Qiseykerdena Cibray”îlê Hemê Dund”î, dewa heyderanž Kêklige ra:
“Roze be roze pê xapit, heta ke ma qir kerdîme”
Seba çapkerdişî amadekerdox: Munzur Çem (1)
I
1938 de esker ke amo vejîyo ro sarê koyê Jile ser, o ra tepîya çîyo ke bîyo, pîyê mi be maya mi ra ma rê hertim qisey kerdêne. Ebe kilmekîye vatena înan nîya bîye:
Seke esker ame koyê Jele, ma ra va ke “Milkê sima texîr kenîme.” Heto zu (yew) ra nîya va ke, heto bîn ra kî çila gazî (îdara) fişte ra ci, bêçika ma ebe duye daye kerde sîyaye, naye ro kaxite ser, tekitî şî. Tabî wendena ma çin a, ma henî zanenîme ke kaxita tapu ya, ya kî çîyêde henêno bîn o. Demê ra tepîya reyna amey, na ra kî va ke “Êndî naye ra dime dewlete sima ra çîyê nêvana, bîyarê çekanê xo teslîm kere”. No qese ra dime ma çekê xo day arê berdî teslîm kerdî. Ma tam 70 çekî kerdê top, berdê sarê Jele de teslîmê qumendarê alayîye kerde. Nameyê qumendarî Momin bî. Momin Beg vajîyêne ci ra. Tabî manaya nê qeseyî o nîyo ke dewanê heyderan têdîne henî kerd. Tayê bîy ke çekê xo qet bine ra teslîm nêkerdî. Tayê bîy ke têde ney, werte ra tayê çekî dayî.
Na mesele ra dime, di-hîrê rozî ke werte ra vêrdî ra, esker reyna ame. Ma pers kerd ma va “Na rey çiva yo?” Dot ra ma ra va “Naza (noca) mintiqaya memnu ya, sima gere naza terk kere, şêrê bover destê alan. Herkes şêro leweyê nas û dostanê xo.”
Naye ser o sarî werteyê xo de henî na hurê, nat-dot ra va ke “Na çî nîya beno, nêbeno”, peyê cû kî va ke: “Beno beno, roza ke ma çekê xo teslîm kerdî, a roze ra karê ma qedîyo. Rinde a ya ke ma xo rê şîme.”
Ma dewa xo terk kerde, tekitîme şîme boverê çemî, leweyê nasanê xo. Dormeyê ma ra tayê mazranê bînan kî henî kerd. Ma şîme Vankug, uza wareyî viraştî, kotîme ci, tede vinetîme. Uza, çêyê vistewrê mi (çêyê Alejîvî) des û didîyê Mihemedî (2) day Mistê Kalalî, va ke: “Ma qirkerdene mede.”
Çike Mist muxtar bî, qeseyê ey lewê dewlete de pere kerdêne.
Rozê di cendirmeyî vejîyay amey va ke “Muxtar, sarê heyderan o ke îta r’ o, top ke, tey qisey kenîme.” Mistî ma kerdîme topî, ardîme pêser, cendirman va ke “Sima yê ke heyderan ra ameyê îta (tîya), sima bêrê, ma şîme Mazgêrd, dewlete uza milk dana sima.” Ma 70 mordemî kotîme ra ê di eskeran ver, şîme. Çi esto ke zereyê mi rehet nêbî. Şikêde girs kotîbî mi zere. Eke tayê ca şîme, mi va:
– Birayênê!
Va ke:
– Çik o?
Mi va:
-Na mesele, mesela milkdayene nîya. Nê ma benê qir kenê. Nîyade, nayêne sifte çekê ma girewtî, uza ra va ke “bar kerê şêrê”, ma henî kî kerd. Na rey kî vanê ke “milk danîme sima.” No qese,
qesêde rast nêaseno. Nê ma qir kenê. Bêrê tifongê nê di cendirman dest ra bicêrîme, biremîme şîme koyan. Koyan ra sirê vindîme, hala peyê cû kî se beno.
Mi ke nîya va, Rosnage ra Alê Momide Çewdere bî, xaftela zirçîye gine piro, va ke:
– Pê miletî bixapnê, bide qir kerdene! Nika na dewlete çayê ma qir kero? Ma se kerdo?
No qese ra tepîya kes nêzdîyê remayîşî nêbî, ebe o tewir ma berdîme Mazgêrd. Eke şîme uza, ma nîyada ke hermetê layeke nayo ro xo dosî, di xizikî kerdî hermê xo ra, cor de yena. Eke ma dîyîme, ma de nîyada, va ke:
– Guwêyê, ede maya xo nê! Ameyê milk cênê. Demenan hanî yê haza qir kerdê!
Aye de mi dest na pira, mordemê ke ma pîyar îme, înan ra kifir kerd. Mi va:
– Mi şima ra va, şima goş ro mi nêna, Meke wa ma têdîne zu (yew) raye de qir kerêne.
Hemedê Alîxanî kî kifir kerd. Fikrê ey kî zê (sey) yê mi bî. Uza ra ma kerdîme rastî, berdîme nêzdîye çadira eskerîye. Uza ma nîyada ke eskerê boyna kuno çadire, vejîno teber, berbeno. Werteyê ma de teyna Ap Seydalîye Mistî zonê (ziwanê) tirkan zanayêne. Ma va:
– Ap Mistefa, hala ci ra pers ke, o qey berbeno? Sebeb çik o?
Ap Seydalî pers kerd, eskerî va ke:
– Ez xo rê ney, sima rê berbena. Eke gos nayêne ro mi, qet mevindê, Celal Bayar ha yo amo çadire der o, xo ci rasnê pers kerê, hala reyê heqê sima de fikrê xo çiturî yo, se vano, sola sima bimusenê.
No qese ra dime ma uştîme ra, pêro pîya bîme ra rastî hetê çadire ser şîme. Hama aye de Celal Bayar bî teber, ebe hala-halayê nişt ro cîpê xo, vor de, hetê Xarpêtî ser tekit şî. Ma ra kî qet çîyê nêva. Tabî eke meşîyêne kî, nêverdayêne ke ma nêzdîyê çadire bîme. Ma hurendîya xo de vinetîme, eskero ke ma de qisey kerdo, 6 kî boyna kuno çadire, vejîno. Mexsetê xo o yo ke hala reyê telefon amo, nêamo, seba ma qeraro ke amo cidayene, ey bimusone. Penîye de reyna vejîya, ma nîyada ke tepîya berbeno. Seydalîyê Mistî pers kerd va ke:
-Çik o, çira berbena?
