Roportajkerdox: Alî Aydin Çîçek[1]
Mamosta Denîz, kirmancan de edebîyato nuştekî key dest pêkeno? Yanî kirmanckî de metno tewr verên kamcîn o?
Kirmanckî heta peynîya seserra newêsine nîyama nuştene. Kitabê kirmanckî yo tewr verên kitabê Melê Ehmedê Xasî, serra 1898î de ameyo çapkerdene. Ma ke kurmanckî de binîme têver, kurmanckî seserra pancêsine ra bîyo ameya nuştene. Senî ke yeno zanitene, dewrê Osmanîye de perwerde medreseyan de ameyêne kerdene. Nê medreseyan de zanistê îslamî zafane bi erebkî ameyêne musnayene, la ziwanê bînî kî serbest bîyî û bi nê ziwananê cîyayan zî zafane eserê edebî ameyêne nuştene. Coka eserê kurmanckî yê ke ewro restê destê ma, zafî edebî yê. Çi heyf ke kirmanckî sey kurmanckî rew ra nîyama nuştene.
Sebebê na yewe helbet estê. Çimê mi de seba ke nufusê kurmancan yê kirmancan ra hîna zaf bîyo, nê sazgehan de o taw kurmanckî hakîm bîya û sey lingua franca (ziwano serdest) yê kurdan ameya xebetnayene. Mavajîme, mamostayan dersê erebkî bi kurmanckî dayê, metaryalî kurmanckî nuştê. La na mesela lingua franca ganî şaş nêra famkerdene. Her ca de kurmanckî o taw zî, ewro zî serdest nêbîya, nîya. Mavajîme, cayanê sey Dêrsim, Çewlîgî yo ke nufusê kirmancan yê kurmancan ra hîna zêde yo, tede ziwano serdest kirmanckî ya. La medreseyan de kurmanckî ameya xebetnayene. Materyalê dersan ê kurmanckî estê, la yê kirmanckî çin ê.
Ez ganî naye kî vaja, demo ke ez çarçewa nê dewrî de kurmanckî û kirmanckî nana têver, ez elewîyan hesab nêkena. Çunke elewîyî heta dewrê osmanîyan ê peyênî pêro sîstemê îdareyî û perwerdeyî yê dewlete ra îzole bîbîyî.
elewîyî pêro sîstemê îdareyî û perwerdeyî ra îzole bîbîyî
Tîya de yew persa girînge vejîyena meydan. Kirmanckî çira peynîya seserra newêsine de ameya nuştene? Ferq û taybetmendîya nê dewrî çik a? Seba cewabê na perse ma ganî nîyadîme dewrê osmanîyan ê seserra newêsine. Belê, seserra newêsine tena seba osmanîyan ney, seba pêro muslumanan yew dewrêdo girîng o. Nê dewrî de muslumanî bi hewayêkê mecburî modernîze benê. Dewleta Osmanîyan seserra şîyêsine ra pey vera dewletanê Ewropa yê ke prosesê modernbîyayîşî de yê, nêeşkena xo ver bida û tim erd kena vîndî û hêz ra kewena. Naye ra serkewte erkanê dewletê tedbîran gêno ke dewlete bipawo. Bi nê helwestî bi yew hewa dewletanê modernan teqlîd keno, cad keno ke yew sîstemê sey înan ronero. La helbet tîya de yew nakokîya antîgonîste esta. Hereketê komelkîyê Ewropa vera dewletanê Ewropa çend seserrî verî ra dest pêkerdîbî û serra 1789î de bi Şoreşê Fransa zî êdî kewtîbî yew merheleyeka bîne û bi nê şoreşî dewlet û komelê modernî vejîyaybî warye. Yanî, komelê modernî îdareyê sey qiralîyet û îqtîdarê dînî yê kîlîse dêm daybî. Osmanîyan kî modernîzekerdişê dewlete seba pawitişê îqtîdarê padîşayan bi xo tetbîq kerdêne. Yanî, Ewropa de hereketanê komelkîyan şekil daybî îdareyî, la osmanîyan de dewlete bi xo seba ke îqtîdarê xo bipawa, şekil dayêne komel û xo. Axirî, dewrê Abdulhamîdî, Abdulhamîdo Dîyin, û ey ra pey dewrê Mustafa Kemalî de nê prosesî dewam kerd û heta ewro yew ame.
Na seserre de hereketê modernî verî nemuslumananê osmanîyan ser o, dima kî muslumananê bi xo ser o tesîr kerd û kurdan kî naye ra para xo girewte. Fikrê neteweperwerîye vejîya meydan. Bi kilmvatişî, nê prosesî wina tesîrê Kurdîstanî kerd. Dewleta Osmanîye seba ke yew dewleta merkezî ya moderne rona, mudaxaleyê Kurdîstanî zî kerd; îdareyê hêremkî yê verênî vere ra dardî we ke yew îdareyo merkezê cayê ci de rona. Êdî mîyanê îdareyê xo de sey verî mîr û beganê kurdan rê lazimîye çin bîye. Cayê înan de merkez ra walî, muşîr, defterdar ûsb. tayîn kerdêne. Naye ra serkewte Bedîrxanan sere dard we û nê prosesî bi serewedaritişanê bînan zî dewam kerd. Nê serewedaritişan de kadroyanê dînîyan sey şêx, seyîd, mela, feqîyan rolêko muhîm kay kerd. Nê serewedaritişan her çend waştêne ke pozîsyonê kurdan ê verênî bipawerê û yew îdareyê îslamî dewam bikerê kî, yew tehayulê sey neteweyaxoîdarekerdîşî vejîyaybî meydan û no fikrêko modernîst bî. Bitaybetî zî bi serewedaritişê Şêx Ubeydulahî fikrê ronayîşê dewleta kurdan êdî şekil girewtîbî. Nê dewrî de komelê kurdan ameyî ronayene, Rojnameyê Kurdîstanî ame çapkerdene. Nê dewrî de entelektuelê ke medreseyan de restê, sey Mela Ehmedê Xasî û Mela Osmano Babij û êyê ke mektebanê modernan de restê, sey Celadet Bedîrxan, Kemal Fevzî ûêb. têmîyan de bîyî. Tena mîyanê kurdan bi xo de ney, nê dewrî de Îstanbul de neteweperwerê tirkan, armenîyan, arnawudan, kurdan têmîyan de bîyê, yewbînî nas kerdo, xebera xo yewbînî ra bîya. Coka ma eşkenîme vajîme ke kirmanckî demo ke tehayulê kurdperwerî vejîya meydan, ameya nuştene. Bi vateyo bîn, kirmanckî dewro modern de ameya nuştene. Mela Ehmedê Xasî û Osmano Babij bi hewayê klasîkî binusê kî bi tahayulê modernî nuşto. Naye ra nê zî nimûneyê modern ê.
