Nuştox û edîtorê rojnameyê kirmanckî NewePel Roşan Lezgînî roja 19.02.2015 panelê “Hetê Tarîxî û Kulturî ra Rastîya Ziwanê Dayîke” yê Unîverîsteya Dîcle ya Dîyarbekirî de derheqê rewşa kurdkî (kirmanckî û kirdaskî) de qisey kerd (vîdeoyo corên).
Panel de Lezgînî bale anceno rewşa ziwanê kurdan ser. Nuştox musneno ke hetê ra dewlete senî kurdkî qedexe kerda û tesîrê nê qedexeyî ewro senîn o. Heto bîn ra babeta ke kurdî bi xo çitur nîyadanê ziwanê xo de û rewşa înan bi ziwanê xo senîn a, aye ser o vindeno.
Komara Tirkîya bi nîyetê tirkperestîye waşt û wazena ke yew mileto homojen bivirazo, bitaybetî vera şarê kurdan polîtîkaya asîmîlasyonî tesîro giran da kurdkî ser o. Şarê bînî bi qetlîaman ameyî qedênayene, miletê muslumanî hîna zaf asîmîle bîyê. Prosesê turkîzekerdişî de ziwanê kurdkî giran asîmîle bî.
Qedexekerdişê kurdkî ewro heta dereceyêk o, labelê nîyetê dewlete esla nêvurîyayo.
Ziwan û kulturê kurdan ameyî qedexe kerdene, labelê no tena kerdena dewleta nêbîye, Lezgîn vano. No, neteweya serdeste kerd. Her dewlete merdiman ra yena têmîyan, yanî hetê kadroyan ra îdare bena. Na neteweya serdeste kî kulturê polîtîkaya xo bi qanûn, polîs û eskeran ra tedbîr kena: camî, mekteb û unîversîteyan de qiseykerdiş û musnayîşê kurdkî qedexe bîyî. Çi esto ke nê serranê peyênan de qedexekerdişê kurdkî sayeya teknolojîya komunîkasyonî, sey Înternet, êdî zor bî. Yanî, qedexekerdişê kurdkî ewro heta dereceyêk o, sînorkerde yo, labelê nîyetê dewlete ke kurdan asîmîle bikero, esla nêvurîyayo.
Lezgîn qisaya serekwezîrê Tirkîya ke qaşo înan derheqê ziwanê dayîke de “okyanûsî vîyartî, mendî dereyî” rexne keno. Nuştoxî ra gore rastîya eksê ci ya: dewlete okyanûsê kurdkî qedênayî, mendî dereyî. Nê dereyî aktîvîstê kurdkî yê ke bi kurdkî nusenê û xebitînê. Unîversîteyan de kurdkî heta dereceyêk esta, labelê Unîversîteya Artukluyî de, sey nimûne, cayo ke tede bi ciddî karê kurdkî yeno kerdene, uca dewlete operasyonan kena. No kî yeno ra a mana ke dewlete eslê xo de nêverdana ke kurdî weşîya xo bi kurdkî biramê.
Dewlete okyanûsê kurdkî qedênayî, mendî dereyî
Lezgîn kî giranîye dana mantiq û xeletîya kurdan ser. Vano, kurdê ke tewr zaf ziwanê xo rê wayîr vejînê, nuştox ê. Çi edîb, çi şaîr, ê yê “dereyî”. Sîyaset, heto bîn ra, ziwan ra dûrî yo. Lezgînî ra gore, polîtîkaya ziwanî yê kurdan sifir o, yanî qet çin a. Eke merdim nîyadano edebîyatê kurdan de, tede roman, şîîr, çarnayîşî felan vîneno. Labelê kitabê sîyasî çin ê. Kurdîstanê Vakurî de hetta termînolojîya sîyasetî bi kurdkî çin a. Ziwanê sîyasetî yê kurdanê Kurdîstanê Rojawanî, mesela, esto. Uca bi kurdkî sîyaset kenê û kitaban vejenê. Başûr û Rojhelat de kî sîyaset bi kurdkî yo, tena Kurdîstanê Vakurî de, yanî mîyanê sînoranê Tirkîya de, ziwanê sîyasetî bi tirkî yo. Na darbêka zaf pîl a, çike bi no tewir kurdî nêşikînê raver şêrê. Eke ziwanê sîyasetî yê kurdanê Vakurî kurdkî bibîyêne, rewşa kurdkî ya ewroyêne kî ewro nîya nêbîyêne.
Başûr, Rojhelat, Rojawan de ziwanê sîyasetî kurdkî ya. Vakur de tirkî ya.
Boyna, Lezgîn vano ke derheqê ziwanê dayîke de sîyasetê kurdan dirî yo. Derdê sîyasetê kurdan ziwanê kurdan nîyo. Problem o yo ke mesela ziwanî mesela hende populîste nîya ke merdim kongreyan de vajo, ziwanê xo rê wayîr vejîyê. Sîyasetê kurdan sey turîstan nîyadano kurdan de. Vanê, 21. gucige de do îlan bikerê ke loqanteyê kurdan menûyanê xo bi kurdkî virazê, wa esnafê Dîyarbekirî levhayanê xo bi kurdkî binusê. “Ti kurdkî qisey nêkenî, ez ke loqentecî ya, ez çirê menûyê xo bi kurdkî binusî? Qey?”, Lezgîn pers keno.
Peynîya qiseykerdişê xo de Lezgîn mesela tewirê xebitnayîşê ziwanî ser o vindeno. Lezgînî ra gore xeylê dezgehê ke bi kurdkî rojname û kovaran vejenê, ê kî ziwanêde viraşte, yew ziwanê naylonî xebitnenê. No ziwano sexte kî çapemenî de xebitnenê, ti vana qey turîstî kurdkî musaya nuşta. Bi no şekl kurdkî zî nêbeno. Sey qisaya peyêne Lezgînî va ke hêvîya kurdan sîyaset ney, la xortê kurdan ê ke wayîrê ziwanê xo vejenê.