Eskerî dot ra cewab da va ke:
-Ez şima ra vajî kî beno, mevajî kî beno. Telefon ame, şima qir kenê. Telefon de vato “Pîl û qiz, kam ke kot ra sima dest, qir kerêne.”
O werte de eskeran batanîyayî fiştî ra, tayê parçeyê nonî (nanî) ardî, ser o kerdî ro. Naye ser o omid kot zereyê tayê mordeman, înan va ke “Ha yê non danê ma, beno ke ma qir mekerê.” Tayêne kî va ke: “Nono ke bîyo kufkin, ey anê danê ma. Ebe ey pê ma xapnenê.” O werte de ma nîyada ke eskero ke seba ma berbeno, o kî uca r’ o. Naye ser o ma werteyê xo de qisey kerd, ma va: “Nê çiturî bibo ma qir kenê. Qet ke nê hona ke nêmerdîme, pere û zerrnê ke ma ser o yê, înan vejîme, werteyê pêşgîre kenîme, nê xortî bidîme.”
Ma çiturî ke qisey kerdo henî kerd, hama eskerî perey nêgirewtî. Merdena ma zof dej dayêne ci, uzayî ser o kî nêgirewtêne. Tenê mend, eskerî reyna vejîyay. Na rey kî ma dide-dide pêra gîrê dayîme. Destê ma zaf çîp gîrê day. Ez be birayê mi Welî ra zubînî (yewbînî) ra gîrêdayeyî bîme. Seydê Alê Misti yo ke tirkî zaneno, o kî peyê rêze de leweyê eskerî der o. Ma ke ameyîme henî ser, ma nîyada ke o eskerê ma ha yo uca vineto. Ma ameyîme ke awe biwerîme, ey nêverda. Eke nêverda ma qahrîyayîme, ci ra heredîyayîme. Ma va ke “Ma henî zana ke no mordemêde rind o, hama henî nîyo. No kî zê (sey) înanê bînan o. To nêdîyo, nêverdano ke xo rê gepê awe kî biwerîme.” Nêverdayene rê nêverda, hama nêzanenîme ke çinayî ser o henî kerd. Ma ke hênî ra vêrdîme ra, mordemo ke pey der o, tirkî zaneno, esker şî leweyê ey ci ra çîyê va. Reyna ke esker ey ra vano ke: “Apo, mi nêverda awe biwerî, sebebê xo esto. Hezretê Uşenî kî Kerbela de ke şehît kerd, awe ci nêdaye. Sima ke awe biwerê kî mirenê, mewerê kî mirenê. Awe mewerê ke zê des û di îmaman şehît bene.”
Eke no qese heşîyayîme pê, ma va, ‘Temam, Heq rajî bo, vatena xo rast a.”
Ma ebe o tewir berdîme Kertê Mazgêrdî, uza sanayîme têlewe û hema qet wext ranêvêrd, veng kot ra maknelî, dot ra nay be ma ra.
Naye ra o werte de mi destê xo kerdîbî sistî. Çiturî ke veng kot ra tifongan, mordemê ma dot ra têpey de ginay war ro, mi destê xo la ra ant (ont) û mi va:
-Bira Welî, ez voz dan.
Ey va ke:
– Besekena, kardî bierze ra na la, ez kî destanê xo ci ra raxelesnîne.
Mi kardî eşte ra la, hama aye de gine ro ey, o gina war ro.
Mi dest eşt ra ci, çi esto ke ey nêvêrda, va ke:
– Voz de, ti kî ginena ro ci.
Ez nevineto, mi birayê xo henî dirbetin ca verda û voz da.
Çiturî ke mi voz da, mi ferq kerd ke pey ra zu (yew) boyna nano mi ra. Erzeno, pilesneno mi ro, ez ginen war ro, hama nêvinden remen, reyna erzeno, ez reyna ginen war ro, reyna urzen ra voz dan. Ge fosa mi sona, ge kincêda mina bîne. Aya peyêne ke naye mi ra, mi texmîn kerd ke esker nîyo, mîlîs o. Çike nefes ro mi birnaybî, nêverdayêne ke ez çimanê xo wekerîne. Mi nîyada ke ez besenêkena xo ci ra raxelesnîne, birrê leweyê raye de rast ame, mi voz da, ez koto werteyê ey.
Eke ebe o tewir tenê şîya, mi nîyada gonî rişîya. Mi gonî teqîb kerde, dirbetin dî. Birayê mino bîn Bira bî. Qersunê ginaybî ro herme, herme şikitîbî. Eke qeso rast vajîne, dewlete henî roze be roze pê ma xapit, heta ke ma qir kerdîme.
O ra dime bîme rastî heta vilê Vankugî pîya şîme. Uza, arêyêde xirab esto, kotîme o arê, tede vinetîme. Roz ke şî ko ro bî tarî, mi va:
– Bira!
Ey va ke:
– Çiva yo?
Mi va:
– Ti îta no arê de vinde, ez son çêyan. Hona ke Mistê Kalalî pênêheşîyo ke ma qir kerdîme, beseken sola domanan biremnîne. Mist bizano ke mordemê ma qir kerdê, êndî çîyê ra nêterseno, kuno ra ma ser, domanê ke pey de mendê înamnkî o dano kiştene.
No qese ra dime kî koto ra raye, şîyo nêzdîyê warî. Asmê esta, roştî ya. Domanê ma yê ke heyderan ra ame, kerdê mereke, ser o çêber kîlit kerdo. Cinî mereke ser o meredîye ra, birayê Miste muxtarî Usivê Kalalî kî çuyê xo girewto lewe de nobete cêno. Warê çêyê vistewrê mi raye ser o yo, cer o şîyo uza. Çêyê vistewrê mi ra “Çêyê Alê jîvî” vajîno. Ey ez dîyo, hama nas nekerdo. Naye ser o veng da va ke:
– Beşê kewrayî, ha yo birayê to ame, tenê toraq be non ra ci de va mevindo, biterkno şêro.
Besa ke vano kî cinîka min a. Ez nêvineto koto zereyê warî. Seke aye ez dîyo, mi va:
– Vaze “birayê min o”, qalê mi meke!
