Roja înîye de generalê Îranî û fermandarê yekîneyanê artêşa Îranî yê taybetîyan El-Quds (yekîneyê Quddusî), Qasim Silêmanî, hetê DYA ra ame kiştene. Qasim Silêmanî merdimê Îranî yo dîyin bî: wezîfeya ey a resmîye seveknayîşê “şoreşê Îslamî” bî, la pratîk de Silêmanî bandura rejîmê Îranî welatanê Rojhelatê Mîyanênî rê kerde vila. Silêmanî mezgê sîyasetê teberî yê leşkerî bî, be hezaran cînayetê Tehranî vileyê ey ser o yê. Tayê vanê ke qewetê Silêmanî yê serekkomarî ra zêde bî.
Kiştişê Qasim Silêmanî Îran de o kerd şehîd û çimeyê propaganda. Rejîmî hîrê rojê şînî îlan kerdî, radyoyê welatî de nonstop marşo neteweyî cinîya. Xameneyî be xo soz da ke Îran do “sucdaran ra heyfê xo yê giranî” bicêro.
Semedo ke cayê Silêmanî Îran de hende giran bî, xeylê analîst û pisporan kiştişê ey cîdî vînenê. Hîllary Mann Leverett, endama kan yê heyetê asayîşî yê Seraya Sipîye, vana ke no kiştiş yeno ra manaya îlanê cengî. A vana: “Zen bike ke DYA de wezîrê asayîşî ya kî fermandarê artêş o pêroyî ameyo kiştene. No kî nîya r’ o.” Coka telîmatê Trumpî yo ke Qasim Silêmanî bêro kiştene, kayêde rîzîkodar bî. Herçiqas ke Silêmanî Rojhelato Mîyanên de serterorîst û dişmenê Amerîka yo girs bî, kiştişê ey ê serê erdê Îraqî de be îhtîmalo pîl beno sebebê heyfgirewtişê Îranî û teşqeleya zereyê Îraqî.
Qasim Silêmanî kam bî?
Verê ke merdim netîceyê kiştişî analîz bikero, reyê qayîtê bîyografîya Qasim Silêmanî bikero. Qasim Silêmanî 11. adara 1957î de şaristanê Îranî Rabor, herêma Kermanî de, ameyo dinya. Derheqê domanênîya ey de zaf melumat çin o. Pîyê ey citkar bî û xeylê deyn kerdbî. Seba ke deynanê pîyê xo safî bikero, Qasim Silêmanî 13serrîya xo dest be karkerdişî kerd. Nasê Silêmanî vanê ke o zaf rikdar û cîdî bî. Wexto ke nêgurayêne, spor kerdêne ya kî xutbeyê meleyan goşdar kerdêne.
Wextê şoreşê Îranî yê 1979î de Silêmanî 22 serrî bî. O be xo duştê Şahî de bî û hetê serekê şoreşî Xûmeynî girewtêne. Çi esto ke îdeolojîya Silêmanî demê cengê Îraq û Îranî de bîye qayîme. O o taw leşkerê artêşa Îranî bî. Artêşe de Qasim Silêmanî rew vejîya ser. Çend komandoyanê nimiteyan rê fermandar bî, peyê cebheyan de operasyonî viraştêne û nîya bî namdarê cengî. Serrî vêrdî ra û nam û vengê Silêmanî bî dahîna berz. Wexto ke serra 2003î de DYA kewtî Îraq, şan û şohretê Silêmanî kî bî zêde – bitaybetî gama ke tayê analîstanê DYA mergê ey waştêne.
Keyepelê WîkîLeaksî belgeyê nimiteyî vetî ke tede têkilîya DYA be Qasim Silêmanî bena eşkera. Serra 2009î de dîplomatanê DYA waşt ke biresê Silêmanî ke o hêrişê roketan ê Herêma Bexdadî ya Keske bivindarno. 2007 de kî Celal Telabanî ke o çax serekkomarê Îraqî bî, peyamê Silêmanî neqlê temsîlkaranê DYA kerd. Tede Silêmanî îdîa keno ke Îraq de be seyan ajanê xo estê. Eynî mesaj de Silêmanî mezela Xumeynî ser o sond weno ke qet yew gule verba DYA nêdayo eştene. Xora, seba DYA Silêmanî o taw hende girîng nêasayêne: Îranî Îraq de çend mîlîsê şîîyî kontrol kerdbî û werte de hêrişê qijkekî kerdbî. Dima, artêşa DYA va ke yekîneyê El-Qudsî peyê hêrişê Kerbala der ê. O hêriş de panc leşkerê amerîkanî amebîyî kiştene.