Edebîyatê ma dewrê modernî ra dest pêkeno
Mi na derheq de yew mesela eşnawitîbî, çend rast a ez nêzana, la rewşe biney tarîf kena. Mela Ehmedê Xasî û çend meleyanê kurmancan eşto têver, munaqaşe kerdo. Meleyanê kurmancan ey ra vato ke kirmanckî de çîyo nuştekî çin o, kurmanckî hîna aver a. Naye ser o Mela Ehmedê Xasî hêrs bîyo û vato “ma kurmanckî de çi esto, şima meleyan pêro dîwan û mewludî nuştê, seke zaf zor o, ez kî yew nusena!” Çimê mi de ano helwest destpêkerdişê edebîyatê ma yê nuştekî, eynî wext de destpêkerdişê edebîyatê ma yê modernî yo. Bi vateyo bîn, yê ma kirmancan sey kurmancan dewrê edebîyatî yo klasîk çin o, yê ma rasterast dewrê modernî ra dest pêkeno.
Ma ke edebîyatê kirmanckî yo nuştekî de nîyada, vînenîme ke kirmancanê elewîyan goreyê kirmancanê sunîyan dahîna erey dest bi edebîyatê nuştekî kerdo. La heto bîn ra, kirmancanê elwîyan de edebîyato fekkî, tembur û kilamî, deyîşî cayêde muhîm gênê. Sebebê ney çi yo?
Rewşa elewîyan yê kurdanê muslumanan yan kî sunîyan ra cîya ya. Heta seserra nêwesine elewî seba ke xo bipawê, ancîyayê bi koyan, cayanê aseyan. Sey Qajî yew lawika xo de henî vano “şima deşta Çarsancaqî caverda, amê kotê nê koyan!” Nika tayê vanê ke elewîyan wendiş zanito, rey-rey seçereyî vejîyenê meydan. La eslê ci de yew şansê elewîyan o winasî zaf nêbîyo. Elewîyîye hîna kî Tirkîya de yew tabu ya, yew zî ê serran bifikirîye. La ma eşkenîme naye vajîme ke pişka osmanîyan Dewrê Tanzîmatî ra pey vera elewîyan biney bîya nerm. Senî ke yeno zanitene, Dewrê Tanzîmatî de reform virazîya û heqî dayîyayî bi nemuslumanan; musluman û nêmuslumanî sey tebayê osmanîyan têduşt ameyî qebulkerdene û naye ra serkewte, mavajîme sîya nemuslumanan de vera elewîyan zî, pişka osmanîyan biney bîye nerme. Tanzîmatî ra pey, zafî sereyê seserra vîstine de, keyeyanê elewîyan ra êyê ke rewşa xo ca de bîya, mîyan ra yew-dide domanê xo dayê wendene. Mavajîme, Gimgim de ê dewanê derûdoranê ma de, kalikê mi û çend kesê bînî texrîben mîyanê serranê 1905-14î de şîyê Erzirom de wendo. Nê merdimê winasî seba ke tay bîyê, yew bi yew yenê zanitene, hetê ma de pîyayanê nîyanênan ra “wenende” vanê. “Felan kes wenende bî” ke vat, yanî wendişê xo bîyo. Reyna alaya hamîdîye ya cîbranan serra 1892î de eşto dewanê xormekan ser û pîlê eşîrê Îbrayîmê Talî û da-vîste pîyayê bînî kîştê, o çax lajê Îbrayîmî Zeynel vanê Îstanbul de mekteb de bîyo. Şaîrê tirkan o namdar Hîlmî Yavuz şîîra xo “Doğu 1311” de behsê nê serebûtî keno.
verî, pîr û rayberan meyîtî dardê we, ser o gulbang wendo
Ez vana hetê Dêrsimî de zî rewşe nîya bîya, merdimanê sey Nurî Dêrsimî, Alîşêrî wendo, yanî zaf tay, domananê seyîdan, axayan wendo. Lawika Hesen Qelayî rewşa elewîyan weş îzah kena: “Koyê Hesen Qelayî bivêso, kemer o, dar o / ma de mela çîn o ke na qewxa ma binuso bicêro çêverê Kerbelayî de şêro.” Tîya wendiş û nuştiş reyde têkilîya elewîyan weş yena îzahkerdene. Nika tayê elewî vanê “ma de verde ra bîyo mela bîyo” ney, seke na lawike ra kî fehm beno mela çin bîyo. Xora ke bibîyêne, sey sifatê nameyê merdiman ameyêne gurenayene. Mavajîme sunîyan de, nameyê sey “Mele Mistefa, Feqî Huseyîn, Hecî Evdila” estê la elewîyan de nameyê verênan de û ewro zî nê sifatî çin ê. Seba ke çimeyê elewîyan ê nuştekî çin ê, zaf lez asîmîle benê. Mavajîme, hetê ma de nika cenezayan de mela yeno meyîtan ser o, Quran waneno, nimaj keno. La dîyar o ke seserre ra verî adeteko winasî çin bîyo. Aye ra verî pîr û rayberan meyîtî dardê we, ser o gulbang wendo.
Belê, elewîyan de tenbur çîyeko pîroz o, her çî ra ver tenbur yew enstrumanê dînî yo û ceman de yeno cinitene, pê deyîş û gulbangî yenê vatene. La ma ke edebîyatê kirmancanê elewîyan ê fekkî û yê sunîyan têver nîme, vînenîme ke yê sunîyan kî zaf pêt o. Eslê ci de pêro kurdî nê wareyî de gelek averşîyaye yê. Antropolojî de ney ra organo ke bêhemdê xo aver şîyo, vanê. Yê her kulturî yew hetê xo averşîyaye yo, yê kurdan kî folklorê xo… Mavajîme, kurmanckî de yew adetê dengbêjan esto ke xeylê pêt o. Yê kirmancanê elewîyan zî dengbejê xo estê, ê dengbejan ra şaîr ya kî sayîr vanê. Sey Qajî nê şaîranê namdaranê winasîyan ra yew bî, mesela.
Kirmanckî kamcîn mintiqayan de yena qiseykerdene û senî name bena?