Usivî pers kerd va ke:
– Kam o?
Aye va ke:
– Birayê min o.
Tenê mend, xaftela Bira kî vejîya ame. Aye de Usive Kalalî va ke:
– Nê to va birayê min o, ha yo juyo bîn ame.
Nîya no qese vat û o ra dime kî vejîya ame. Eke ame ma dîyîme kî pers kerd va ke:
– N’ero se bî?
Ma va:
– Ma qir kerdîme.
Va ke:
– Kotî qir kerdî?
Ma va:
– Kerte Mazgêrdî de.
O sire de birayê mi uşt ra, va ke:
– Bojîyê mi dirbetin o.
Û bî ra rast. Ey kî va ke:
– So so. Mevinde so, nika ke Mist ame to cêno beno. Ti ya be xo geber bîya. Kata sona so.
– Kam henî vano?
– Usivê Kalalî.
– Mistefa uza nîyo, kotî yo? Zere de hewn der o?
Nê çekuyan ra dime Bira uşt ra tekit şî. O ke şî, ez amo sere bonî (banî), leweyê Usivê Kalalî. Mi va:
– Usiv!
Ey va ke:
– Vaze!
Mi va:
– Mi Duldila Hezrete Elî girewta amo gino verê linganl to ro. Lazê minê pîlî bîya bide mi, domananê minê bînan wa qir kerê. Qet ke nê lazekê mino pîlî wa bixeleşîyone. Ez zanen ke sima seveta nê çor bizan ma qir kenê. Mi xatirê Duzginî (3) sane!
Vake:
– Ney! Lazê xo dan, yê to oncîya (ancîya) nêdan. Sona so, nêsona venga Mistî dan, Mist to beno Pax, dano ra qereqol dest.
Mi ke Usivê Kalalî de çare nêdî, ez uşto ra, bîyo rast şîyo. Hama dûrî nêkoto, vineto. Tayê ra dime asme şîye ko ro, mi texmîn kerd ke têde şîyê hewn a. Ez peyser şîyo, pencera mereke ra koto zere. Zere tip-tarî yo. Domanê hetê ma têde teder ê, kotê têvirare, erjîyê pêser hewn der ê. Mi destê xo wene de fetelna, na rîye domanan ra, kontrol kerdî, penîye de lazê xo nas kerd. Ez nevineto mi girewt, dewe ra bîyo teber, şîyo koto kerrê (4) kemere, tede vineto.
Ma besenêkerd ke zêde şîme, dûrî kuyîme. Çike pêsewe ya, tarî yo, ma kî xam îme, a mintiqa nas nêkenîme. Mi Hemed girewt uza vineto. Bî roz, sarê dewe hêsar bî, zirçay va ke:
– Hemê Zengî lazê xo girewto berdo! Axme be sola sima bivînêne!
Axme bî, zêde ranêverd, xaftela xortê ede leweyê ma de vejîya. Pere-mere leweyê mi de çin o, hama oncîya kî mi seke o dî, destê xo berd cêbê xo, mi va:
– Ero vengê xo meke, zerrnê na yo leweyê mi der o, dan to.
Fikrê mi kî a yo ke reyê bêro leweyê mi, dest ro gule nî, bixeneqnî. Çi esto ke o nêame leweyê mi, zirça va ke:
– Bêrê, na yo îta binê kemere der o!
Tenê ra dime, vejîyay amey. Miste Kalalî kî tey o. Êndî destê mi gîre day, lazek kî fîşt ra mi dime, şîme dewe, çêyê Kalalî. Uza verê cû de pul ra niştîme ro, Miste Kalalî reyna vejîya, mi nîyada ke dime de torzênî dest der o. Çiturî ke ame leweyê mi, ebe ê dime torzênî werte bêrikanê mi de da piro, va ke:
– Mi de qafika pîyê pî naye! Çik o bîyo heso dirbetin, yeno ke nê miletî biwero.
Eke henî kerd, lazekî virare fişte qorrê mi ra, berba. Na rey bî lazekî ro kaş kerd, mi ra fişt dûrî. Hem henî kerd hem kî va ke:
– Mi de qafika pîyê pî naye! Bîyo wayîrê pî.
Naye ser o mi veng fişt ra xo, mi va:
– Misto!
Veng nêkerd.
Mi va:
-Nîyade, nê kî cîranê tu yê. Destê mi rake, ez be to ra zubînî cenîme, xora ke to da mi ro, qetlê mi to rê helal bo. Eke mi da to ro kî, mi na de astê Murtê birayê to!
Mi ke henî va, reyna werteyê bêrikanê mi de ebe o dar da piro. Aye de birayê mi Bira kî ard. Hermê ma vetî têro, destê ma gîrê dayî, ma fiştîme ra raya qereqolê Paxî. Raye ser o Çola Cemedî vajîna, cayê esto, uza di xortekî rastê ma amey. Înan pers kerd va ke:
– Mistefa, nayîne kata bena?
Mistî va:
– Ben Pax. Mordemê nayîne yê bînî Kertê Mazgêrdî de qir kerdê, nê remayê, xeleşîyê, ben teslîmê qereqolî ken.
Înan va:
– Kotî ra yê?
Mistî va:
– Çêyê Hemê Usê Nexse ra yê.
Xortan va ke:
– Nîya meke, guna ya. Nînan çayê bena teslîm kena, dana qir kerdene? Naza di tifongan bierze, vaze “remay, mi na pira, hama era ci nefişte.” Xora ci ra zu kî na yo dirbetin o, koto halê merdene.
Mistî qebul nêkerd.
Aye de mi xortan ra pers kerd, mi va:
– Birayênê, sima kotî ra yê?
Juyî va ke:
– Ez Gomê Muşî ra lazê Pitê Milê Usenî yo, no kî Vilê Kasû ra Momidê Mistê Kalî yo.
Na rey kî mi xortan ra va:
– Birayênê, nê kutikî ra minete mekerê. Malê ma, çîyê mayo bîn, çi ke bîyo ma dayo arê ardo leweyê nayîne. Ma ke ameyîme qir kerdene, çî nayîne rê maneno. Seveta ê di bizan ra nê ma danê qir kerdene. Nayîne ra minete mekerê.
