewmanê tirkan, benî, xeyrja esteyanê heywanan nêbo ke çîyêko bîn bêro peyda kerdene.
Forsa serekkomarîya tirke de rêzan mîyan de sembolê dewletanê tirkan sey estare estê, la tede Akkoyunlû û Karakoyûnlû ca nêgênî. La duştê naye de Şerefname de ke Uşumezsoy no eser tim-tim sey delîl nawneno, mîrîya Çemîşgezekî sey mîrîyêka kurdan ca gêna û hem zî bi esaletêka berze. Qandê cû zî yew konfederasyono basit û mamûr ê dorûverê Erzirom-Erzînganî ke Uşumezsoy qalê ci keno, hewa de maneno.
No destpêk de mi hewl xo da ke meqaleya Uşumezsoyî ya bê bingeh, bi nakokî, lezwarî û bê metodî bidî şinasnayene. Mîyanê sernameyanê nuşteyan de zî yew rêz çin o. Bi zazayan dest pêkeno, derbazê elewîyan beno, dima fina agêreno bi zazayan. Nuştêyo bîn de ez do derbazê cewabêko hîna sîstematîk bibî. Bi no qeyde zî ez do binawnî, cayê qandê tirkan çiqas teng o… De ma biewnê, “kam gayo xirt o, kam moziko çirt.”
Dr. Siraç Bîlgîn (Aşavan Siraç Kekuyon)