Kirmanckî zafane hêrema Firatê Corî de yena qiseykerdene. Teberê na hêreme de Sêwas, Motkî, Dîyarbekir û Riha de zî yena qiseykerdene. Ma eşkenîme texrîben cografyaya ke tey kirmanckî yena qiseykerdene, wina tarîf bikîme. Hetê rojawan û rojhelatî de Xarpêt ra bigê heta Motkî, hetê vakur û başûrî de zî Sêwaz ra bigê heta vakurê Riha û Dîyarbekirî, yew hêrema hîraye de yena qiseykerdene û reyna texrîben nufusê xo çar-panc mîlyon o. Nê hetî ra Tirkîya de tirkî û kurmanckî ra pey ziwano hîrêyin o ke nufusê qiseykerdoxanê xo tewr vêşî yo. Kirmanckî bi çar nameyanê cîyayan name bena: kirmanckî, kirdkî, dimilkî, zazakî. Teberê nê nameyan de nameyê sey zonê ma, çarekkî ûsb. yenê gurenayene. Elewîyê ke zazakî qisey kenê, ekserîyet nê ziwanî ra kirmanckî, xo ra zî kirmanc vanê. Tena hetê Gimgim û Xinûsî de na mesela taye têmîyankewtî ya. Nê mintiqayan de kirmancî xo ra nêvanê “kirmanc”, vanê şarê ma û kirmanckî ra zî vanê zonê ma. La kurmancê sunî yê nê mintiqayan înan ra vanê çarek, ziwanê înan ra zî vanê çarekkî. Çarek nameyê eşîra çarekan o. Nê aşîrê kirmancanê Gimgimî çarek nîyê, la mintiqaya Karerî, Gelîya Pere ra ameyê û nê mintiqayan de o taw eşîra çarekan wayîrê hêzî bîya. Coka kurmancanê sunîyanê ê dormeyan ê sey çarekan dîyê û winî name kerdê. Kirmancê nê mintiqayan cuya rojane de nameyê kirmanckî mexebitnê kî, tayê vateyan de, mavajîme demo ke sond wenê xebitnenê, vanê “Sozê merdê/kurmancê/kurdê verî bo ke ez êno …” ûsb. Nê vateyan ra zî yeno fehmkerdene ke xo sey kurmanc, yanî kurd vînenê.
Şarê Çewlîgî û qezayanê Dîyarbekirî xo sey “kird” û lehçeya xo zî sey “kirdkî” name kenê. Şarê dorûverê Çêrmûge, Sêwregi, Aldûş, Şankuş û Motkî xo sey “dimilî” û lehçeya xo zî sey “dimilkî” name kenê. Şarê Madenî, Pali û dorûverê Xarpêtî zî xo sey “zaza” û lehçeya xo zî sey “zazakî” name kenê. Ma çimeyanê tarîxîyan ra zanîme ke nê nameyan ra dimilkî û zazakî sey çarekkî nameyê eşîran ê. Mavajîme, tarîxzanê ereban Mesudî behsa eşîra dimbilîyan keno. Reyna Ewlîya Çelebî behsê eşîra zaza keno. Naye ra serkewte ma sey derûdormeyê Vateyî nameyê kirmanckî tercîh kenîme. Nê nameyan ra kird, kirdkî nameyê enteresan ê. Reyna kirmancê Çewlîgî mintiqaya ke tey ciwîyenê ra “Kirdon” vanê. No kî musneno ke sey tradîsyonel tena zazayî xo sey kird (kurd) name kenê.
Bêguman her ziwan de, her dîyalekte de şîweyî û fekî estê. Kirmanckî de çend fekî estê û mabênê nînan de ferqî çi yê?
Kirmanckî goreyê fikrê mi, ez vana ma eşkenîme bikerîme di cayî: kirmanckîya cêrî, kirmanckîya corî. No tabî hetê cografî ra ez henî vana. Esas mavajîme hetê komelkî ra zî ferqade henêne esta: kirmanckîya elewîyan, kirmanckîya muslumanan yewbînî ra cîya ya û esas ferqî xora nê yê. Yanî, hetê dînî ra yew cîyayî esta yan zî bi vateyo bîn, dîn yew sebebo girîng o ke cîyabîyayîşê kirmanckî ser o tesîr kerdo. Ma ke kirmanckîya elewîyan de nîyadîme, vînenîme ke yew muşterekîya ziwanî esta. Mavajîme, her ca de nameyê makî sufîksê “-e” genê, zamîrê “ti” camêrd-cinî ferq nêkeno sufiksê şexsî “a” gêno ûsb. Nê ferqê gramerî yê. La elbet kirmanckîya elewîyan zî reyna xo mîyan de bej bi bej a. Mavajîme yê Xozatî, yê Gimgimî, yê hetê Pilemurîye cîya-cîya ya.
Yê hetê cêrî de zî rewşe wina ya, tena ê hetê cêrî de xo mîyan de ferqî gore bi ê hetê corî hîna zaf a. Mavajîme, gore bi kirmanckîya Gimgimî û Pulurî, yê Çewlîgî û Sêwregi yewbînî ra hîna dûrî ya. Yê hetê cêrî zî ma eşkenîme hetê Sêwregi, Aldûş, Şankuş û Çêrmûge bikerîme yew het, yê Çewlîgî û Lîce, Henî, Pîran, Maden û Paliyî bikerîme yew het û yê hetê Motkî û der-dorê ci zî bikerîme yew het. Hetê cêrî de zî xo mîyan de reyna cîyayîya mezhebî, cîyabîyayîşê ziwanî ser o tesîr kena. Kirmancê hetê Sêwregi, Aldûş û Çêrmûge sey pêroyî hanîfî yê û ê hetê bînî zî şafî yê. Ez tîya yew parentez akera, kirmanckîya Motkî rast a kî zaf unîk a, bi zaf taybetmendîyanê xo zaf xoser a û tede zaf formê kanî estê, lazimo ke ser o hîna zaf xebatî bêrê kerdêne.
dîn kultur û ziwan, qalib û îdyoman ser o tesîr keno
Ez ganî naye zî îlawe bikera, no tesnîfo ke mi kerdo qetî nîyo, mavajîme îstîsneyî estê, sey nimûne ma ke sufiksê şexsê yewinê zafhûmarî “-îme” bigêrîme, vînenîme ke no sufîks hetê corî de muşterek o û hetê cêrî de zî Pasûr de “îme” esto. La na yew îstîsna ya. Reyna mîyanê nê her di blokanê pîlanê kirmanckî de tayê fekî estê ke sey pirdî yê û yewbînî ra nêzdî yê. Mavajîme kirmanckîya Gimgimî û yê hetê Sêwregi, Çêrmûge yewbînî gêna, yewbînî ra nêzdî ya.
Eslê ci de kurmanckî de zî dînî cîyabîyayîşê ziwanî ser o tesîr kerdo û ziwananê bînan de zî nimûneyê winasî zaf ê. Mavajîme, kurmanckîya elewîyan û sunîyan zî cîya ya. No yew çîyêko normal o, dîn tehayulkerdişê dinya û komelî de, manakerdişê cuye û mergî de yew rolo girîng kay keno û helbet kultur û ziwanî ser o, qaliban, îdyoman hema her çî ser o tesîr keno. Merdim ke bino têver, kurmanckî de nîspetê elewîyan gore bi sunîyan zaf tay o, la kirmanckî de hema vaje nêmanêm o, naye ra serkewte na cîyayîye kirmanckî de hîna zaf kewena ra verê çiman.