Mistî ma fiştîme ra raye berdîme, ê di xortî kî uza niştî ro, ma dime nîyada, heta ke şîme kotîme tolde.
Ebe o tewir ma berdîme Pax. Mudirê Nahîya ke ma dîyîme, pers kerd va ke:
– Mistefa, nê kam ê?
Ey va ke:
– Lazê Alî Hemed be Birayî ra yê. Eyê bînî Kertê Mazgêrdî de qir kerdê, nê werte ra remayê, kotî ra mi dest, mi girewtî ardî.
Seke na qese nîya hesna, Mudir xeleşîya ra paskule daye piro, ci ra qeseyî vatî, va ke:
– H’ero lazê herî! Ero siro ke armenî qir kerdî, werte sima de ê xeleşîyay. Ma ti aye mevaze, qa nê kî mordemê sima yê. Dînê sima ju yo. To girewtê ardê, ez nayîne werteyê na eskerî de se bikerî, çiturî raverdîne? Nê gere çiturî bixeleşîyêne? Qil ra Usen kî lewe der o. Usen Yeşîl. Qil, leweyê koyê Duzginî de dew a.
Tenê ke vêrd ra, Mistî waşt ke êndî şêro, hama hona ke teber nêbîyo nêşîyo, ame leweyê ma, xapa ke destê ma pê gîre daye, a kerde ra ke tey bero. Çiturî ke henî kerd, Mudirê Nahîya uşt ra, reyna da piro, va ke:
– Qemîşê xape nêbena? A xape kî ci rê zêde vînena, henî nîyo?
Mist tekit şî, ma kî berdîme teber, verê dêsî de nîsaynayîme ro. Eskerî ma ra dot, Derê Xagû de maknelî saz kerdê, qet vengê xo nêbirîno, zinge-zing a. Pîl-qiz, cinî-camêrdî, saro ke ê dormeyan de koto ra dest, anê, boyna têpey de qir kenê (5).
Bojîyê Birayî şîkîyo, besenêkeno ke cixara kî dekero. Usen Kiliç uza nahîya de katib o, yeno-sono, deqê de reyê cixara pîseno, nano fek ra, tepîya sono. Ma heto zu ra kî boyna ci ra pers kenîme vanîme “Kewra Use, vatena to çik a, nê ma qir kenê?”
O vano “Eskerî nika ke amey, sima benê haza, dere; di sungîyan sanenê sima. Ma kiştena sima de çi esto?”
Ebe o tewir roze vêrde ra, bî verba sonî (şanî). Esker boyna yeno, sono zere de werdene weno. Ma kî poştîya xo sana des, hona henî vinete yîme. Eskerê, ma ra nêzdî sungî kerdo gilê tifongî ra, ronişto. Mi Birayî ra va:
– Zere mi nêcêno ez to ra vajî “voz de”, hama ez voz dan. Teke verêne ke naye mi ra sanêe mi, sanê mi, eke xora mi nêsanê kî beno ke şêrî bixeleşîne.
Esas ke mordem raste vazo, ez beseken ke tifong dest ra bicêrî, hama oncîya kî cesaret nêken. Heto zu ra reyê bîyo dirbetin, heto bîn ra kî esker gênc o, pileşîno mi ro, aye bînî yene mi kisenê. O werte de ez xil bîyo, mi voz da. Pey ra naye mi ra, hama ero mi neginaye. Teka bîne eşte, oncîya ero mi nêginaye. Peyser cêro ra, mi nîyada ke Bira mi dime yo, o kî voz dano, hama destê xuyo bîn kî sanîno ra. Qersune gina ro ci, o kî şikito. Ma, ebe o tewir duzê Paxî de voz da. Esker wazeno ke ma dime bêro, Mudir nêverdano. Vano:
– Halê înan na yo aseno. Çiturî bibo, nêxeleşîne. Mekerê wa şêrê, kotî ke ginay war ro.
O werte de qersune ginaye kemere ro, parçêde kemere perra, gina qinestê mi ro. Qorr ro mi cêrîya, bî kung, bî merde. Ma ebe o tewir şîme nêzdîyê bonê (banê) Xidê Alê Qolî. Uza tenê birr esto, kotîme ci, tede vinetîme. Ma va “Xora ke esker ame, ma vîneno, eke nêame kî some xeleşîme.”
Lêl kot de, ma şîme çêyê Xidirî. Zereyê ma taşîno ra. Cinîka kokime ma re tosê do ard, ma doyê xo simit. Cinîke va ke:
– Urzê ra şêrê! Nika milet sima vîneno, rîwalê sima ra ma kî vesnenê.
Ma uştîme ra, çem ra verdîme ra, vişayîme bover, şîme.
Reyna a roza ke ma berdîme Pax, roze ra tepîya Miste Kalalî sono qereqolê Paxî, uza vano ke:
– Camêrdî Kertê Mazgêrdî de qir kerdê, cinî be domanan ra ha yê uza r’ ê. Meşte ê kî kunê ra koyan, benê eşqîyayî. Bêrê nayîne kî qir kerê.
Uza qereqol de di eskeran danê ci, kuno ra ver, beno dewe.
II
Naye ra heto bîn ra kî, roza ke pîyê mi be hayderanê bînan ra berdê Kertê Mazgêrdî, uza sanê qersunan ver, a roze çîyo pey de, Vankug de amo cinî û domanan sare, maya mi ey ser o nîya vatêne:
Camêrdî ke day arê berdî, xebere bîye vilaye va ke: “Fermanê alan amo, alan kî qir kenê.” Naye ser o ma be sarê Vankugî ra pîya remayîme, dewe ra kotîme dûrî, ma xo dard we. Ma şîme cor, serenîya dewe, uza kotîme werteyê birrî. Zêde waxt ranêverd, xebera newîye ame va ke “Fermanê alan nêamo, înan rê qirkerdene çin a. Demen be heyderan ra ke kata şîyê, era dime kuyê, pê bicêre, bîyarê.”
Naye ser o zafêrê sarê Vankugî peyser cêray ra, amey çêyanê xo. O ra tepîya kî axme bî, ma kerdîme topî, dewe de ardîme pêser. Cinîka apê to Birayî domanê xo girewtîbî remaybî. Cinîya xalê to Ibrayîmî (6) kî oncîya domanê xo Îsmet be Usenî ra girewtîbî remaybî. Ez kî, sarê ma yo ke Derê Vankugî de qir kerdîbî, binê înan de xeleşîyo. Ez ke binê meyîtan ra vejîyo, Mistê Kalalî waşt ke mi bikisone, sare a dewe ra juyî va ke: “Nana pira se kena? Fîsege aye rê heyf a. A ya heştay ca de bîya dirbetine, sona cayê ginena war ro, mirena. Ti çayê tifong nana aye ra?”