Nameyê Silêmanî kewt zereyê lîsteya terorîstan. Ge-gane derheqê merdena ey de rîwayetî çerexîyayêne. 2006 de teyarayêda Îranî kewtbî, xeylê leşker û fermandarî tey merdî. Bawer bîbî ke Silêmanî kî zereyê teyara de merdo. 2012 de Şam de bombayê çend şewirmendê Esadî kiştî, la Silêmanî ancîya tey nêbî. 2015 de kî rîwayetê bîyo vila ke Silêmanî Haleb de kişîyayo.
Qasim Silêmanî mîmarê stratejîya artêşa Îranî bî. Serranê 80an de ey xeylê hêrişê terorîstan plan kerdî, bitaybetî verba amerîkanan. Îraq, Lubnan, Sûrîye û Yemen de ey artêşê temsîlkarî awan kerdî ke nîya hêzê Îranî Rojhelato Mîyanên de bizêdîyo. Temmuza 2018î de reyna giringîya Silêmanî bîya bellîye. Serekkomarê Sûrîye Beşer el-Esad teyna be piştgirîya Îranî hukmat de mend. Na piştgirîye kî sayeya Qasim Silêmanî ra ameye pêra. Nê hewteyanê verênan de kî, wexto ke Donald Trumpî Xameney îqaz kerdbî ke wa o DYA tehdîd nêkero, cewab Xameneyî ra ney, la Silêmanî ra ame.
Stratejîya DYA
Rojnameyê Fransa Le Figaro roja şemîye de kiştişê Silêmanî nîya şîrove kerd: “Rojawan de kes seba Silêmanî nêberbeno. La merdim wazeno bizano tirêm serekkomar Trump alozîya na kişike fam keno yan ney. Tirêm no cesaret o ya kî bêdîqetîya yew merdimî ya ke hîsanê xo gore hereket keno? Raşta ci, ne Buş ne Obama ne kî Netanyahû bitewrayêne ke na game bierzê.”
Xeylê pisporan ra gore kiştişê Silêmanî hêzîya DYA ney, la bêhêzîya ci musnaya. Davîd Schanzer, pisporê terorîzmî yê unîversîteya Dukeyî, vano ke stratejîya Trumpî seba Îran çin o. “Serra 2018î de Trumpî derheqê muzekeranê peymana nukleere de fek dîplomasî ra verada û ambargoyê ekonomîkî çînitî we ke nîya be teda waşt ke Îran tewrê xo yê agresîfî bivurno. Netîce? Îran nika programê xo yê nukleerî raver beno, herême de hîna zaf hêrişkar o û verba Îraq hîna zaf şidetin o.”
Perso ke yeno ra ver, no yo: çira Trumpî no kayo rîzîkodar kay kerd û serekkomarîya xo fîşte tehlukeyan ver? Rojnameyê Washington Postî ra gore Trumpî goş da şewirmendanê xo ser ke ard ey vîr ke DYA hema cewabê hêrişanê Îranî nêdayo. Xeylê wext o ke Îran be destê temsîlkaranê xo hêrişê DYA û mitefiqanê ci keno. Hedefê nê hêrişan Korfez de tankê petrolî ya kî fabrîkaya petrolî ya Erebîstanê Seûdî de dronê nezaretî bî. Goreyê şewirmendanê Seraya Sipîye, eke ti cewabê hêrişan nêdana, dişmen vano qey o şîkînê henî dewam bikero. Coka ceza elzem bîye. Rojname ra gore qerarê kiştişî roja panşemîye dîya. Trumpî yew partî golf kay kerd, dima be ekîpa xo ya kampanyaya weçînitişî ame têlewe, dima, peyê perojî saeta 5 de qerarê kiştişê Silêmanî dayo.
