”Êvar e, cîhan sar e, werin em biçin malê” (Şan o, cîhan serd o, bêrê ma şorîme keye). No vate xêzefilmêko ke seba domanan ameyo amade kerdene, ey ra yo. Merdim çekuya “dinya” kurdkî de bi zaf manayan xebitneno. Nînan ra yew zî manaya “hewa”yî dana: “Dinya serd a = Hewa serd o”.
La seba ke çekuya “dinya” bi eslê xo erebkî ya û tirkî de zî sey “dinya” yena xebitnayene, xeylê kurdan na xo rê heram kerda. Weriştî kewtî çekuya “cîhan“ dima ke dapîr û bapîranê kurdan caran nêxebitnayêne. Çend nîşanê naye estê ke “cîhan” çekuyêka kurdkî nîya, la a zî demo peyên farsikî ra ameya girewtene.
- Ma dapîra kamî “cîhan” xebitnayêne yan zî xo çekuya “dinya” ra pawitêne? Hezar serran ra zêde yo ke çekuya “dinya” ziwanê ma de cayê xo girewto û qet yew kurdkîzano “sade” zî çin o ke ney fehm nêkero.
- Girîngîya xo zî het a, çekuya “cîhan”î qet îdyomanê kurmanckî de çin a. Merdim (bi kurmanckî) vano “dîn û dinya”, “dinya û axret”, “li darê dinyayê”, ”dinyaya derewîn”, ”dûlika dinyayê”… La merdim besenêkeno nê vateyan pê çekuya “cîhan”î ya farismanckî bivurno, nêke merdim do nê îdyomanê qalibgirewteyan seqet bikero. No kî dîyar keno keno çekuya “cîhan”î kurmanckî (yan heme kurdkî) de newe fariskî ra ameya girewtene.
- Vengê “-îh-“ kurmanckî de xerîb o. Merdim eşkeno binuso “bî, cî, sî, rî” yan zî “bih, cih, sih, rih”, la nuştişê bi hewaya “bîh, cîh, sîh, rîh” teberê vengnasîya kurmanckî der o. La ancîya çekuya “cîhan”î bi “-îh-“ a.
Ziwanê kurdkî hetê xeylê hetan ra yeno xeripnayene. Verê cû, heme zext û zoran ra oyo tewr girs yasaxê xebitnayîşê ziwanê kurdkî bî: qedexeyê ziwanê kurdkî hetê dewletanê îşxalkeran ra. No astengkerdiş zî hê dewam keno, la hêdî-hêdî beno sistêr. Nika belaya ke ney ra zî girs a, balnedarî û bêeleqedarîya kurdan bi xo ya: kurdî xo xo de bi kurdkî qisey nêkenê, nêwanenê û nênusenê.
belaya tewr girse balnedarî û bêeleqedarîya kurdan bi xo ya
Zafê reyan behsê na balnedarîya kurdan beno. La tay o ke behsê ci bibo ke xebitnayoxê ziwanê kurdkî yê bicoş û wefadarî zî hende lebate kenê ke bieşkê bibê sebebê xeripîyayîş û wêrankerdişê ziwanê kurdkî: xeylê kesî wazenê çekuyanê esilerebkî ziwanê ma ra bierzê û cayê înan de tayê çekuyanê viraşte û perîşanan pêşnîyaz bikerê. Yan zî tayê çekuyan ziwananê bînan ra dekenê herinda çekuya esilerebkî de ke kurdkî de cayê xo rind girewto, seba ke nêzanenê ke çekuya ke pêşnîyaz kenê, bi xo ziwanêko xerîb ra yo. Seba zelalkerdişê mesele, ma çend nimûneyan bidîme:
Seranserê Kurdîstanî de çekuya “behr, behir” (awa girse) yeno xebitnayene û yeno fehm kerdene. La nuştoxê kurdkî yê kêmzanayoxî qîmê xo pê nêanê û ceribnenê ke şarê xo êdî çekuyanê kurdanê sadeyan rê xerîb bikerê. Na çekuye “derya” yo ke herinda “behr”î de nusenê, bi texmîno ke derya “kurdkî“ ya û behr “erebkî” ya. La rastîye de behr derya ra hîna zaf kurdkî ya: “behr” erebkî ra ameya girewtene, la “derya” fariskî ra. “Behr” bi seyan îdyomanê kurdkî de esto ke merdim besenêkeno herinda ney de çekuya xerîbe “derya” binuso, nêke merdim do nê îdyoman seqet bikero. Gelo çi heqê ma esto ke ma zilmêko winasî ziwanê xo ser o bikerîme ke vateyanê weşan sey “binê behrê” yan “beravên behrê” xo û miletê xo rê heram bikerê?!