III
Naye ra wayêda mi esta, nameyê xo Findiq a. Findiqe, maya mi ra nîya. Pîyê mi sifte xala mi (waya maya mi) de zeıvejîyaye bîyo, Findiqe a xala mi ra ya. Siro ke xala mi kuna ra, Findiqe yena dinya, o sire de mirena. Yanî dixazkanîye de mirena.
Heyderan siro ke deıvê xo terk kerdî, şîy bover, apê mi Welî tekit şî Çuxure, leıveyê Silu Axayî. Findiqe ıvaya mi kî leıveyê ey de mende. Eke Çêyê Silu Axayî benê qir kenê, e kî uza benê, hama esker ci ra çîyê nêvano, xeleşînê.
Cinîya xalê mi Usenî ve maya Xidirê Birayî (cinîya Birayî) sanenê ci yenê Kortû, sonê çêyê Ferê Hesê Usivî. Fer be xalê mi Usenî (Usenê jîvî) ra misayîb bîyê. Naye ra lazê xalê mi Xidirî
Îsmet be Usenî ra kî tey ê. Maya mi kî henî ebe ê dirvetanê xo terknena yena xo resnena Kortû. Têde pîya uza zubînî vînenê.
Misayîbê xalê mi Ferî, domanû be hemnetan ra cêno, ano Gerreke çêyê Îvê Murtê Alî Uşî. Îvê Murtê Alî Uşî kî peseıve înan cêno ano Kemerê Nergîzî, vano ‘Naza vinderî, ez meşte son de yen, sima çem ra visnen bover.” Roza bîne waxto ke vato, o waxt de yeno, Çemê Seyîdxanan ra visneno bover, beno hetê demenan û Heyderan. A mintiqa de Çemê Xarçîge ra Çemê Seyîdxanan kî vajîno. Uza, peyê qereqolî ra vîyarneno ra, beno be Derê Rojî.
IV
Naye ra tepîya çîyo ke bîyo, pîyê mi o kî nîya qisey kerdêne:
Ez be biraye xo Birayî ra ke vişîyayîme boverê çemî, demenê ke koyan ra yê, teslim nêbîyê, tekitîme şîme ma ê dî. Birayê mi Bira halêde zaf xirabin der o. Destê xo hur dêmena kî dirbetin ê. Ez kî qahrîyo, qarisê ci nêben.
Ez henî rî ser viroşîyaybî ro, vinete bîyo, mi nîyada ke juyî va ke: “La-lawo, xatirê Mihemedî sane, no na yo lewe sima de merd, melemê tuwayê bîyarê pira kerê!”
Mi ke veng hesna, mi xo çarna nîyada ke Alî Axayo Demeniz o. Alî Axayê Arekîye. Na vatene ra tepîya demenî şî tenê rûno teze ard, kerd dirbetanê Birayî ra. O werte de di-hîrê domonî peyser amey, va ke: “Hîrê cinî ha yê ameyê ha dot. Yê di teneyan domanê xo estê, yê hîrêyîne çin ê. Cinîka ke domanî lewe de çin ê, dirbetin a.”
Aye de neqetîye mi zere, mi zana ke e hîrêmena yê. Domanê mi qir kerdê, coka leweyê cinîka mi de kes çin o. Nevinetîme, ma domanî rusnay, şî, girewtî ardî. Ma nîyada ke rastî kî seke ma texmîn kerdo, mesele henên o. Juyê cinîya xale mi Ibrayîmî (Îvê Jîvî) ya, juyê cinîya Birayî ya, juyê kî cinîka min a.Êndî uza ko ra, leweyê ê sarî de vinetîme.
Ma uza mendene rê mendîme, hama zof tenge de bîyîme. Bon (ban) çînê bî. Werdene ge-gane qedîyayênê. Serd bî. Ma roze naza roze haza mendêne. Rew-rew kî eskerî de dayêne pêro.
Rozê, bine destî ra, alan ra xebere ameye ke eskerî hazirîya xo kerda temame, erzeno ma ser. Ma ke na xebere girewte, ma mecbur mendîme hurendîya xo vurnaye ra, hetê Derê Îksorî ser şîme, kotîme Koyê Ezîz Evdalî. Vore (vewre) zaf a, puk û xedev o. Mi lingê to kerdî pistono ju, sarê to kerd pistono bîn, Findiqe kî kerde çuwal, naye ro xo poştî. Raye ra ma ke kotîme verê Xarûnê Ezîz Evdalî, Findiqe va ke “Ez bîyûne kunge.” Mi nîyada ke ci ra veng nêvejîno. Serd o, uzayî ser o henî bîya. Mi mordemê kerd temêy, avê rusna virênîya malî, mi va so, Hemedê Civrayîlî (Hemê Civê Kejî) ra vaze hal-mezal nîya r’ o, Finde bîya kunge, mirena.
O şî, ma kî malî dime sonîme. Duman o, tuwa belî nêbeno, honde ke rêçe ra sonîme. Heto zu ra kî boyna voreno (vareno). Eke mordem raste vazo, bêterêda Heqî ya. Reyê ma nîyada ke virênîya ma de veng yeno, qisey kenê. Şîme ke verê kemere de eskefte esto, uza ma ra avê wareyî virajîyê, hona pay ra ye, tuwa pê nêbîyo. Ma nîyada ke mal kerdo ê waran, zere bîyo germ.
Va ke: “Êyê ke bîyê germî şêrê virênîya malî, êyê teberî wa bêrê zere, xo germ kerê!”
Ma şîme zereyê eskeftî. Uza Hemedê Civrayîlî va:
– Se bikerîme Findiqe?
Mi va:
– Serdî ver na wa mirena, se kena ti zanena.
Va ke:
– Kewra, ez bizê sare birnen, ma zere kenîme ra, Findiqe kî kenîme werte orxanî, kemeran sanenîme dorme. A ke hesar bîye, bena vêsane, zereyê bize ra vozd kaş kena wena. Meşte sodir eke xora esker nêame nazay nêgirewtî, ez yen Findiqe ben. Qe tuwayê nêbeno, meterse.