O yo ke ma kewtîme na babete, gelo ti têkilîya kurmanckî û kirmanckî senî vînena, kane tayê îdîa kenê ke nê di ziwanê cîya-cîya yê, ti se vanî?
Belê, wareyê zanistê ziwanî de verde ra bîyo yew munaqeşaya winasîye esta. Yew beşê ziwannasan kurmanckî, kurmanckîya mîyanêne (sorankî), kurmanckîya başurî (kelhurkî) gorankî û kirmanckî sey yew ziwanî qebul kenê. Yanî, nê ziwannasî vanê ke nê panc ziwanî şaxê yew kokî yê, sey yew desteyê yew ziwanî yê, her yewê xo yew bejê kurdkî yo. Yew beşê ziwannasan zî nê desteyî ra kirmanckî û gorankî pîya vejenê, tena kurmanckî, sorankî û kelhurkî (tayê ziwannasî lekkî zî sey kurdkî qebul kenê û tewrê nê desteyî kenê) sey kurdkî hesab kenê. Îdîa kenê ke gorankî û kirmanckî yew deste, kurmanckî, sorankî û kelhurkî zî yewna deste yo. La ê kî na yewe qebul kenê ke nê di desteyî yewbînî ra zaf nêzdî yê û yew kok ra ênê, pêro ziwanê vakurê rojawanî yê îrankî yê. Eke ma berîme ra ci, analojî bikerîme, beşo ke vano nê pêro yew ziwan ê, vanê ke nê bira yê, la êyê ke nînan kenê di desteyanê cîyayan vanê ke nê di desteyî bira nîyê, dezayê yewbînan ê. Mîyan de yew ferqo winasî esto.
wareyê zanistê ziwanî de yew munaqeşaya winasîye esta
Nika ma nîyadîme na munaqaşa senî vejîya meydan. Senî ke êno zanitene, kirmanckî ser o xebata zanistî ya tewr verêne ziwannasê rûsan Peter I. Lerchî kerda. Serra 1856î de Şerê Qirîmî de yew qisimê leşkeranê osmanîyan hêsîr kewenê destê rûsan û mîyanê nînan de kirmanc û kurmancî kî estê. Peter I. Lerch kampê hêsîran de nê merdiman ra bi kirmanckî û kurmanckî materyalan dano arê û nînan peyê cû sey hîrê cîldan çap keno. Peter I. Lerch bi xo kirmanckî sey yew lehçeya kurdkî qebul keno. Ey ra pey zî ziwannasê sey Wilhelm Strecker, Otto Blau, Friedrich Müller, Albert van Le Coq zî kirmanckî ser o xebetîyenê û nê pêro kirmanckî sey yew lehçeya kurdkî qebul kenê. 1856î ra heta sereyê seserra newêsine texrîben hewtay serran de qet yew ziwannas kirmanckî sey yewna ziwanî tasnîf nêkeno.
Serranê 1905/1906î de ziwannasê almanan Oskar Mann kî kirmanckî ser o xebatan keno û mergê ey ra pey nê xebatan Karl Hadank dewr gêno û nê xebatan keno hîra û serra 1932î de sey kitap çap keno. Reya verî bi na xebate Karl Hadank îdîa keno ke kirmancî kurdkî nîya, kirmanckî û kurmanckî di ziwanê cîya yê. La çîyo enteresan no yo ke Karl Hadankî ra ver Oskar Mann xebata xo ya ke hîna nîyama temamkerdiş, tede tena kirmanckî û kurmanckî sey di ziwananê cîyayan tesnîf nêkeno, o kurmanckî û kurmanckîya mîyanêne (sorankî), kelhurkî û tewr zî sorankîya Silêmanîye û ê der-dorê Mahabadî (mukrî) sey ziwananê cîya-cîyayan tasnîf keno. Sey di ziwananê cîyayan tasnîfkerdişê sorankîya Silêmanîye û a Mahabadî maneno sey di ziwananê cîyayan tasnîfkerdişê kirmanckîya Dêrsimî û yê Çewlîgî. Tewr zî beno ke sorankîya Silîmanîye û a Mahabadî, kirmanckîya Dêrsim û a Çewlîgî ra yewbînî ra hîna nêzdî ya. O kî bes nîyo, se rde kî Oskar Mann kurmanckî, sorankî û mukrî sey ziwananê cîya-cîyayan teberê ziwananê vakurê rojawanî de sey yew grûba taybetî tasnîf keno ke no tasnîf gore sewîyeya malumatê ewroyî zaf şaş o, ewro kes nêeşkeno ke vajero nê ziwananê vakurê rojawanî nîyê. Oskar Mannî ra dima 1921 de P. Tedesco bi xebata xo kurmanckî û sorankî daxîlê ziwananê vakurê rojawanî keno ke na yewe hetê Karl Hadankî ra zaf yena rexnekerdene. Karl Hadank fikrê Oskar Mannî kîpakîp paweno, teqîp keno, xora xebata ey keno hîra û çap keno. Eke ma berîme ra ci, teberê ziwananê vakurê rojawanî de tasnîfkerdişê kurmanckî û sorankî maneno ra teberê heywananê çicikinan de tasnîfkerdişê şewşewikan. Ewro pêro ziwannasî qebul kenê ke têkilîya kurmanckî, sorankî, kelhurkî ziwananê vakurê rojawanî yê kanan partkî û medkî reyde rasterast esta. Tîya ra kî dîyar beno ke no tasnîf çend rast o. Karl Hadankî ra dima, xebate ke nê wareyî de ênê kerdene, kurmanckî û sorankî û kelhurkî sey yew ziwan tasnîf kenê û ewro nê wareyî de qet yew îtîraz çin o. Xora êdî kes îdîa nêkeno ke sorankîya Silêmanîye û ê Mahabadî di ziwanê cîya yê zî.
Nika ma bême mesela kirmanckî û kurmanckî ser. Ma eşkenîme naye vajerîme: nê wareyî de xebata Malmîsanijî “Kurmancca Karşılaştırmalı Kırmancca (Zazaca) Dilbilgisi” ra ver yew xebata ke pêro fekanê kurmanckî û kirmancî pêro babetanê gramerî de nana têver, nîyama kerdene. Yanî, êyê ke îdîa kenê ke kirmanckî û kurmanckî di ziwanê cîya yê, nê her di lehçeyî her het ra nênayê têver ke bizanê yewbînî ra çiqas nêzdî û çiqas dûrî yê.
Ma eke winî yo, çira îdîa kenê ke di ziwanê cîya yê?