Kombîyayîşê çapemenî yê roja înîye de şewirmendê asayîşê neteweyî yê DYA, Robert O’Brienî, kiştişê Silêmanî nîya tarîf kerd: “Hedef o bî ke ma virênîya hêrişanê nikayinan bicêrîme ke hetê Silêmanî ra plan bîyê û virênîya hêrişanê ameyoxan bicêrîme ke hetê Îranî ra pê hêzanê El-Qudsî ya kî temsîlkaranê xo ra plan benê.” Xora, Trumpî ra gore armancê kiştişê virênîya cengî girewtiş bî, provokasyon nêbî. Zafêrîa analîstan nê qeseyan cîdî nêcêna.
Netîce
Herçiqas ke nîya asayêne ke Qasim Silêmanî berpirsîyarê xeylê serebûtanê Îraq û Sûrîye bî, raştîye de o kî teyna yew merdimê rêxistinêda dewleta Îranî bî. Silêmanî nika merd, la artêşa Îranî hîna cande ya. Coka hêvîya Trumpî ya ke virênîya cengî bicêro, saf asena. El-Quds de, sey nimûne, xeylê kesê bînî estê ke tecrubeyê înan maneno ro yê Silêmanî û ke besekenê sîyasetê Îranî yê teberî bîyarê raver. Xora, rejîmê Îranî çîp cagirê Silêmanî dî: temsîlkarê ey Îsmaîl Qanî cayê serkarê xo yê kanî girewt. Pisporan ra gore, herçiqas ke tecrube û merîfetê Qanî sey Silêmanî nîyo, îhtîmalê esto ke o be desto çîp û giran do sîyasetê Îranî ra dewam bikero.
Eke serebûtê nê hewteyî ma rê çîyê musna, no yo ke Îraq de reqabetê hêzdarîye hîna dewam keno. Cengê Îraqî ra dime hem DYA hem kî Îran wazenê Rojhelato Mîyanên newe ra şekîl bikerê. Bitaybetî Tehranî çim eşt cîran û dişmenê xo yê kanî ke welat bîyaro binê rejîmê şîîyan. Kiştişê Silêmanî no plan nêxeripnayo, la beno sebebê reaksîyonê Îranî. Her rojname û kanalê televîzyonî yê Îranî de qalê heyfgirewtişî beno. Peyamê Xameneyî her ca de olan dano: “Heyfo giran pabeyê sucdaran o ke dest nayo gonîya şehîdanê ma ra.” Cewabê Îranî do bêro, çîyo ke nêzanîno, wext o.
La ancîya rejîmê Îranî bêdîqet nîyo. Xeylê analîstî pê bawer ê ke no rejîm pragmatîk o û no pragmatîzm hîna xurt o. Îran do cewab bido, nêke verba DYA de bêqewet aseno. La ganî tedbîrê ci rind bihesibnîyê. Çike her aksîyonê Tehranî cewabê Waşîngtinî ano xo ser. Ma serra 1983î bîyarîme xo vîr: o wext mitefiqanê Îranî Beyrûd de 241 leşkerê amerîkanî kiştîbî û Îran mecbur mendbî ke xo Lubnan ra peyser bianco. Coka, seba ke çerxê teşqeleyan girs nêbo, texmîn beno ke Îran be hêrişanê qijkekan “stratejîya derzînan” bigureno. Beno ke suîkastê dîplomatêk ya kî çîyêde nîyanên keweno plan.
Yewna analîz hetê merkezê cigêrayîşî Soufan yê New Yorkî ra yeno. Ê vanê ke beno ke aksîyonê heyfî yê Îranî beno sebebê lejê demdergî mabênê Îran û DYA de, la bê operasyonê artêşan o girs. “Îran do heyfê xo bicêro”, Soufan raporê xo de vano. “Îhtîmalen Îran do yew temsîlkar ya kî mitefiqê xo yê Sûrîye, Îraq, Lubnan ya kî Yemenî bigureno.” Nîya Îran şîkîno pê mîlîsanê xo Îraq zere ra destabîlîze bikero. No war de tecrubeyê rejîmê Îranî zaf o. Seke verê merdena xo Silêmanî cewabê tehdîdanê Trumpî dayo û vato ke “zanîno ke na herême de hêzê ma çiqas girs o û zanîno ke merîfetê ma yê cengê asîmetrîkî çiqas pêt o.”