Eke henî va, çimê mi bîy pirrê hesîrî, ez berbo û mi va:
– Kewra, canêverdan. Ez tey an. Tey an, eke mirena kî raye ra bimiro.
Orxanê mi der o, mi kerdo poştî. Mi o orxan kerd ra, çêneke kerde werte, o ra dime kî fişte çuwal, kerde poştî. Ma ke tayê ca şîme, Findiqe va ke:
– Germ o.
Mi uşîre daye qafike ro, mi va:
– N’êre ma to va “serd o”, hebê mend ma to caverdîme. Na ra kî germ o?
Ma şîme dîyarê Kertê Dolî Babayî. Çiturî ke kotîme dîyar, înan di tifongî eştî. Ma nîyada ke cêr dere de kî tepîya di tifongî erjîyayî. Ebe o tewir parola daye zubînî. Mi şîme dere ke eskeft o. Kolî arde naye ta, zere germ o. Mal sare birna, ma nonê xo werd, bîyîme germî. Hemedê Civrayîlî cêra ra Koyê Jele ser va ke:
– Ya Jelê! Sikirê mi be to bo ke ma wes ameyîme. Zu Finde tenge de bîye, a kî ma tey arde.
A serre zimistanî Îksor de mendîme. Avaşîyonê hetê Dewa Pîle ra Seyîd Hesen kî leweyê ma de bî. Eke hamnan vêrd ra payîz ame, Seyîd Hesenî va ke:
– Kewra Hemed, çêyê Usê Nexse ra ti, çêyê Hemedê Tornê Hesenî ra kî ez xeleşîyo. Ma dostê pî û kalikan îme. Be îta leweyê ma, îdarê ma esto, ma na zimistan têlewe de vinderîme. Non esto, ma soy-moy kerdê huşkî. Pîya îdare kenîme.
Mi demenan ra va, înan va ke: “Ya kewra Hemed. Di serrî yo ma pîyar îme. Esmer (emser) kî leweyê ey de vinde. Tuwa nêbeno.”
No qese ra dime êndî ma şîme uza. Werteyê Seyîd Hesen û heyderan zaf rind bî, zubînî ra hes kerdêne. Xidê Hemê Qizî yo heyderiz, werezayê Seyîd Hesenî be hermete ra kî leweyê ma der ê. Ebe o tewir kotîme wisarî. Ke wisar ame, Seyîd Hesenî werezayê xo ra va ke:
– Hala bê reyê so dohêm werteyê demenan, kam merdo kam wes o, esker esto çin o, bimuse bê.
Ey va ke:
– Ez nêson.
Mordemê ma Xidê Hemê Qizî ra va, o kî duşt de vejîya va ke:
– Ez nêson.
Mi va:
– Kewra, ez son. Xora demenan kotê ra mi vîr, reyê son yen.
Qebul nêkerd, va ke:
– Ti zor xeleşîya, mi ti arda îta ke rayan ra birusnî.
Mi va:
– Tuwa (tebayê) nêbeno. Ê belkîya rayê teber nêkenê, hama ez zanen.
Êndî mi xo kerd hazir, sana be raye. Ez vejîyo ro ser, şîyo eskeftanê Derê Arekîye, mi uza demenan dîy. Tabî demenanê ke ez van, nêyê ke teslim nêbîyê û koyan ra yê, ê yê. A sewe leweyê înan de mendo, ma qisey kerd, mi re bizike pote, kerde be pêşgîra mi, mi girewte roza bîne koto ra raye, tepîya sana be ko. Vejîyo ro ser, mi nîyada ke bono (bano) ke ma be Seyîd Hesenî ra teder îme, du keno. Mi xo be xo va “Adiro girs kerdo we, duyê ey o.” Çi esto ke ez amo bonan, mi nîyada ke kes çin o. Bonî fîşte ra ci, vesenê. Ez ebe meraq peyser cêro ra, tepîya orojîya koyî ro vejîyo ro ser, naye ra kî devacêr, Derê Vartînîge de şîyo. Pesewe ya, zilamote ya, çimê mi nêvînenê. Sat rey ke bî cayê de xiz ben ya kî gir ben son cêr, hata vejîn reyna yen raye ser ke nefes mi de nêmaneno. Ebe o tewir ez amo Vartînîge. A mintiqa kî tepîya mintiqaya memnû ya. Dewî têde kerde tolî (talî), vesnayê, her ca îssiz o. Mixare û eskeftan de beno ke mordemî bibê, ê kî tawa nêasenê. Mi uza tenê vas çînit, vere dêsî de di-hîrê texteyî sanay têlewe, o vas kerd ra ser, xo re koto bine, tede vineto. Serd o. Adir çin o.
Reyna ke mordemê Vacixe de teslîm bîyo, uza eskerîya ra vato ke: “Leweyê Seyîd Hesenî de cinîke esta, sima ke aye danê mi, ez cayê Seyîd Hesenî sima ra van, sima ben çêyê ey ser.” Tabî dewleta tirke kî xora ero xeberêda nîyanêne pîna. Naye ra gore kî qumandar ebe keyf qebul keno.
O ra dime o mordem kuno ra eskerî ver ano. Pesewe dormeyê bonan birnenê. Seyîd Hesen sodir beno teber, seke yeno vere çêberî, vanê: “Teslîm be!” Seyîd Hesen pirên-tumanî ver ra bîyo. Peyser cêro ra, di dizmeyî eştê xo vile, tifong kerdo ra derg, nayo esker ra, xo nayo ro sirnşer de, terkito şîyo.
V
Maya mi na mesele ser o nîya vatêne:
Seyîd Hesen ke şî cinîye kî dima bîye teber. Çi esto ke seke çêber kerd ra, bojî de ginaye ro ci, cêre ra zere. Zere de kî di dabanceyî û di tifongî estê, nêwazenîme ke era eskerî dest kuyêne. Ma fetelnay-nêfetelnay ke besenêkerd tifongan wedarîme. Keme lozine, uza de kî nêvindene. Penîye de, e di dabanceyî ma kerdî serberê serê çêberî ver ra, hama tifongî meydan de mendî. O werte de teber ra veng da va ke:
– Teslîm bê! Vejîyê teber! Teslîm nêbenê, ma sima vesnenîmê, qir kenîme!