Zanistê ziwanî de xebatê wareyê “îsoglos”î estê. Nê xebatan de ziwanî gore bi vurîyayîşê venganê tarîxkîyan ênê tasnîfkerdêne. Sey nimûne, ziwanê Hînd-Ewropa yo tewr verên de çekuya “se” (100) ziwananê hetê rojawanî de (Ewropa) de sey “centum” (kentum), hetê rojhelatî (Îran) de zî mavajîme avestakî de sey “satem”î vurîyena. Îsoglos a xet a ke nê ziwanan sey ziwananê ke vanê “kentum” û êyê ke vanê “satem”î, kena cîya. Mesela kirmanckî û kurmanckî zî tey pêro ziwanê îrankî “se/sed/set” vanê, yanî bi vengê “s” dest pêkenê û naye ra zî qisimê ziwananê “satem”î de yê.
Nê xebatê vurîyayîşê vengan ê winasî ferqa mîyanê ziwanan zî kenê dîyar. Êyê ke îdîa kenê ke kirmanckî û kurmanckî di ziwanê cîya yê, bingeyê îdîayanê xo nê xebatan ser o nanê ro. Tabî ez ganî naye vaja, ziwannasî her çekuye ney, ê çekuyê ke sey Ziwanê Hînd-Ewropa yo Tewr Verên newe ra ameyê viraştene, yan zî çekuyanê ziwananê kanan sey avestakî, perskîya kane, sanskirîtkî referans gênê, ke bieşkê ziwananê bînan de zî vurîyayîşê înan teqîp bikerê û naye ra serkewte kî kamcîn ziwanî hîna zaf yewbînan ra nêzdî yê, tespît bikerê.
Wareyê kurdkî de bi hewayekê serûberî verî D. N. MacKenzie xebata xo “The Origin of Kurdish” (Eslê Kurdkî) de yew xebata winasîye keno û tayê çekuyanê referansan de vurîyayîşê vengan ser o kurmanckî û ziwananê îrankîyanê bînan sey fariskî, beluçkî, semnankî ûsb. nano têver, keno cîya. Mîyanê nê ziwanan de cayê kurmanckî tespît keno. Mavajîme, çekuya “name”yî avestakî de “naman” a, kurmanckî de “nav,” farskî de “nam,” kirmanckî de “name” ya. Yanî, kurmanckî de vengê “m” vurîyeno beno “v.” Çend çekuyanê bînan de zî ma eşkenîme nê vurîyayîşî tespît bikerîme. Naye ser o xeta îsoglosî kurmanckî sey ziwano ke vengê “v” xebitneno, ê ziwananê ke vengê “m” xebitnenê, sey zazakî, gorankî û fariskî ra kena cîya.
Wareyê zazakî de zî Ludwig Paulî na xebata MacKenzie ser o zazakî kerd vêşî, îlaweyê ci kerd, yan zî bi vateyê bînî nê tespîtê MacKenzie tetbîqê zazakî kerdî û meqaleya xo “The Position of Zazaki Among West Iranian Language” (Mîyanê Ziwananê Îrankîyanê Rojawanî de Cayê Zazakî) de weşanayî. Xebata tewr cîdîya ke kurmanckî û kirmanckî sey di ziwananê cîyayan nirxnena, na xebat a. La hetê qelsê na xebate zaf ê. Na xebate, yew babete de pêro çekuyê referansî nênayê çimanê xo ver. Mavajîmê, tayê çekuyê referansî yê bînî estê ke eksê na xebate îspat kenê. Sey nimûne, mi verî vurîyayîşê vengê “m” û “v” daybî. Yew çekuya referansî ya bîn a ke MacKenzî dano, çekuya “mil/vile” ya. Na çekuye avestakî de “merezu-“ ya kurmanckî de qisimê “mer-“î yê na çekuye vurîyeno beno “mil”, la gore îdîa ganî bibîyêne “vil/ver/verezu” ûsb. Kurmanckî de ney, la zazakî de bena “vile, vîye” , ser de kî zazakîya cêrî de sey kurmanckî reyna “mil” manena. Reyna mavajîme çekuya “va”yî avestakî de “vata-“ ya. Na çekuye kurmanckî de bena “ba” la kirmanckî de sey “va” manena. Naye ser o Ludwig Paul kurmanckî û kirmanckî keno cîya, la kelhurkî de kî na çekuye sey “wa” lekkî de zî sey “va” manena. O taw çira kelhurkî kurdkî yo, çira kirmanckî nîya? Krîter çi yo? Nimûneyê winasî zaf ê, na babete ser o yew xebata mi esta, nêzdî ra ez do çap bikera, a xebate de na xebata Ludwig Paulî bi hewayêko dergûdila êna rexnekerdene.
Êyê ke kurmanckî û kirmanckî kenê cîya bi nê metodan, bi xebatanê xaxotan, bê ke pêro çekuyanê referansan bigêrê çimanê xo ver, tena ê çekuyê ke îdîayanê înan rast vejenê, weçînenê û bi nê hewayî îdîa kenê ke nê di ziwanê cîya yê. Nêke hetê gramerî ra kirmanckî û kurmanckî nênaya têver. Coka na xebata winasîye tena bi sereyê xo bes nêkena ke sey zanistî nê di lehçeyan yewbînî ra cîya bikera.
nêeşkayê ke her het ra kurmanckî û kirmanckî binerê têver.
Şaş mêro fehmkerdene, ez nê zanyaran ra lome nêkena, tena rexne kena. Çunke zanist bi xo rastîyan ra zaf şaşîyan ser o aver şono. Înan îdîayê zaf girîngî kerdê, persê zaf girîngî pers kerdê, gore zanitişê dewrê xo xebatê zaf girîngî kerdê. La ganî ma naye bizanîme ke nê wareyî de îdîayê bînî yê nê zanyaran puç vejîyayê. Reyna, seke mi vat, nêeşkayê ke her het ra kurmanckî û kirmanckî binerê têver. Xebata winasîye, seke mi vat, Malmîsanijî kerde. Malmîsanijî pêro fekê di lehçeyan nayî têver û rasta kî yew netîceyo zaf girîng vet meydan. Êdî ma zanenîme ke nê di lehçeyî çiqas mendê ra yewbînî, kamcîn wareyan de manenê pê, kamcîn wareyan de cîya yê. Peynîya kitabê xo de Malmîsanijî yew netîce zî veto, pêro babetî kerdê hîrê beşî:
- Mîyanê kirmanckî û kurmanckî de babetê ke hetê gramerî ra yewbînî ra cîya yê. Nê xususî de 14 madeyî tespît kerdê.
- Mîyanê kirmanckî û kurmanckî de babetê ke hetê gramerî ra qisimî yewbînî ra cîya yê. Nê xususî de 10 madeyî tespît kerdê.
- Mîyanê kirmanckî û kurmanckî de babetê ke hetê gramerî ra eynî yê. Nê xususî de 38 madeyî tespît kerdê.