Nimûneyêko bîn çekuya “zengîn” a kurdkî-îrankî ya. Semedo ke ziwanê tirkî na çekuye ziwananê îrankîyan ra girewta, kurdî bawer kenê ke “zengîn” çekuyêka tirkî ya yan zî -kotî ra ke bibo- kurdkî nîya, coka a kokê xo ra ke çekuya kurdkî ya eslî ya, ey ra biramo û xo bikero wayîrê çekuya “dewlemend” a erebmanckî: erebkî ra “dewle(t)” (malîyet) + peyedatê “-mend” yê fariskî.
nuştoxê kurdkî yê kêmzanayoxî ceribnenê ke şarê xo çekuyanê sadeyan rê xerîb bikerê
Yanî zî merdim eşkeno çekuya “heq”î bido ke, erê, erekbî ya la heme ziwananê Rojhelatê Mîyanênî de cayê xo girewto. Tena ma kurdê rebenî pê na çekuya ke bav û kalanê ma rê mend, razî nêbenê. O ke çekuya “heq”î yo ke hetê her kesî ra nas beno, herdina ci de çekuya “maf”î ya “kurdkî” nênuso, o sey “kurdkînêzan” yeno hesibanyene. La rastîye de gelo çekuya “maf”î kotî ra yena? A bi xo erebkî ra, çekuya “muaf, miaf” ra, yanî “pawite, efûkerde, bexşkerde” ya.
Nika “kurdkîzan”ê ma qîmê xo zî pê çekuya hezar serran a “qanûn” nêanê ke, erê, bi raya erebkî kewta kurdkî, la ristimê ci resenê latînkî, yûnankî, akadkî û sûmerkî zî. Kurdê vakurî texmîn kenê ke çekuya kurdkî ya eslîye “zagon” o, la no zî uriskî “zakon” ra yo. Kurdê başûrî texmîn kenê ke çekuya kurdkî ya eslîye “yasa” ya. Hetta Parlamentoyê Kurdîstanî zî di tekstanê qanûnanê xo de çekuya “yasa” xebitnayo. La rastîye de “yasa” çekuyêka tirkî-mongolkî ya û hemristimê “yasak”î (qedexe, memnû) yê tirkî ya ke sey “yasax” kewta kurdkîya fekkî zî.
Êdî kes bi “ehd”ê mêrikanê verênan zî razî nêbeno la her kes xo keno wayîrê çekuya “soz”î. La “soz” “söz” (vate; ehd) tirkî ra yo. Verê, her kesî vateyê “delîl” û “wezîfe” xebitnayêne, la -seke Cengîzxano mongol serdarê Kurdîstanî bo – “kurdkîzan”ê qaşo-pawitoxê kurdkîya pake “belge” û “erk”anê tirkî-mongolî xebitnenê.
neheqîya ke ma serê nê ziwanî de kenîme, dişmenan zî nêkerda!
Heme ziwanan de zafêrîya çekuyan bi eslê xo “xerîb” ê, yanî ziwanêko bîn ra ameyê girewtene. Na rastîya ziwanê kurdkî ya. La qet miletê bînî sey kurdî çekuyanê esilxerîban ziwanê xo ra nêerzenê û ziwanê xo wina seqet nêkenê. Tirkan û farisan verê hende lebatan wina kerdêne, la axirî zaf poşman bîyê. Ê na raya xelete ra gêrayî ra, la ma nika raya înan a xelete ra şonîme!
Ma bi xo ziwanê xo yo şîrin verba hemziwananê xo yê rebenan kenê giran û dîwaranê ziwanê xo rijnenê. Xora dişmenan zilm û zordarî nê zimanî ser kerdê. La neheqîya ke ma serê nê ziwanî de kenîme, dişmenan zî nêkerda!
No nuşte bi sernameyê “Kurdîya rebene rût nekin!” 06. hezîrane 2015 keyepelê Zimannasî de vejîya. Bi destûrê nuştoxî, redaksîyonê DêrsimInfoyî nuşte kurmanckî (kirdaskî) ra çarna kirmanckî (zazakî) ser.