Ma mecbur mendîme teslîm bîme. Ma ke ameyîme teber, Seyîd Hesenî boyna tifong eştêne. Naye ra kî werezayê Seyîd Hesenî ra va ke:
– Venga xalê xo de, vaze tifong eskerî ra meno, bêro teslîm bone. Eke henî nêkeno, simayê ke naza ma dest der ê, qir kenîme!
Werezayî, Seyîd Hesenî ra qeseyê înan vatî. Naye ser o Seyîd Hesenî va ke:
– Teslîmê înan nêben, hama tifong birnen, êndî nêerzen!
O ra tepîya ma fiştîme ra raye berdîme. Ma ke taye ca şîyîme, kotîme verê çemî, ma nîyada ke cayêde zaf teng de darê henî eşto çem ser. Ma xo o dar ra kaş kerd, şîyîme. Eskerî ardim kerd, ez be Findiqe ra henî vişayîme bover. Waxto ke sire ame werezayê Seyîd Hesenî, ey xo eşt awe ke biremo. Çi esto ke besenêkerd, eskerî na pa kişt. Peyê cû kî şî meyît kaş kerd ard leweyê awe, sare (sere) cira kerd, çuwalo ke mîyanê qatirî ra yo, eşt o çuwal, ma dewam kerd.
Tenê ke mend ma zana ke Xidê Hemê Qizî kî kisenê Ma ke hebikêna şîyîme, naye ra kî o girewt tenê senikek ma ra fişt dûrî, berd tolde, na pira kişt. Sareyê (Sereyê) ey kî zê êyê bînî cira kerd, eşt çuwal. Xaxê ma recefîyayêne, tersayêne ke ma kî kisenê.
Ebe o tewir, ma berdîme be Pulur [Vacixe]. Uza, eke se kerd a hermeta ke ma pîya bîyîme, o mordemo ke ma îxbar kerdîme, tey nêzewejîye, va ke:
– Ti çik a, ez çik o? Ez to nêcen!
Hewesê ê mordemê kutikî gule de mend. Ma uza dayîme dewa Zeranîge. Muxtarî seba mi va ke:
– Na cinîke wayîra domanan a, çiturî bibo înan canêverdana nêremena. A serbest a, wa şêro dewe, bifetelîyo, ci rê ke çi lazim o top kero, bîyaro. Êyê bînî meşêrê. Sonê remenê.
A dewe de heyderan kî bîy. Ma rê zêde zêdî çêyê Xidirê Efendî wayîr vejîyay. Xidir Efendî, Avokat Memedalî Eren o ke na peyê cû bî miletwekîlî, kalikê ey bî. Ma ke uza xeylê mendîme, sewe cinîya Seyîd Hesenî va ke:
– Wayê!
Mi va:
– Çik o?
Va ke:
– Ez wazen xo rê tenê bizike pojîne.
Tabî aye rê çê ra dûrîkotene yasaq a, ez son ardan ken topî an, coka vana mi ra.
Mi va:
– Qa naza gilê koyî nîyo, ardî na yê estê. Juyê ney, wazena didîne pozê.
Bizikêda xo mir kerde eşte adir. Reyna ke raye ser o bîya. Sodir ma uştîme ra ke çin a, terkita şîya. Ebe o tewir ko ra cayê Seyîd Hesenî doz kerdo, şîya leweyê ey.
VI
Pîyê mi kî, ê rozî ke ko ra teyna mendo, heqê ê rozan de nîya qisey kerdêne:
Sipê de ra ez uşto ra, hetê dewanê heyderan ser şîyo. Di çuwalî hebê cewî o ra avê ma uza kerde qurç, dardê we, ê eştê. Çuwalê kî dendikî estê, hama adir çin o. Uza ra şîyo dewa xo Kêklige. Di dabanceyî uza estê, ma rew ra dardîbî we. Mi ê dabanceyî day kemeran ro se kerd, ci ra çîk nêvejîya. Mi parçeyî cê vetî, day piro, oncîya adir ci ra nêvejîya. Hîrê heştî (hewteyî) ez uza henî teyna, bê adir mendo.
Cêrê awa Arekîye de Gabanê Xizirî vajîno cayê esto, uza jîyar a. Milet ke lewe ra vêrdayêne ra, kelê xo piro birnayêne, ser o qurban kerdêne. Verba uzayî de, binê kemere de eskefte bî, penîya ê eskeftî de awe dilape kerdêne. Mi hebê cewî kerde qutîye, sanayêne ê dilapan ver, ê bîyêne nermî, o ra dime kî ebe dendikêde goze ra pîya werdêne. Rozê hîrê reyî mi no kar nîya kerdêne. Hîrê heştî uza mendo.
O ra dime ez uşto ra, şîyo binê Kêklige. Sodir o, uza nişto ro. Xaftela mi nîyada ke hesê dot ra vejîya. Payîz o, binê sêvzan ra fetelîno. Terkit ame, binê kemere de, verba mi nişt ro. Werteyê ma de resenê ca ya esto, ya çin o. Tabî ez zaf terso. Ke tenê werte ra henî vêrd ra, mi veng fişt ra xo va:
– Bira, ya urze so, ya kî bê mi biwere! Nîyade, miletê ma têde qir kerd, pey de kes nêmend. Ez kî jê (sey) to birr ra yo. No ko ra teyna mendo, amo na raye ser. Seke ti teyna r’ a, ez kî henî teyna r’ o. Nika esker yeno naza, ma kiseno. Mi kî kiseno, to kî.
Mi ke henî va, xulxulna, xulxulna, reyê hetê mi ser tu kerd, sana raye şî. Mi aye de xo be xo va ke: “Ez reyê hetê demenan ser şêrî. Nê çêvesayan çayê nêasenê? Nê têde qir kerdî, se bî?”
Na vatene ra dime uşto ra, fetelîyo şîyo hetê Îksorî. Cêr o ke pul ro vejîyo ro ser, mi nîyada ke binê gozan pirr o. Seke sarê mi vejîya, înan tifongî girewtî. Ez kî nêvineto, mi vozda. Tersen van beno ke mîlîsî bê. Aye de veng kot ra juyî, zirça va ke:
– Ero, sima xo sas nêkerê! Selela Hemê Zengî bîyê.