Merdim ke madeya dîyîne, yanî “mîyanê kirmanckî û kurmanckî de babetê ke hetê gramerî ra qisimî yewbînî ra cîya yê” mehesibno, nê di lehçeyî nîspetê %73 manenê pê, eke nê madeyî zî îlawe bikero û vasatî hesab bikero, %75 eynî yê. Reyna, Malmîsanij na xebata xo de nuseno ke ê pêro çekuyê kitabê kirmanckî yê verênî, Mewdlidê Kirdkî yê Ehmedê Xasî, rêz kerde û kurmanckî de nayê têver. %80yê çekuyan yew vejîyê. No nîspet nîspetê wareyê gramerî gêno. Di lehçeyê ke nîspetê %75-80 de yew ê, senî sey di ziwanê cîyayî ênê tasnîfkerdene? Kelhurkî û kurmanckî ke bêro têvernayêne, beno ke pêmendiş de nîspeto hîna nizm vejîyeno meydan. Kelhurkî û kurmanckî yew ziwan hesibîyenê, la kurmanckî û kirmanckî nêhesibîyenê, çira? Pêro nê sebeban ra serkewte bingeyê nê îdîayan zaf xaxot, zaf qels o û ez vana na xebata Malmîsanijî peynîya na munaqaşa arda. Senî ke ewro êdî kes îdîa nêkeno ke kurmanckî û sorankî, tewr zî sorankîya Silêmanî û mukrî di ziwanê cîya yê û teberê ziwananê vakurê rojawanî de yê, meşte kes êdî nêeşkeno îdîa bikero ke kurmanckî û kirmanckî di ziwanê cîya yê.
No tabî yew tez nîyo, yew bingehê xo, yew çimeyê xo çin o, tena yew texmîn o
Nê wareyî de yew mewzûyo girîngo bîn esto, ez ey zî vaja: ziwannasê sey F. C. Andreas, O. Mann, K. Hadank, V. Mînosrky û MacKenzie yew texmînî îfade kenê, vanê ke nameyê Deylem û dimilî zaf maneno pê û ziwanê başûrê Gola Hazarî zî reyna zazakî ra nêzdî yê. Îhtîmal esto ke zazayî tîya ra ameyê. Nê babetî ser o yew xebata cîdîye nîyama kerdene. Mavajîme, ziwanê Hazarî sey mazanderankî, talîşkî, gilekkî, kurmanckî û kirmanckî de nîyamê têvernayene û mîyanê nînan de yew xebata îsoglosî zî biserûber nîyama kerdene. Heto bîn ra ma çimeyanê tarîxê ereban ra zanîme ke eşîra dimbilîyan hezar serrî ra ver Musûl de bîya. Verî Malmîsanijî bi xebata xo ya “Kırd, Kırmanc, Dımıli veya Zaza Kürtleri” peyê cûyî zî Bîlan Zîlanî bi xebata xo ya “Tarîxê Xonamekerdişê Kirdan” na babete ser o cigêrayîşê zaf girîngî kerdî. Mavajîme, xebata Bîlal Zîlanî de wina nuseno: “Muhaddîs Ebû Tahîr es-Silefî (1080-1180) kitabê xo Mu’cemu’s Sefer de dersa hedîse de nameyê seydayê xo Ridwan bîn Îbrâhim bîn Memlân ed-Dunbuli el-Kurdî dano. Seke aseno ewta de ‘dunbulî’ qebîleyêka kurdan a. Selefî, eynî kitabê xo de behsê yewna alimî zî keno ke kunyeya ey ‘Deylemî’ ya. Ma ewta ra zî fam kenî ke ‘dunbulî’ û ‘Deylem’ di çekuyê cîya yî, yanî kokê çekuya ‘dunbulî’ ‘Deylem’ ra nêna.” Zaf zelal o ke no texmîno winasî şaş o, la reyna zî êyê ke kirmanckî û kurmanckî sey ziwananê cîyayan vînenê. pilosîyê ra nê texmînî ra û ranêverdanê. Seke vajerê “wa tena ke kirmancî kurd meberê, çi benê wa biberê!”
Mamosta Deniz, ti kî endamê Grûba Xebate ya Vateyî ya. Xebata standardîzekerdişê kirmanckî Swêd de dest pêkerd. Serra 1996î de, des-pancês roşnvîranê kirmancan ê ke şaristan û mintiqayanê cîya-cîyayan ra ameyî têhet, xo sey “Grûba Xebate ya Vateyî” name kerd. Heta nika na grûbe seba kirmanckî zaf karê hêcayî kerdî. Ez wazena ke derheqê standardîzekerdişê kirmanckî de persêk pers bikera. Çunke na babete muhîm a û ganî rind bêra famkerdene. Mamosta, metodê stardandardîzekerdişî çi yo? Yanî, standardîzekerdişê kirmanckî de, krîterê ke şima girewtê verê çimanê xo, çi yê? Û reyna zerar û feydeyê standardîzasyonî çi yo?
Standardîzasyon her çî ra ver yew îhtîyacî, yew lazimî ya. Dewrê modernî de pêro ziwanê ke ênê nuştenê, mecburî nê prosesî ra vîyarenê. Dewrê modernî gore dewrê verî hîna kompleks o, dewrê verê modernî de tena erkanê dewlete, erkanê dînî, bazirganan û sewbîna meslegan wendiş û nuştiş zanitöne, yanî komelî de yew elîtî rê wendiş û nuştiş lazim bî, mavajîme yew asingerî, yew dewijî rê zaf lazim nêbî. La dewrê modernî de yew astengdarê zîhînî rê zî wendiş û nuştiş lazim o. Çunke bê wendiş û nuştişî cuya rojane de çew nêeşkeno şoro market, vejîyo trafîk, telefon bikero, tewr zî şoro tuwalet. Seba ke cuya rojane de nuştiş û wendiş cayêko girîng gêno, standardîzasyonê ci zî hende girîng o. Naye ra ê ziwanê ke standardîze bîyê, her ca de zorê ziwananê ke standardîze nêbîyê, nîyamê nuştene, xo adepteyê dewrê modernî nêkerdo, benê. Mavajîme, sîyasetê kurdan bi xo de zî ewro ziwano serdest tirkî ya. Helbet hetê şertanê polîtîkan ra kurdkî û tirkî yew nîyê, şaş nêro famkerdene. Ewro kurmanckî û kirmanckî çiqas ke entelektualîze benê, yanî pê sîyaset û zanist û huner ûsb. eşkeno bêro kerdene, hende cayê xo kenê hîra, tewrê cuye benê.
