Merdişo girano bêveng

Destê Edîtorî ra

Wexto ke şîrketê madenkarî Rîo Tîntoyî destek û para dewleta Norweçî ya 500 mîlyon Sterlînî kerdîbî vîndî, wezîra malîye Krîstîn Halvorsen vatîbî, “Heyetê etîkî reşt netîceyo ke destê Rîyo Tîntoyî (…) rasterast zeraranê giranan ê dorûverî de esto ke nê zerarî sebebê karê madenî ra vejînê meydan. Qet delîl çin o ke no şîrket do usûlanê xo îstîqbal de bivurno.” Nê zerarê dorûverî êlula 2008 de Îndonezya de bîy. Texmînê heyetê etîkî ya Norweçî kî rast vejîya, şîrketo amerîkayij Rîo Tînto usûlanê xoyê axûyinan ra nêbirîya, hîna dorûverê welatan seba kar û qezencê xo jehr keno.

Seba vetişê 7 kîlogram zerrnî 500 kîlogram sîyanurî yenê xebitnayene. No madeyê sîyanurî bi awe dîyêno hard (erd) û nîya tebîet û awa binharde (binerde) keno axûyine. Qilêrinîya awa binharde (binerde) kî beno sebeb ke însan û heywanê cayî besenêkenê awe bişimê. Êmîş û tarrûtur nêwerînê. Mal ke nebatan weno, kuno nêweş. Her çî beno jehr. Melumatanê Greenpeaceyî ra gore Romanya de 120 ton sîyanurî seba cêrayîşê zerrnî amey dayene hard (erd). Ê 120 ton sîyanurî seba kiştişê 1 mîlyar însanî bes ê. Bi dozê 2 mîlîgramî ra leşa însanî hende jehr wena ke merdim (mordem) xafila mireno. Cengê Cîhanî yo Dîyin de sîyanur hetê nazîyan ra ameybî xebitnayene. Tayê welatan de eskerî hîna sîyanur jê (sey) usûlê xokiştişî xebitnenê ke mekuyê destê dişmenan. Ma kurdan kî tecrubeyê xoyo talî (tolî) bi sîyanur kerdîbî: şariştanê Helebce de bi hezaran kesî bi axûyê sîyanurî ra ameybî qir kerdene. Sîyanur madeyêde henî tehlukeyin o ke xebitnayîşê ci tebîeto rakerde de çîyêde bêehlaq û bêwijdan o.

Nika kî çimveşanîya zerrnî reşt Dêrsim û Erzingan. Fîyatê zerrnî no taw reşt 2.000 Dollarî, fîrmayê zerrnkinitoxî her metod ra zerrn ra dime fetilînê. Çîyêde balkêş ê na mesele kî o yo ke kotî ke zerrn bi sîyanur ame saye kerdene, uca (uza) de raver ra awbendî ameybî viraştene. Eslê xo de bimantiq o: Hetê ra semedê viraştişê awbendan ra însanê cayî dew û wareyanê xo ra remenê, tebîet xeripîno. O ca peynîye de beno tal (tol), bê teyr û tur, bê can û ruh. Însanî ke o ca de kî çin ê, reaksîyonê duştê cêrayîşê zerrnî bi madeyê sîyanurî helbet benê kêmî. Heto bîn ra kî awa ke sayeya sîyanurî ra bena axûyine, rîwalê awbend ra a cografya de manena, rastê kesî nêbena. Yanî, hetê ra awbendî yenê viraştene ke însanî welatê xo ra terk bikerê, heto bîn ra kî sîyanur yeno eştene ra awe ke kam ke uca (uza) maneno, giran-giran û bêveng bimiro.

Usûlê çinkerdişê kurd û Kurdîstanî kî bîyo tenêna modern: verê erazî û hêgayî yenê herînayene, dima awbendî yenê viraştene. Her çî qanûnî, tayê çî hetta bi ardimê komele û tayê dêrsimijan. Nika kî dewê Dêrsimî yenê herînayene. Seba ke fîyatê zerrnî no dem rekor bi rekor şikneno, şîrketê zerrnî kî her usûl ra wazenê kar bikerê, kam zerar vîneno wa bivîno. Ê benê dewlemendî, ma û welatê ma naleno.

Gerek dêrsimij û pêro kurdî duştê na neheqîya bêehlaqe de bivejîyê û berzaberz veng bidê ke parçeyêde welatê xo destê a dewleta qirkerdoxe ra raxelisnê. Dinya de tena ju (yew) Dêrsim esto, tena ju (yew) Erzingan. Qirkerdişê dewleta Tirkîya heta nika hertim bi hayleme û eşkera-eşkera, bi req-teq û zinge-zinge bîy. Na fay tertele bêveng û zaf giran yeno, jê (sey) mij dormeyê welat û heyatê ma cêno, heta ke ma kî benîme bêveng. Seke vanê, mij de teyrî nêwanenê. Labelê gerek ma caran bêveng memanîme.