Tepîya vengê Alî Axayî bî. Êndî ez şîyo, ma zubînî dî. Nişto ro, mi ra xeylê çî pers kerd: “To se kerd, se bî, kotî xeleşîya?…” Mi nîyada ke şîyê dayo piro mal ardo, mal sare birnayo. Her gû zû cayê ra veng dano vano “Kewra Hemed, Heq kena ke ti bêrê îta.” Mi rê werdene anê, hama ez besenêken biwerîne. Asmê ra mi tuwa nêwerdo, zereyê mi qet çîyê qebul nêkeno. Mi aye de pers kerd va:
– Seyîd Hesen kotî yo?
Va ke:
– Şîyo zere, ha yo berbeno.
Tuwa be mi nêbîyo, ez xeleşîyo, sa beno, uzayî ser o berbeno. Dima şîyo zere, ma virare fişte tera, tenê berbayîme, o ra dime kî demenan amey, niştîme ro, ma pîya qisey kerd. O sire de cinîya Seyîd Hesenî hona nêameybî lewe. Wextê ra dime mi Seyîd Hesenî ra va:
– Son dexalet ken.
Hama mi demenan ra nêva. Eke vajîne beno ke mi nêverdayêne, ya kî bikiştêne. Vanê: “Her kes ke goreyê keyfê xo hereket bikero, tek be tek şêro teslîm bo, gilê nê koyî ra ma se kenîme?” Aye ra kî dot, tersenê ke mordemê şêro hurendîya înan eskera kero. Eke mordem raste vazo neheqî kî nêbîy. Davacêr de amo, vişîyo bover, destê alan, şîyo koto Gurrnîge. Uza juye fîke çînena, mi ci ra raye pers kerde. Mi ke henî va, xaftela zirçaye, voz da, va ke:
– Bêrê! Haydutî!
Mi va:
-N’êre vengê xo meke, voz mede, ez nasê sima yo.
Mi ke xo da nas kerdene, nameyê pîyî vat, peyser cêre ra, va ke:
– Ti kotî ra pîyê mi nas kena?
Mi cewab da. Ez şîyo Peyê Vilî. Memede Pitalî (7) muxtar o, mi o dî. Tenê ke vêrd ra, va ke:
– Son cew çînen.
Ma pîya şîyîme, çi esto ke destê mi nêcêno ke ez cew biçînî. Çimê mi bîy pirrê hesîran. Eke o halê mi henî dî, ame leweyê mi va ke:
– Kewra Hemed, ti qey berbena? Destê to ke nêcêno ya kî canê to nêwazeno, meçîne. Derdê to çik o, mi ra vaze.
Mi va:
– Çayê meberbîne kewra? Hermeta mina verêne merde. Lazêde mi cira bî, o kî eskerî kişt. Naya peyêne ra çênêda mi bîye, eskerî a kî kişte. Seyêde bîn ci ra ameybî dinya, mi va belkîya xeleşîno, o kî nêbî. Eskerî berdê, hala kotî qir kerdê.
Na vatena mi ra tepîya muxtarî mi ra va ke:
– Wazena biçîne, nêwazena so çê. Ez kî son Pax. Xora eke wes ê, kotî benê bibê hurendî musen. Eke henî bî, mi kî ke ê ardêne nêday, ez mordem nîyo.
Nîya va û sana raye, terkit şî. Şî Pax. Mudir çiturî ke vîneno, ci ra pers keno vano:
– Muxtar, çinayî rê ama?
O vano:
– Mudir Beg, Kêklige ra lazê Alî, Hemed amo teslîm beno. Vano, “Domanê mi berdê. Domonanê mi be cinîka mi ra eke nêanê ez son ko, eke anê nêson, teslîm ben.”
Mudir vano:
– Kotî yo?
Muxtar vano:
– Cayo ke amo teder o, ez zanen. Mi rê xebere rusnaya. Sima ke domananê ey ardêne dayê, yeno teslîm beno, hama ke mîyarê, peyser sono.
Mudir telefon clno, ca be ca pers keno, peynîye de doz keno ke Vacixe der ê. O ra dime kî vano ke:
– Meşte sodir muxtar, bekçî, cendermeyî dot ra înan cênê yenê. Sima kî heyete bêrê, bicêre şêrê. Eke nêardî, wa Hemed şêro ko.
Roza bîne muxtar be tayê mordemanê bînan ra şî, cinîke be domanan ra teslîm girewtî, amey. Êndî ma uza leweyê Çêyê Memedê Pitalî de mendîme, hata ke memnû mintiqa darîye we û ma cêrayîme ra, şîyîme dewanê xo, uza leweyê çêyê Memedê Pitalî de mendîme.
__________
(1) Mordemo ke Civrayîlî de qisey kerdo û seba no roportaj veng girewto band MemeZele yo. Munzur Çemî kî no qiseykerdiş nuşto û seba çapkerdiş kerdo hazir.
(2) Des û didîyê Mihemedî; seba kewrayênî na çeku kî vajîna. Wexto ke mordemê waşt ke juyê bînî de bibo kewra, ya 12 qurisî ya kî 12 parçeyî mumî dano ci. Naye ra “Des û didîyê Mihemedî” vajîno. Mordem gerek naye kî vazo: Mumîya ke naza de vajîna, mumîya safe nîya, paç ya kî layo mumin o ke seba jîyar (zîyar) û dîyar finê ra ci yê çila vesnenê, o yo. La û paçan birnenê, ci ra 12 parçeyan cênê.
(3) Duzgin; Koyê Duzginî yo ke jîyar (zîyar) a.
(4) Kerrê kemere: Kemerêda eskeftê qijkekî.
(5) Saro ke uza bîyo, mesele zaneno, vatena înan ra gore a roze uza pîl û qiz nêzdîyê hezar kesî amo kiştene.
(6) Cinîya Îbrayîme Jîvî, yanî maya Îsmet û Usenî Demenizî ya, dewa xo kî Kurvak o. A dewe ra, çêyê Same
Saverdî ra ya.
(7) Memede Pitalî, o ra raver mîlîsênî kerda, werteyê xo û dewlete rind beno.
_____________
Çime: Vate – Kovara Kulturî, Hûmare 1, r. 5-20, Stockholm, hamnan 1997
Redaksyon: DêrsimInfo, www.dersiminfo.com