Demo ke yew ziwan ame nuştene, mudaxaleyê ci mebo zî, o xo bi xo eşkeno bibo standard. Kirmanckî zî nika êdî êna nuştene û çi wareyê alfabe, çi yê rastnuştişî û yê gramerî de bo, xora yew prosesê standardîzebîyayîşî mîyan der a. Nika êdî dewrê telekomunîkasyonî yo û kirmanckî êdî Înternet de zî, televîzyonan de zî esta û seba ke mîyanê fekan de êdî yew têkilîya pête esta, hetê ra xo bi xo zî standardîze bena. Tîya de rolê sazgehanê sey Grûba Xebate ya Vateyî no yo: nê sazgehî nê prosesî serûber kenê, rayîr danê ci, xeletîyan rast kenê û ziwanî entelektualîze kenê. Grûba Xebate ya Vateyî hem çekuyanê pêro fekan tespît û qeyd kena, hem mîyanê nê versîyonanê çekuyan ra yewî yan zî çend tenan sey standardî dîyar kena, hem zî ziwanî entelektualîze kena, yanî termînolojîyê wareyanê polîtîka, leşkerî, zanistî, huqûqî, perwerdeyî, şarêdarî, trafîkî ûsb. virazena û bi naye kirmanckî seba nê dewrê neweyî modernîze kena. Û sewbîna wareyê rastnuştiş û gramerî de zî reyna qaydeyan tespît kena.
Standardîzasyon her çî ra ver yew îhtîyacî, yew lazimî ya
Ma yew çekuye senî sey standard çînenîme we, krîterê ma çî yê? Hîrê krîterê ma estê:
- Hetê etîmolojî ra ma ewnenîme kokê çekuye ra. Mavajîme, versîyonê çekuya “tavşan”î ya tirkî ya ke ma kirmanckî de tespît kerdê nê yê: argoş, -e argueş, -e, argûş, -e, arîweş, -e, aroş, -e, arûş, -e, arweş, -e, arwêş, -e, awrêş, -e, erbêş, -e, erbîş, -e, ewrêş, -e, hargûş, -e, harewêş, -e, harêweş, -e, heroşe, owres, -e, owrês, -e ûsb. Na çekuye kurmanckî de “kêrgoşk, kêrguh, kergu, kîvroşk” ûsb., farskî de “xargûş” a. Na yew çekuya pêrabeste ya, ziwananê îrankîyan de çekuya “her/ker/xar” û çekuya “goş/guh/guş”î ra ameya pêardene, yanî îranîyan hargûş sey “heywano ke goşê xo mendê ra herî” fikir kerdo û wina name kerdo. Ma ke nîyadanîme versîyonanê nê di çekuyan, “her” û “goş”î tewr zelal çekuya “hargûş”î de tespît kenîme, coka na çekuye sey standardî çînenîme we, ê bînan sey versîyon qebul kenîme û seba ke vîndî meberê, qeyd kenîme
- Ma tespît kenîme ke a çekuye çiqas vila bîya, yanî çend mintiqayan de hetê çiqas qiseykerdoxan ra êna xebitnayene. Mi verî nimûneyê “vile” daybî. Seba ke kirmanckîya corî de tena “vile”, yê cêrî de zî “mil” êno xebetnayene, ma her di sey standardî qebul kerdê, reyna hetê cêrî de “vîye” zî êno xebitnayene û no versîyon seba ke mîyanê nê her di versîyonan de têkilî nano ro, ma o zî sey standardî çînito we.
- Çekuyanê ke sînonîm ê, yanî manaya xo yew a, tede zî ma pêro çekuyan sey standardî çînenîme we. Mavajîme kirmanckî de doman, -e, gede/geda, qij, -e, eyel, -e ûsb., nê pêro tirkî de ênê manaya “çocuk”î, la hetê etîmolojî ra koka nînan cîya-cîya ya, coka ma pêrunan zî sey standardî çînenîme we.
Tayê bi yew helwestê muhafazakarî nê xebatanê ma rexne kenê. Tayê zî qaşo bi yew helwestê postmodernî vanê ke lazim nîyo ke yew standard, yew merkez bibo û reyna na xebata ma rexne kenê. Ez ganî naye vaja, qet yew çî cayê xo de nêmaneno, her çî vurîyeno; komel vurîyeno, dew û şaristanî vurîyenê, cuye vurîyena, helbet ziwanî zî gore naye vurîyenê. Ê ziwanê ke xo adepteyê nê vurîyayîşî, cuya neweye kenê, pay ra manenê, êyê ke nêkenê, benê vîndî şonê. Û nika kirmanckî nê qonaxî de ya, yanî qonaxê vurîyayîşî de ya û nê prosesî de zî Grûba Xebate ya Vateyî yew rolo girîng kay kena, nê ziwanê yew qonaxî ra kirişena qonaxêde bîn.
Ma ganî naye bizanîme ke pêro ziwanê ke ewro wareyê berardişê zanist, huner, sîyasetî ûsb. de yew rolo girîng kay kerdo û kenê, nê merhaleyî ra vîyartê. Dewrê modernî de sey pêroyî her hareketê sîyasî û komelkî xo reyde yew ziwan û yew der-dorê entelektuelan zî afernayo. Nê her di çî yewbînî ra kîpakîp girêdaye yê. Mavajîme, hereketê protestanan bî sebeb ke Martîn Luther Încîlî biaçarno almankî û bi naye bibo wesîleyê averşîyayîşê almankîya ewroyine. Reyna, Parîs de û zaf merkezanê Ewropa yê bînan de hereketê sîyasî, komelkî û fikrî yê ke vera qiralîyetî û kîlîse vinetêne, ziwanî ser o tesîr kerd, ziwan vurna, goreyê fikirîyayîş û tehayulê xo yew ziwano newe ard warye. Zafî welatan de, sey Fransa, ziwanê yew merkezî sey ziwano standard ame qebulkerdene. Seba ke Parîs merkezê hereketanê sîyasî û komelkî yê modernîzasyonî bî, ziwanê ey bi wextan hukmê lehçeyanê bînan zî kerd. Prosesê standardbîyayîşî tirkî zî maneno yê fransizkî. Demê Tanzîmatî de fikrê neteweperwerî mîyanê tirkan de zî bî vila. Entelektuelanê tirkanê ke zafîyê xo memur bîyî, dest pêkerd bi ziwanê kuçeyanê Îstanbulî nuşt. No her ca de eslê ci de yew reaksîyon o. Martîn Lutherî no reaksîyon vera ziwanê Vatikanî latinkî, neteweperweranê tirkan zî vera ziwanê seraya osmanîyan nîşan da. Seba ke tehayulê înan de êdî gore tirkbîyayîşî yew pradîgma bîye, înan zî dest pêkerd, verî ziwanê tirkan bi xo gurena, kerd ke nê ziwanî sade kerê, aver berê. Nê prosesî heta cumhurîyetî dewam kerd û Mustafa Kemalî birre radîkalî dayî, alfabe vurnaye. Bi ronayîşê Sazgehê Ziwan û Tarîxî zî no proses rest bi yew qonaxê bînî. Kurdkî de zî standardîzebîyayîşê sorankî maneno nê nimûneyî. Silêmanîye verî ra yew merkezê neteweperwerî bîye. Senî ke êno zanitene, Şêx Mehmud Berzencî demo ke îngîlîzî kewtîbî Îraq, xo sey qiralê Kurdîstanî îlan kerdîbî. O taw merkezê nê fealîyetanê neteweperwerîyan Silêmanîye bîye û coka ziwanê nê merkezî sey standardî tesîrê ê fekanê bînan zî kerd û ewro tewr kurmanckî ser o zî – uca ra zî kirmanckî ser o – yew tesîrê xo yo winasî esto. Ewro kurmanckî zafêrîyê termînolojîyê xo sorankî ra îthal kena.
Prosesê standardîzebîyayîşê kurmanckî bineyna cîya yo. Mavajîme, ewro kurmanckî sey ziwanê yew merkezî nîyama standardîzekerdene. Dehayê sey Celadet Elî Bedirxanî bingeyê kurmanckîya standardê naye ro. Yanî, nê hetî ra standardîzasyonê kurmanckî teqebulê yewna nimûneyê standardîzasyonî keno. Tîya de yew merkez çin o, la yew der-dorê entelektuelan esto û bi yew fealîyetê entelektuelî ziwan standard beno. Celadet Bedirxanî fekanê kurmanckî yê cîya-cîyayan ser o xebetîyaybî, fonê serekeyê kurmanckî tespît kerdîbî û bi kilmekî sey yew sazgeho ke ziwanî serûber keno, gurîyaybî û goreyê ney qaydeyê rastnuştiş û gramerî tespît kerdîbî. Ewro kurmanckî nê bingehî ser o aver şona. Demo ke Tirkîya de înkilabê alfabe ame kerdene, ey verî ra dî ke na yewe tesîrê komelê kurdan zî kena û bi latinkî alfabe viraşte. Nê pêro karê dehane yê.
ziwanê ke xo adepteyê vurîyayîşî kenê, pay ra manenê. êyê ke nêkenê, benê vîndî şonê
Herçiqas Celadet Bedîrxan înan serranê çewrêsan de kovarê sey Hewarî bi latinkî, bi nê qaydeyanê rastnuştişî çap kerdî zî, esas sey ziwano standard vilabîyayîyîşê na xebate serranê hewtayan ra pey o. Serranê hewtayan de hereketê kurdperwerîye restîbî yew merheleya neweye. Sey pêro çîyanê bînan, wareyê nuştişê kurmanckî zî yew wareyê xoverdayîşê hakîmîyetê partîyanê kurdan bî. Pêro partîyan eynî alfabe, eynî rastnuştiş nêxebetnayêne. Mavajîme, hereketê PSK herfê “î” û “i” sey tirkî xebetnayêne, yewna hereketî sewbîna qaydeyî xebetnayêne. Standardê Celadet Bedîrxanî hîna zaf PKK xebitna. Serranê neweyan ra pey nuştox û sazgehanê kurmancan alfabe, gramer û rastnuştişê Bedîrxanî de birra xo kerde yew. Nika eynî rewşe kirmanckî de esta. Der-dorê Vateyî, seba ke kirmancan kurd, kirmanckî zî kurdkî hesibneno, alfabe û rastnuştişê Bedîrxanî gureneno. Êyê ke kirmanckî sewbîna ziwan hesibnenê, sewbîna alfabe û rastnuştişan xebitnenê. La tîya de zî winî aseno ke xebatê Grûba Vateyî seba ke cewabê yew îhtîyacî danê, vere ra sey standard ênê qebulkerdene.
Cîyayîya Grûba Xebate ya Vateyî na ya: peyê xebetanê na grûbe de yew hareketo sîyasî çin o. Ma ke kurmanckî de binîme têver, sey standard qebulkerdişê alfabe û rastnuştişê Bedîrxanî de hereketê sey PKK esto. Seba ke sazgehanê kurdan de, mîyanê hereketê sîyasî yê kurdan de kirmanckî eynî qîymet nêdî, teberê nê prosesî de mend. Senî ke Bedîrxanî xo ser xebetîyaybî, entelektuelê kirmancan zî wina xo ser xebetîyayî, bi fealîyetanê înan bi wextan kirmanckîya nuştekîye reste roja ewroyine. Ewro kirmanckî vera-vera sey kurmanckî kewena çembera hereketê sîyasî û komelkî mîyan. Nê hetî ra ke prosesê standardîzebîyayîşê kurmanckî û kirmanckî bêro têvernayene, yê kurmanckî ke çarçewa dewrê modernî mîyan de bêro nirxnayene, yê kirmanckî zî ganî çarçewa dewrê postmodernî de bêro nirxnayene. Çunke yê kirmanckî hetê yew merkezê hêz û îqtîdarê sîyasî ra nîyamo averberdene, hetê entelektuelanê xoseran ra ameyo averberdene.
To ke wina behsê dewrê hewteyan kerd, kovara kirmanckî ya tewr verêne Tîreje ameye mi vîrî. Gelo edebîyatê kirmanckî yo morden de rolê kovara Tîrejî çi yo?
Kovara Tîrejî 1979 de Îzmîr de vejîyena. Kovar û rojnameyî toşeyê weşanê dewrê modernî yê, naye ra kurmanckî de manaya Rojnameyê Kurdîstanî û Kovara Hewarî çi ya, kirmanckî de zî manaya Tîrejî na ya. Yew taybetmendîya na kovar a bîne a ya ke nême kirmanckî û nême zî kurmanckî vejîya. Na yewe musnena ke weşangerîya kurdan, çi kirmanckî çi kurmanckî ba, yew ca ra, yew çime ra der bena, têreyde dest pêkena. Na kovare ra verî kitabê kirmanckî yo dîyin mewlîdê Mela Osmanê Babijî hetê Celadet Bedîrxanî ra ameybî çapkerdene. No zî yew delîlo bîn o ke nê tezê mi rast vejîno. Coka weşangerîya kirmanckî, yê kurmanckî ra cîya nêeşkena bêra nirxnayene.
Û yew taybetîya bîne zî, beşê kirmanckî yê na kovare Malmîsanij vejeno. Malmîsanij bi na xebata xo û dime ra zî bi xebatanê xo yê bînan weşangerî û modernîzasyonê kirmanckî de rolê Celadet Bedîrxanî kay keno. Yewna taybetmendîya xo zî na ya: Ez herçiqas kitabanê kirmanckî yê tewr verênan zî mîyanê dewrê modernî de bihesebna zî, hetê tarzî ra na kovare bîya destpêkerdişê dewrê edebîyatê kirmanckî yê modernî.
Dewam beno…
[1] No roportaj Kovara Zend, Hûmare 25, Wusarê 2017î, Îstanbul, r. 3-21 de weşanîyayo. Bi destûrê nuştoxî, seba DêrsimInfo newe ra redakte bî û weşanîya.
